Morgunblaðið - 29.11.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1991
Hin hispurs-
lausa frásögn
________Myndlist
Bragi Asgeirsson
Erró — Margfalt líf nefnist
nýútkomin bók um íslenzka lista-
manninn Guðmund Guðmundsson,
. Erró í París, og er réttnefni. Ævi-
ferill listamannsins er rakinn af
honum sjálfum ásamt því, að
prjónað er við textann um fimmtíu
viðtölum við samferðamenn og
vini, eftir því sem við á hveiju sinni
á hinum ýmsu lífsskeiðum.
Þetta .er mikil bók upp á 360
síður auk þess sem allmikið af
vönduðum litmyndum verka hans,
sem við sögu koma, eru í miðju
bókarinnar, svo og litlar
svart/hvítar myndir næstum á
hverri síðu og stundum margar.
Það er Aðalsteinn Ingólfsson
listsagnfræðingur sem hefur skráð
textann og bútað niður og hag-
rætt viðtölunum í samráði við lista-
manninn. í því skyni hefur hann
verið á faraldsfæti milli hinna
ýmsu stórborga vestan hafs og
austan í tvö ár til að hafa upp á
fólkinu. Liggur vafalítið ómæld
vinna og útsjónarsemi á bak við
það eitt að hafa upp á sumum við-
mælendunum og fá þá til sam-
vinnu, og má strax bera mikið lof
á skrásetjarann.
Þetta er önnur listaverkabókin,
sem kemur út á þessu hausti frá
Máli og menningu, og hafa þær
þá sérstöðu að marka hver fyrir
sig tímamót og koma okkur á
landakortið varðandi útgáfu slíkra
bóka.
í báðum tilvikum er það lista-
maðurinn, feriil hans og umhverfi,
sem skipta meginmáli, en að öðru
leyti eru þær gerólíkar.
Komin var sérstök hefð um út-
gáfu slíkra bóka, og þótt allt fram-
tak á þessum vettvangi væri meira
en þakkarvert, þá var form þeirra
frekar einhæft og stundum var
eins og listamaðurinn væri eins
konar statisti, eða jafnvel áhorf-
andi, én vinir hans og rithöfundar.
í aðalhlutverkinu hvað útlistun á
æviferli: þeirra, sköðunum og lífs-
heimspeki áhrærði.
En hér er einfaldlega gengið
hreint til verks pg fer ekki á milli
mála, að það er listamaðurinn og
verk hans sem er rauði þráðurinn
frá fyrstu bláðsíðu og til lokakafl-
ans.
Þannig var þugmynd Errós um
einhvers konar myndafrásögn
góðra gjalda -verð og fullgild og
hefði verið meira en sþennandi, en
hins vegar er ég sammála útgef-
endunum um ehdarilegt form bók-
arinnar.
Bækurnar sanna það á mjög
áþreifanlegan hátt, og þá einkum
bókin um Erró, hve ótakmarkaðan
fróðleik er hægt að fiska upp úr
listamönnum um líf þeirra og list.
I þeim er samankominn dijúgur
lærdómur fyrir leika sem lærða
um eðli myndlistar og baráttu lista-
manna almennf á leið þeirra til
viðurkenningar og'slíkt telst ómet-
anlegt.
Hugmyndir mánna um líf mynd-
listarmanna eru með sanni fjarri
raunveruleikanum -og hérlendir
listamenn hafa margir hveijir mjög
brenglaðar hugmyhdir um mark-
aðssetningu listar erlendis og þau
flóknu lögmál sem þar gilda, ásamt
óvæginni og takmarkalausri sam-
keppni, þar sem heppni og útsjón-
arsemi gera oftar en ekki útslagið,
eins og kemur svo vel fram í bók-
inni um Erró.
Þá er það mikils virði, þótt ýms-
um hérlendum muni vafalítið þykja
það í meira lagi óþægilegt, hve
Erró gengur hreint til verks og
talar tæpitungulaust um hlutina,
og sitthvað, sem menn hafa verið
að dylgja um varðandi list hans
hér í fámenninu, sem átti að verða
honum til ófrségðar, staðfestir
hann hiklaust og afvopnar menn
fyrir vikið, stingur eiginlega ræki-
lega upp í suma óprúttna.
Þá er það óvenjulegt, að ekki
sé meira sagt, að fá jafn læsilega
og skemmtilega bók upp í hendurn-
ar um listamann, þar sem eins og
kviknar njht Iíf á hverri blaðsíðu
og oftar en einu sinni á sumum.
Hvergi er talað undir rós heldur
ráðist að kjarna_ hlutanna hveiju
sinni og mættu íslendingar og þá
helst íslenzkir myndlistarmenn
mikinn lærdóm af draga. Hið land-
læga leynimakk og að fara á bak
við hlutina, svo og að tala þvert
um geð sér og jafnvel segja ósatt
eins og að drekka vatn, virðist hér
í litlum metum, þótt á stundum
sé hvorki krydd né litbrigði spöruð
í frásögninni.
Erró segir skemmtilega frá
æsku sinni og uppvaxtarárum á
Klaustri á Síðu og strax á fyrstu
•blaðsíðum kemur fram hvað menn
eiga í vændum og að talandinn
muni á engan hátt viðhafa neitt
rósamál um líf sitt og að því leyti
er bókin líkust hnefahöggi á flest-
ar æviminningar, þar sem það
þykir í meira lagi spennandi ef
einhvers staðar í einhveijum kafla
er slett úr klaufunum. Auk þess
er hér ekki um neina bersöglisbók
að ræða eins og menn skilja hug-
takið, heldur einfaldlega ævisögu
manns, sem segir rétt og slétt frá
lífi sínu og list og kærir sig kollótt-
an um hvað samferðamenn hans
láta frá sér fara um hann og hvern-
ig hann muni verða dæmdur fyrir
vikið. Og í stað þess að gefa eftir,
er líða fer á frásögnina, vex honum
frekar ásmegin ogvþannig hefur
bókin lífræna stígandi allt til loka.
Auðvitað má ætla að ýmsir við-
mælendur og þá helst íslenzkir, séu
þess vel meðvitandi, að þeir eru
að segja frá samveru sinni með
víðfrægum listamanni, og eru því
ósparir á lýsingarorðin um ágæti
hans. En í heildina hef ég það á
tilfinningunni, að flestir tali hreint
út og segi frá hlutunum eins og
þeir komu þeim fyrir sjónir.
Eg hef haldið því fram í skrifum
mínum að ýmislegt í æsku Guð-
mundar, Erró, hafi á óvenjulega
skýran riátt fyígt honum út á lista-
brautina og þannig þarf aðeins að
vísa til myndarinnar „Stríð” frá
1946, en frá henni er furðu stutt
í mörg seinni tíma verk hans,
myndin er í raun eins og uppkast
að lífsferli listamannsins, sem á
eftir að ferðast um allan heiminn
í lofti, á láði og legi og mála flókn-
ar myndveraldir.
Þá er mér í ljósu minni, er ég
var eitt sinn sem oftar í fyrir-
hjeðsluvinnu við Markarfljót forð-
um daga, en því fylgdi m.a. að
dytta að þjóðveginum og gera við
smábrýr. Var ég eimnitt við þá
iðju er áætlunarbíllinn frá Klaustri
ók á nokkurri ferð framhjá. Sé ég
þá í sjónhendingu, hvar Guðmund-
ur veifar og baðar út öllum öngum
bak við eina rúðuna og ljómar eins
og sól í heiði, skælbrosandi. Mér
hlýnaði svo sannarlega um hjarta-
rætur, því að slík snögg tilþrif úr
bflglugga voru óvenjuleg, að ekki
sé fastar að orði kveðið, og auk
þess þekkti ég hann harla lítið er
svo var komið. Ég hafði aðallega
tekið eftir því í skóla, hve fjörmik-
ill hann var og hve hann var með
gerðarlegri hnátu, taldi eiginlega
alveg vonlaust að maður, sem límdi
sig svona fljótt við kvenfólk ætti
nokkra framtíð fyrir sér á lista-
brautinni!
Ekki gat okkur dottið í hug,
hvað ókominn tími bæri í skauti
sér hvað innbyrðis samskiptum
viðvék og auk þess fínnst mér
þetta, er svo er komið, vera tákn-
rænt fyrir ákafa hans, einlægni
og fimasterk viðbrögð lífíð í gegn.
Uppátæki hans í skóla voru eft-
irminnileg svo sem fram kemur,
en þar eru skólafélagar hans af
sama árgangi betri heimíld til frá-
sagnar.
Fram kemur í bókinni hve vel
honum sóttist námið ytra og hve
atkvæðamikill hann var í skóla sem
utan. Hann var þó allur í listnám-
inu og tók ekki að sér riéin tíma-
frek ábyrgðarstörf innan þeirra.
Hefði vafalítið séð eftir hverri mín-
útu sem fær í slíkt stutt stúss.
Þá sótti hann aðeins einn fyrir-
lestur í litafræði veturinn í Osló
og sagði eitthvað á þá leið, er heim
kom: „Ef maður getur ekki lært
þetta sjálfur er maður andskoti illa
á vegi staddur. Það fer enginn að
segja mér hvernig ég eigi að nota
liti!”
Listasögu lærði hann og enga,
nema að hann var í tímum hjá
Birni Th. í Handíðaskólanum, en
Björn var þá að byija feril sinn sem
kennari og vafalítið hálfgerður
grænjaxl. En Guðmundur bar þó
dijúga virðingu fyrir honum, eink-
um fyrir það, hve hann var vel
mæltur og hafði næma tilfinningu
fyrir kvenfólki.
Guðmundi fannst eins og mér,
sem aldrei hef lært listasögu í
skóla, að slíkan fróðleik ætti mað-
ur að sanka að sér á söfnum og í
gegnum tímarit og bækur, en ekki
láta fræði og kennisetningar ann-
arra raska einbeitni sinni við kröfu-
harða vinnuna.
Hins vegar óðum við yfír söfnin
í frítímum, lásum allt um mynd-
list, sem við komumst yfir, og riéld-
um_því áfram eftir að leiðir skildu.
Ég get þess sérstaklega vegna
þess, að ég álít þýðingarmestu
kafla bókarinnar vera þá, er hann
fjallar um eigin myndir svo og al-
mennt um listir og listpólitík, en
þar kemur einmitt fram, hve fróð-
ur hann er og djúpur í rökræðu
sinni, svona tala engir nema lista-
menn, sem byggja á traustri undir-
stöðu, og þetta er ekki hægt að
læra nema í lífínu sjálfu. Sumir
mæla að vísu af mikilli þekkingu
og fróðleik, sem þeir hafa sankað
að sér í skóla, en það er líkast sem
mælska þeirra komi einungis frá
raddböndunum, án innra samheng-
is og skynrænna vídda.
Þetta er svipað og var um Pic-
asso, en hann var svo til óskólaður
á bókleg fræði, en varð með tíman-
um hafsjór af fróðleik, afburða vel
ritfær, og talaði um myndlist eins
og véfrétt. Lærimeistarar hans í
fræðunum voru margir af mestu
andans mönnum Frakklands, sem
hann bauð í vinnustofu sína á
ákveðnum tíma dag hvern til
skeggræðna um lífið og tilveruna
og að kíkja í glas.
Þannig á Erró einnig mörgum
bráðgáfuðum og nánum vinum sín-
um heilmikið að þakka, eins og
hann tekur sérstaklega fram, og
eru kaflarnir um samskipti þeirra
og allt það sprell sem þeir tóku
sér fyrir hendur eftirminnilegir.
Hér var hollvinur hans til margra
ára, sem hann kynntist f Flórenz,
Jean-Jaques Lebel úr Frans, mikilí
áhrifavaldur.
Hvorki Picasso né Erró máluðu
af fíngrum fram, heldur studdust
ávallt við raunveruleikann allt um
kring og fortíðina. Þegar segja
má að Erró sé rannsóknarblaða-
maðurinn með allan heiminn sem
vettvang sinn, þá er Picasso sá sem
endurskapar.
Menn skulu vel að merkja var-
ast að draga of miklar ályktanir
varðandi glauminn í kringum lista-
manninn, því að í latneskum lönd-
um er aðalmáltíð dagsins helgiat-
höfn og meiri háttar veisla, og svo
þegar blóðheitir, skapmiklir gumar
í listinni eiga í hlut er sjálfgefið
að leikurinn æsist.
Fólk býr í pínulitlum frumstæð-
um íbúðum í París og þannig er
Erró nýfluttur úr 37 fermetra (!)
íbúð í Latínuhverfinu, þar sem
hann hefur búið í 16 ár, í 60 fer-
metra íbúð í sjötta hverfinu. En
fyrir svona ófullkomnar smáíbúðir
í hjarta Parísarborgar, nær gjör-
sneiddar öllum þægindum, er hægt
að kaupa hús í London. En fólk
sækir þeim mun meira út á lífíð
og borðar jafn oft á veitingastöðum
og við gerum það sjaldan.
Nóg er af konum er sækja á
listamenn í stórborgum heimsins
og að vonum þeim meir, sem þeir
eru nafnkenndari, hér eru lista-
mennirnir iðulega frekar á flótta
til að fá vinnufrið en hitt, og eng-
an skyldi undra, þótt jafn gerðar-
legur maður og lífsorkuuppspretta
og Guðmundur Erró lagðaði að sér
ástþrungin fljóð.
Hann Iýsir hjónabandi sínu og
hinnar ísraelsku Myriam Bat-
Yosef, erfiðum skilnaði og svo
samlífi við hina töfrandi amerísku
fyrirsætu, Mary"Knopka, sem yf-
irgaf hann, af aðdáunarverðri
hreinskilni. Mistök og ófamaður í
kvennamálum sitja og dýpra í lista-
mönnum en flestum öðrum, eins
og heimildir segja, og þeir eru
lengur að jafna sig.
Þetta voru umbrotasamir tímar
tilfinningalegra hremminga,
fijálsra ásta og hassreykinga,
þannig að menn voru mun frekar
taldir sér á báti og eitthvað undar-
legir, ef þeir tóku ekki þátt í leikn-
um en hitt.
Samskipti Erró við hinn mikla
sæg frægra vina sinna og hinar
mörgu fögru og lostafullu ástkonur
er að sjálfsögðu kostulegur lestur,
en til þess að ná á toppinn í listum
er meinlæti ekki alltaf besta ráðið
á höfuðvígstöðvum heimslistarinn-
ar, heldur að Iáta að sér kveða á
sem flestum sviðum og samkvæm-
islífið er eitt þeirra.
Eins og fram kemur í bókinni
þarf sterk bein til að þola þetta
líferni og hér naut Erró síns ís-
lenzka uppruna og að vera af kyn-
slóð, er þurfti að vinna hörðum
höndum fyrir lífi sínu, auk þess
að stunda hollt líferni útiveru og
ijallaferða. Börn stórborga endast
öllu skemur.
Hann varð heldur aldrei upp-
numinn af neinum trúarkreddum
né þörf til að halda til Indlands á
vit hamingjunnar og gúrúanna, en
þangað fóru milljónir ungs fólks,
hippar og blómabörn, víða að úr
heiminum og hundruð þúsunda
komu aldrei aftur. Þetta unga fal-
lega fólk endaði oftar en ekki í
göturæsinu, gott ef ekki á rusla-
haugum stórborganna, þar sem
nagdýr gæddu sér á líkamsleifun-
um.
Þetta er dapurleg dæmisaga, því
að hamingjuna er raunar að finna
allt um kring en ekki handan við
fjöllin blá eða í tízkutrúarbrögðum,
er boða alsælu og sítarhljóm um
alla eilífð, fyrir hollustu, auðmýkt,
hóglífi og meinlæti á jörðu.
Nei, lífsfyllingu finnur maður
allt um kring og hinn vinnusami
og kappsfulli Erró, sem er hvorki
maður þrúgandi strangleika né
öfgafullrar alvöru, hafnaði að sjálf-
sögðu engu í lífi sínu, sem ánægju
og gleði gat veitt, svo lengi sem
það samrýmdist réttsýnum skiln-
ingi hans á eðli lífsins.
Skrásetjarinn Aðalsteinn Ing-
ólfsson hefur vafalítið lært meira
við samsetningu þókarinnar á
tveim árum, en á allri samanlagðri
skólagöngu sinni í listasögu, því
að hér fékk hann listina beint í
æð og ber bókin því vitni, sem er
mikilvægasta og svipmesta fram-
Iag hans til íslenzkrar listasögu
fram að þessu. Nokkrir smá heim-
ildarhnökrar eru í bókinni, en ekki
svo að til stórra lýta sé og stafar
vafalítið_ af tímahraki í Iok útgáf-
unnar. Ég held þannig, að maður
sá, er nefndur er Olav Vigne (bls.
51), heiti Johannes Vinjum, ef mig
misminnir ekki. Á öðrum stað seg-
ir: „Gamla kempan Jean Heiberg
var þarna viðloðandi, en við höfum
mjög lítið af honum að segja,”
(bls 49), en sá var nú minn prófess-
or állan tímann og var auk þess
rektor skólans það árið, hins vegar
hafði ég jafn lítið af þeim ágætu
mönnum Áge Storstein og Per
Krogh að segja og Guðmundur af
Heiberg.” Og svo stendur undir
einni mynd á bls. 327, að stóra
sýningin á Kjarvalsstöðum hafi
verið 1977, en var 1978. En hér
vil ég síður fara út í sparðatíning.
Varðandi nefnda stórsýningu á
Kjarvalsstöðum þá undraðist ég
mjög er í Ijós kom að hann seldi
lítið af verkum sínum á henni, því
að þetta var hans áhrifaríkasta
sýning hér heima og mörg verk-
anna áttu eftir að auka við frægð
hans og tel ég þau mun mikilvæg-
ari á listferli hans en flest það sem
hann hefur komið með hingað síð-
an.
Hann minnist einnig á lista-
mannadeilur hér heima og hve
hann var lengi vanmetinn, en það
er flókið mál, sem ég vel að taka
til meðferðar á næsta Sjónmennta-
vettvangi.
Margar myndanna í bókinni
missa mjög áhrifamátt sinn við
jafn mikla smækkun og tel ég að
það hefði ekki skaðað að hafa eina
og eina svart/hvíta mynd á heil-
síðu, jafn góðar og þær eru og
merkileg heimild.
Á köflum er hratt farið yfír
mikið svið, en hraðinn er nú ein-
mitt háttur listamannsins og að
fínna stöðugt tilefni til nýrra
átaka, en síður staldra við og líta
til baka.
En athygli hefur vakið hve lítið
er sagt frá síðustu tuttugu árun-
um, þegar uppgangur Erró er
mestur úti í hinum stóra heimi og
jafnframt einnig hér heima, en það
er kannski af ásettu ráði gert og
tilefni nýrrar bókar.
En maður þakkar með sanni
fyrir sig og mikinn, brotkenndan
fróðleik upp í hendumar — og tek-
ur hattinn ofan ...