Morgunblaðið - 01.06.1994, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 1. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Er bókmenntag’agnrýnin dauð?
BÓKMENNTIR
Biskops Arnö
FUNDUR NORRÆNNA OG
BALTNESKRA BÓK-
MENNTAGAGNRÝNENDA
Á GAGNRÝNENDAFUNDIN-
UM í Biskops Arnö var mikið
rætt um hlutskipti gagnrýninnar
á vorum dögum. I Eystrasaltslönd-
unum hefur listgagnrýni, þar með
talin bókmenntagagnrýni,
ákveðnu samfélagslegu hlutverki
að gegna. Bókmenntasköpun í
þessum löndum er að ganga gegn-
um vissa eldskírn; gamlar for-
skriftir gilda ekki lengur, allra síst
í andófsbókmenntum. Eistnesku
og litháísku fulltrúarnir sögðust
binda vonir við að virk bókmennta-
gagmýni myndi hjálpa til við að
byggja bókmenntirnar upp að
nýju^
Á Norðurlöndum virðist al-
mennt viðhorf til bókmenntagagn-
rýninnar ekki vera eins bjartsýnt.
Samdóma álit norrænu gagnrýn-
endanna var að hlutur gagnrýni í
dagblöðum drægist sífellt meira
saman og möguleiki gagnrýnenda
til að hafa áhrif á menningarlega
og pólitíska umræðu væri þverr-
andi. Ýkjulaust mátti í málflutn-
ingi sumra glögglega heyra djúpan
saknaðartón, þeir lýstu beint yfir
eftirsjá eftir þeim tíma þegar bók-
menntagagnrýnin þjónaði áber-
andi samfélagslegum og jafnvel
pólitískum tilgangi. Sænskur
gagnrýnandi á miðjum aldri gerði
játningu: Fyrir tíu árum var ótrú-
leg ásókn ungra bókmenntafræð-
inga í að komast að sem gagnrýn-
endur hjá dagblöðum. Núna væri
hins vegar bæði minni áhugi á að
skrifa, birta og lesa bókmennta-
gagnrýni.
Hvað veldur?
Hvað hefur breyst?
Ola Vigso frá Danmörku tók
að sér að svara þessari krefjandi
spurningu í erindi sem hann nefndi
„Gegna bókmenntir og bók-
menntagagnrýni enn þá pólitísku
hlutverki?“
Ola svaraði sjálfur strax neit-
andi. Tími bókmenntafræðinnar
sem skoðanamyndandi tækis væri
liðinn. Meira en ólíklegt yrði að
telja að við sæjum nýja Brandesa
koma fram á sjónarsviðið á næstu
árum. En hvað hefur breyst í ár-
anna rás? Og hvenær breyttist
það? Ola nálgaðist svarið með því
að rekja hlutverk (en ekki aðferð-
ir) danskrar bókmenntagagnrýni
síðustu öldina.
Að mati Ola Vigso brutu dansk-
ir bókmenntamenn á seinustu öld
hefðir síns tíma. Þeir reyndu að
lappa upp á hið gamla. Johan
Ludvig Heiberg var gagnrýnandi
á fyrri hluta 19. aldar. Hann
skammtaði sér ákvörðunarvald um
það hvaða bækur væru þess virði
að vera ritdæmdar og hvaða fag-
urfræðilegu reglur skyldu gilda
um bókmenntir. Jafnvel Edvard
og Georg Brandes, sem voru fræg-
ir fyrir að lýsa upp vandamál með
rökræðum, aðhylltust upphaflega
hefðbundna afstöðu til bók-
mennta. Brandes var ótrúlega
áhrifamikill og kallaði fram hjá
áhangendum sínum ótrúlega
gagnrýnislausa aðdáun. Ónefndur
aðdáandi segir í bréfi til Brandes-
ar: „Þú ert hinn nýi Messías. Þú
ert guð!“
Slíkt viðhorf til gagnrýnenda
gat ekki leitt gott af sér. Áð mati
Ola Vigso leið dönsk bókmennta-
gagnrýni, þ.e. gagnrýni sem hafði
breið samfélagsleg og pólitísk
áhrif, undir lok 1. janúar 1905.
Ofmat gagnrýnenda
á sjálfum sér
Politiken, sem var stofnað 1884,
boðaði afar róttæka stefnu. Efnis-
tök og framsetning blaðsins voru
óhefðbundin en reyndust eigi að
síður heppileg fyrir útbreiðslu
blaðsins. Á nýársdag 1905 var
ráðinn nýr ritstjóri við Politiken
og hans fyrsta verk var að gera
uppskurð á ritstjórnarstefnu
blaðsins sem fól í sér þá róttæku
breytingu að laga efni þess meira
að þörfum hins almenna lesanda
en stjórnvalda. Þetta þýddi að
ýmiss konar léttmeti fékk meira
vægi. í stað langra og þungra
greina fýrir menntafólk var lögð
áhersla á einfaldari hluti sem fleiri
höfðu áhuga á. Tilhugalíf, matur,
íþróttir, spennu- og hneykslismál
var skyndilega efni sem hægt var
að lesa um í dagblaði. Þessi rit-
stjómarstefna varð fyrir harðri
gagnrýni, ekki síst fyrir sakir sem
eru nú orðnar hluti af nútíma-
blaðamennsku. Það þótti t.d.
hreinasta goðgá að Politiken
skyldi birta ljósmyndir af fólki og
viðtöl við það.
Árið 1906 gerðist nokkuð sem
að mati Orla Vigso hafði afdrifa-
ríkar afleiðingar fyrir mikilvægi
danskrar bókmenntagagnrýni.
Ritdeilur milli ritstjórnar Politiken
og tiltekinna rithöfunda leiddu til
þess að einir tuttugu rithöfundar
og bókmenntamenn bundust sam-
tökum um að hætta að skrifa fyr-
ir blaðið í því skyni að knésetja
það. En afleiðingarnar urðu aðrar
en að hafði verið stefnt. Þessi
ákvörðun hópsins skipti engu máli.
Fólk hélt áfram að kaupa blaðið
og lesa það þótt tuttugu menning-
aivitar hættu að skrifa í blaðið.
Þeir höfðu ofmetið áhrif sín. Þarna
uppgötvaðist óvart ný staða dag-
blaða: Markmið þeirra var ekki
endilega að halda uppi skynsam-
legri umræðu heldur að selja sig
sjálf!
Margs konar lesendur
Erindi Ola Vigso vakti töluverða
umræðu meðal gagnrýnendanna á
Biskops Arnö. Ekki voru allir sam-
mála honum um svo einfaldan og
jarðbundinn tilgang dagblaða.
Einn benti á að nú við endalok
20. aldar hefðu lesendur aldrei
verið sundurleitari. Ekki væri
lengur við hæfí að tala um almenn-
ing heldur „almenninga“. Viðtak-
endur skiptust í fjöldamargar smá-
fylkingar sem gerðu hver sína
kröfuna til fjölmiðla, og þar með
talda listgagnrýni. Allir væru að
keppast við að smíða sína eigin
„sértilveru“ í heimi tæknivæddrar
framleiðslu þar sem fjölbreytnin
virðist óendanleg. Ekki væri því
ástæða til að vera hissa á því að
fjölmiðlarnir væru tætingslegir og
líktust einna helst konfektkassa
þar sem hver ætti að geta fundið
mola við sitt hæfi.
Gagnrýnendurnir frá Eystra-
saltslöndunum voru á annarri
skoðun. Hjá þeim ríkir bjartsýni
fyrir hönd bókmenntagagnrýninn-
ar eins og áður segir, þrátt fyrir
ástand heima fyrir sem við mynd-
um flest kalla dapurlegt. Þetta
kemur skýrt fram í viðtali sem ég
átti við Litháann Almantas Sal-
amavicius og birtist í blaðinu á
næstunni.
Ingi Bogi Bogason
Úr litlu norninni, sem
danski leikhópurinn
Mariehonen sýnir.
Listahátíð
í dag
BLÁSARAKVINTETT Reykja-
víkur, ásamt Vovka Ashkenazy,
kemur fram á tónleikum í ís-
lensku óperunni í kvöld klukkan
20.00.
Einnig hefst barnaleikhúshá-
tíð í Möguleikhúsinu við
Hlemm, klukkan 17.00 með
sýningu á „Den lille heks,“ sem
danski leikhópurinn Mariehon-
en sýnit'.
í Ráðhúsi Reykjavíkur stend-
ur yfir sýning á myndlist barna
og ungiinga, undir yfirskriftinni
„Island - sækjum það heim, á
Kjarvalsstöðum er sýningin Is-
lensk samtímalist. Helgi Þorgils
Friðjónsson sýnir í Listasafni
ASÍ og í Gallerí Sólon íslandus
er sýning á verkum Sigurðar
Guðmundssonar. Á Mokka-
kaffi opnar sýning á verkum
ljósmyndarans Joel-Peter Witk-
in í dag.
Fyrsta barnaleikhúsið
á Islandi opnað
UMFERÐARÁLFURINN Mókollur í nýju leikhúsi.
Tónskáldið Petr Eben
MÖGULEIKHÚSIÐ stendur fyrir
leiklistarhátíð fyrir börn á Lista-
hátíð í Reykjavík dagana 1. - 6.
júní. Hátíðin verður í nýju leikhúsi
við Hlemm, sem jafnframt er
fyrsta barnaleikhúsið sem opnað
er á íslandi.
Hátíðin hefst á sýningu á leikrit-
inu Den lille heks - Litla nomin,
sem danski leikhópurinn Mariehon-
en sýnir. Mariehonen fékk verð-
laun á síðasta ári sem besta barna-
leikhús Danmerkur. Síðan tekur
hver sýningin við af annarri, en
aðrir leikhópar sem taka þátt í
hátíðinni eru íslenska brúðuleik-
húsið með Kabarettsýningu, Frú
Emilía, sem sýnir Ævintýri Trítils,
Tíu fingur, sem sýnir Englaspil,
Augnablik sem sýnir Dimmalimm,
auk Möguleikhússins sjálfs sem
sýnir Ufmferðarálfinn Mókoll.
*
kemur til Islands
TÉKKNESKA tón-
skáldið Petr Eben
mun sækja ísland
heim á komandi
hausti. Hann hefur
þegið boð Dómkórs-
ins í Reykjavík um
að vera heiðursgest-
ur á Tónlistardögum
Dómkirkjunnar. Petr
Eben er prófessor við
Tónlistarháskólann í
Prag og listrænn
stjórnandi listahátíð-
arinnar „Vor í Prag“.
Petr Eben hefur
samið verk fyrir org-
el, kór og hljómsyeit.
Oratóríuna „Apológioa
Petr Eben
samdi hann fyrir hina
þekktu Holand Lista-
hátíð 1993, „Prager
Nocturne" fyrir Fíl-
harmóníuhljómsveit
Vínarborgar, orgel-
konsert fyrir Austur-
ríska útvarpið og
kórverkið „Missa
cum populo" fyrir
listahátíð í Avignon.
Tónskáldið hefur
fengið fjölda við-
urkenninga fyrir list
sína. Hann mun
semja kórverk fyrir
Dómkórinn sem
frumflutt verður
Sokratus" Tónlistardögunum.
Frumsýning í dag
Frumsýningin í hinu nýja leik-
húsi verður í dag klukkan 17.00,
en í tilefni opnunarinnar leikur
Lúðrasveit fyrir utan húsið frá
klukkan 16.40 og Ieikarar verða í
hinum ýmsu búningum fyrir utan.
Önnur sýning hátíðarinnar verð-
ur fimmtudaginn 2. júní, klukkan
17.00, en þá verður Umferðar-
álfurinn Mókollur sýndur. Á föstu-
daginn, 3. júní, klukkan 15.00
verður Kabarettsýning íslenska
brúðuleikhússins og klukkan 17.00
verður Englaspil. Á laugardaginn
4. júní, verður Litla nornin sýnd
aftur klukkan 15.00. Á sunnudag-
inn 5. júní verður Ævintýri Trítils,
klukkan 15.00 og Umferðarálfur-
inn Mókollur, klukkan 17.00, Há-
tíðinni lýkur síðan með sýningu á
Dimmalimm, mánudaginn 6. júní,
klukkan 17.00.
Ný finnsk glerlist
í Ráðhúsinu
í TILEFNI af 50 ára lýðveldishátíð
íslendinga hefur Finnska sendiráðið
á íslandi, Þjóðhátíðarnefnd Reykja-
víkur og Finnska glerlistasafnið í
Rihimáki staðið að undirbúningi
sýningar á nýrri fínnskri glerlist.
Hún verður opnuð í Ráðhúsi Reykja-
víkur 4. júní og stendur til 3. júlí.
í fréttatilkynningu segir: Finn-
land er þekkt fyrir frumlega og list-
ræna glerhönnun. Hún spannar bilið
milli tveggja póla, annars vegar er
notagildið í fyrirrúmi og hið einfalda
og hnitmiðaða form haft að leiðar-
ljósi, hins vegar er efniviðurinn
„þreyttur" til hins ýtrasta til að ná
fram listrænum áhrifum.
Á sýninguna Ný finnsk glerlist
hafa verið valin verk eftir nokkra
af þekktustu glerhönnuðum Finn-
lands í dag. Meðal þeirra eru Oiva
Toikka, Kertuttu Nurminen, Heikki
Orvala og Markku Salo.
Vinnustofulist og unga fólkið
I sýningunni eru einnig fulltrúar
hinar svokölluðu vinnustofulistar,
glerlistamenn eins og Mikko Meiri-
kallio og Heikki Kallio. Vinnustofu-
hreyfingin leggur áherslu á hand-
verkstækni sem hluta hins listræna
tjáningarforms. Hönnuðurin býr
sjálfur til hlutina.
Fulltrúar þess nýjasta í finnskri
glerlist er unga kynslóðin sem num-
ið hefur við Listiðnaðarháskólann í
Helsingfors, en þar hófst kennsla á
gleriðnaðarsviði í Iok níunda áratug-
arins. Páivi Kekáláinen, Eija Lein-
onen, Vesa Varrela, Annaleena
Hakatie og Brita Flander hafa kom-
ið með ný og fersk sjónarmið inn í
finnska glerlist.
Fyrirlestur á föstudaginn
Það er Páivi Nordberg listfræð-
ingur við Finnska glerlistarsafnið í
Rihimáki sem hefur valið verkin á
sýninguna og mun annast uppsetn-
ingu hennar í Ráðhúsi Reykjavíkur.
I tilefni af sýningunni mun pró-
fessor, Oiva Toikka halda lit-
skyggnuerindi í Norræna húsinu
föstudaginn 3. júní kl. 17. Prófessor
Oiva Toikka er í dag talinn í farar-
broddi finnskra glerlistamanna og
er fyrirlesari við marga þekkta
hönnunarskóla. Erindið nefnir hann
Finnska glerlist og flytur á sænsku.