Morgunblaðið - 04.03.1995, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 4. MARZ 1995
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Meðal annarra orða
Löng leið til frelsis
„Það sem skilur menn að, er ekki það sem
þeim er gefíð, heldur það sem þeir gera úr
því, sem þeim er gefíð,“ segir Nelson Mand-
ela í sjálfsævisögu sinni Long Walk to Free-
dom, sem Njörður P. Njarðvík telur ein-
hveija merkustu bók, sem út kom í Bret-
landi o g Frakklandi á síðustu mánuðum.
„MENNTUN er hreyfiafl per-
sónulegs þroska. Það er vegna
menntunar að bóndadóttir getur
orðið læknir og sonur vinnumanns
forseti mikillar þjóðar. Það sem
skilur menn að, er ekki það sem
þeim er gefið, heldur það sem
þeir gera úr því, sem þeim er gef-
ið.“ Þannig kemst Nelson Mandela
að orði (bls. 155) í sjálfsævisögu
sinni Long Walk to Freedom (630
bls.), án efa einhverri merkustu
bók, sem kom út í Bretlandi og
Frakklandi á síðustu mánuðum.
Merk er hún ekki aðeins vegna
þess, að hún greinir frá æviferli
eins frægasta baráttumanns þess-
arar aldar, er fórnaði öllu fyrir
hugsjón sína, heldur einnig vegna
þess hve hún virðist rituð af ein-
lægri hreinskilni, sem hvorki
gleymir kímni í allri alvörunni né
sjálfsgagnrýni í réttlætingu bar-
áttunnar.
í Bretlandi bar á gagnrýni
vegna þess, að Mandela finnur
ekki að baráttuaðferðum African
National Congress, sem stundum
þóttu grimmilegar. Það er að
minni hyggju ekki réttmæt gagn-
rýni vegna þess, að bókin geymir
hans eigin frásögn og sýn, og
þykist ekki vera óhlutdræg,
fræðileg rannsókn. Auk þess var
hann lengst af fangi, og hefur
ekki viljað gagnrýna stjórn félaga
sinna, og þá umfram allt forystu
vinar síns Olivers Tambo. Frönsk
blöð hafa mér sýnst vera mun
jákvæðari. Segja má, að Liberati-
on hefji Mandela til skýjanna fyr-
ir það sem gerir hann umfram
allt merkari öðrum mönnum: að
hann hefur gengið í gegnum þján-
ingar og 27 ára fangavist við
ómannúðlegar aðstæður án
beiskju. Þvert á móti kemur hann
úr þeim raunum sem maður sátt-
ar og fyrirgefningar.
Um þetta segir hann sjálfur:
„Ég vissi að menn áttu von á að
ég bæri kala til hvítra manna. En
svo var ekki. í fangavistinni dró
úr andúð minni á hvítum mönnum,
en að sama skapi jókst hatur mitt
á kerfi þeirra.. . Ég sagði, að til
væri meðalvegur milli svartra vona
Fylgstu meb í
Kaupmannahöfn
Morgunblabib
fæst á Kastrupflugvelli
og Rábhústorginu
JRargtmMíiMfr
-kjami máisins!
og hvíts ótta, og við í ANC ættum
að finna hann“ (599).
Fangi í 27 ár
Það kemur ef til vill á óvart, að
Nelson Mandela er af tignum ætt-
um. Faðir hans var af konungsætt
Thembu-ættflokks Xhosa-þjóðar-
innar, en að vísu kominn af einni
af aukakonum konungsins. Hann
neitaði að hlýða kalli bresks héraðs-
stjóra, og var fyrir vikið gerður
útlægur. Mandela ólst því upp í
fátækt í þorpinu Qunu í Transkei.
En konungurinn, frændi hans, kom
honum seinna til mennta og nam
hann lögfræði. Ekki kvaðst Mand-
ela vita nákvæmlega hvenær póli-
tísk köllun hans varð, heldur hafí
áhugi hans vaknað smám saman.
Hann gekk til liðs við African Nati-
onal Congress, sem Iagði áherslu
á friðsamleg mótmæli við aðskiln-
aðarstefnu og kynþáttakúgun hvíta
minnihlutans, einkum undir stjórn
afkomenda Búanna, Afrikaners, er
mæla tungu af ætt hollensku. Hið
friðsamlega andóf var barið niður
með hörku og ofbeldi, fangelsunum
og pyndingum. Það neyddi ANC
til að taka upp aðra baráttuaðferð,
sem fólst í skemmdarverkum, en
Mandela segir, að áhersla hafi ver-
ið lögð á að forðast manntjón. Nú
var ANC bannað og þá fór Mand-
ela í felur og starfaði lengi þannig,
uns hann var handtekinn og dæmd-
ur til fangelsisvistar 45 ára að aldri.
Frelsi öðlaðist hann ekki fyrr en
27 árum síðar, þá 72 ára gamall.
Lengst af var hann í haldi á hinni
illræmdu eyju Robbin Island úti
fyrir Höfðaborg, þar sem hann erf-
iðaði í gijótnámu í 13 ár og síðar
lengi við þangvinnslu. Auðmýking
var daglegt brauð, refsingar fyrir
minnstu afbrigði, fæði illt og skor-
ið við nögl löngum. Heimsóknir
voru ákaflega strjálar og gestur
og fangi skildir að með gleri. Mand-
ela segist ekki hafa fengið að
snerta hönd konu sinnar í 21 ár.
Slíkar aðstæður hefðu nægt til
að bijóta niður flesta menn, en
að auki biðu freistingar. Mandela
var boðið frelsi, ef hann hætti af-
skiptum af stjórnmálum. Hann
hafnaði öllu slíku, og þeir sam-
fangarnir reyndu að gera vistina
eins bærilega og kostur var með
samheldni, og með því að beijast
fyrir úrbótum á högum sínum jafnt
og þétt, hversu smávægilegar, sem
þær voru.
Á meðan hélt barátta ANC
áfram undir stjóm Olivers Tambo,
sem var í útlegð, og smám saman
fór hvíta minnihlutanum að skilj-
ast, að það yrði að semja. Mand-
ela var fluttur í annað fangelsi,
þar sem hann fékk lítið hús til
umráða, ótakmarkað frelsi til
lestrar og gott viðurværi. Og svo
kom að samningaviðræðum.
Ógleymanleg er sú frásögn, þegar
hann fór í fyrsta sinn að hitta
forseta Suður-Afríku. Mandela
átti engin sómasamleg föt, svo að
fangelsisstjórinn fékk klæðskera
til að sauma á hann jakkaföt. Og
hann kunni ekki að hnýta á sig
hálsbindið. Fangavörðurinn stóð
fyrir aftan hann fyrir framan
spegilinn og hnýtti hálsbindið. Og
þegar hann kom til skrifstofu for-
setans, voru skóreimarnar ekki
almennilega hnýttar. Þá kraup
yfirmaður öryggislögreglunnar
frammi fyrir Mandela og reimaði
að horium skóna. Táknmynd þess
sem koma skyldi.
Frelsi til að vera frjáls
11. febrúar 1990 var Mandela
loks látinn laus. Framhaldið þekkj-
um við. ANC vann síðar mikinn
kosningasigur. Mandela og de
Clerk fengu friðarverðlaun Nóbels,
og Mandela er nú forseti þjóðar
sinnar. Tvennt gerir hann umfram
allt að einum merkasta manni
þessarar aldar og er það trúlega
fólgið í því sem hann gerði úr því
sem honum var gefið, eins og vitn-
að var til í upphafi þessarar grein-
ar. Hann fékk að sjá hugsjón sína
rætast. Þjóð hans var loksins
frjáls. Og honum tókst að komast
í gegnum allar fórnir sínar beiskju-
laust. Einkalífi sínu varð hann að
fórna. „Það er mikill heiður að
vera þjóðarfaðir, en að vera fjöl-
skyldufaðir færir mönnum meiri
gleði.“ Þá gleði fór Mandela svo
til algerlega á mis við.
Að leiðarlokum má segja, að
Mandela birti lífsviðhorf sín. Þar
vekur einkum tvennt athygli. Ég
gef honum orðið:
„Enginn er fæddur með hatur
til annars manns vegna litarháttar
hans, uppruna eða trúar. Menn
verða að læra að hata, og ef þeir
geta lært að hata, er hægt að
kenna þeim að elska, því að kær-
leikur er mannshjartanu eðlilegri
en andstæða hans. Jafnvel við
ómannúðlegustu aðstæður í fang-
elsi, þegar ég var að þrotum kom-
inn, sá ég bregða fyrir neista
mannúðar hjá einhveijum fanga-
varðanna, kannski aðeins í svip,
en það var nóg til að sannfæra
mig og gefa mér þrek. Góðvild
mannsins er logi sem unnt er að
fela, en hann slokknar aldrei"
(615).
Hér birtist óbilandi trú á mann-
gildi, en síðan fylgir siðferðileg
afstaða stjórnmálamannsins:
„Á þessum löngu árum ein-
manaleikans þegar mig hungraði
eftir frelsj minnar eigin þjóðar,
breyttist það hungur í þrá eftir
frelsi handa öllum, hvítum og
svörtum. Ég vissi mætavel, að það
er sama nauðsyn að frelsa kúgar-
ann og hinn kúgaða. Maður sem
sviptir annan mann frelsi er fangi
haturs, hann er lokaður innan við
rimla fordóma og þröngsýni...
Þegar ég gekk út úr fangelsinu var
það köllun mín að frelsa bæði hinn
kúgaða og kúgarann. Sumir segja
að það hafi nú tekist. En ég veit
að svo er ekki. Sannleikurinn er
sá, að við erum ekki ennþá fijáls.
Við höfum einungis öðlast frelsi til
að vera frjáls... Við höfum ekki
lokið leið okkar, aðeins tekið fyrsta
skrefíð á lengri og erfíðari leið. Því
að vera frjáls er ekki aðeins að
hrista af sér fjötrana heldur að lifa
þannig að við virðum og aukum
frelsi annarra. Nú reynir fyrst fyr-
ir alvöru á hollustu okkar við hug-
sjón frelsis" (617).
Þegar Nelson Mandela minnist
félaga sinna, leiðtoganna sem féllu
frá áður en sigur vannst, segir
hann að ef til vill þurfi takmarka-
lausa kúgun til að skapa svo fram-
úrskarandi manngerð. Það á ekki
síður við um Nelson Mandela sjálf-
an.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands,
en dvelst sem stendur við
rannsóknir ogritstörf í
Montpellier.
Hverjar eru kröfur
kennara — 740 millj-
ónir fyrir hvað?
MEGINKRÖFUR okkar eru
hækkun grunnlauna og lækkun
kennsluskyldu. Það eru grundvall-
arforsendur fyrir því að hægt sé
að koma á skipulagbreytingum á
skólastarfi.
Leiðrétting og hækkun
grunnlauna
Við viljum fyrst og fremst veru-
legar hækkanir grunnlauna til að
ná fram ákveðnum
leiðréttingum sem við
eigum inni því ekki
hafa verið gerðir
sérkj arasamningar
við okkur síðan 1988
þrátt fyrir þær breyt-
ingar sem hafa orðið
á starfi kennara og
skólastjóra á undan-
förnum árum. Á sama
tíma hafa háskóla-
menntaðar stéttir
með svipað nám að
baki fengið leiðrétt-
ingar á kjörum sínum
á grundvelli breyt- SvanhildurM,
inga á starfinu þann- Ólafsdóttir.
ig að töluvert launabil
hefur myndast.
í lögum um framhaldsskóla frá
1988, Aðalnámskrá grunnskóla
frá 1989 og grunnskólalögum frá
1991 er kennurum og skólastjór-
um ætluð aukin störf og ábyrgð.
Þar er litið á skólastjóra sem for-
Kröfugerð kennara er
skynsamleg, segir
Svanhildur Ólafsdótt-
ir, enda unnin á fagleg-
um grunni.
svarsmenn stofnana en það hefur
ekki skilað sér í auknum launum
þeirra, einungis ábyrgð. Þessi
sjónarmið eru síðan ítrekuð í
skýrslu Nefndar um mótun
menntastefnu frá 1994. í þeirri
skýrslu er tekið undir með kenn-
arafélögunum að það beri að taka
þessi mál til endurskoðunar og
bæta kjör kennara á grundvelli
þeirra breytinga sem orðið hafa
á hlutverki, ábyrgð og starfsað-
stæðum kennara.
Skipulagsbreytingar á
skólastarfi
Ríkissjóður leggur til 740
milljónir til skipulagsbreytinga á
skólastarfi.
En í hvað eiga þessar milljónir
að fara? Þær eiga að fara til þess
að greiða fyrir aukna vinnu kenn-
ara á næstu tveimur árum ekki
til þess að leiðrétta eða hækka
grunnlaun.
Ef við tökum dæmi um grunn-
skólann þá vill Samninganefnd
ríkisins breyta núgildandi 12
starfsdögum kennara í kennslu-
daga nemenda á starfstíma skól-
ans (I sept.—31. maí). Starfsdag-
ar kennara á vetri yrðu þá aðeins
2-3 og á leyfisdögum nemenda,
s.s. öskudag, 1. des. og þriðja í
páskum. Þá vill SNR binda að
auki 6 starfsdaga að sumri, 3 í
byijun júní og 3 í lok ágúst en
þar kemur þá til skerðing á þeim
tíma sem kennurum er ætlaður til
endurmenntunar.
í framhaldsskólanum vill SNR
fjölga kennsludögum um allt að
10 og að auki binda viðveru kenn-
ara að sumri um 5 daga.
Það er af hinu góða að kennslu-
dögum nemenda fjölgi en það má
ekki verða á kostnað þeirrar vinnu
sem hingað til hefur farið fram á
starfsdögum.
Forsenda þessara skipulags-
breytinga tel ég því vera kennslu-
skyldulækkun.
Hvers vegna lækkun
kennsluskyldu?
Það er ljóst að ef starfsdögum
á starfstíma skóla verður breytt
í kennsludaga þá verður að lækka
kennsluskyldu kenn-
ara. Allt það starf
sem farið hefur fram
á þessum dögum s.s.
foreldrasamstarf,
prófagerð, skólanám-
skrárgerð, samstarf
og áætlanagerð kenn-
ara, námskeið, skóla-
þróun, mat á skóla-
starfi og margt,
margt fleira rúmast
engan veginn innan
dagvinnumarka.
Hluti af þessari vinnu
er þess eðlis að það
er einfaldlega ekki
hægt að vinna hann
utan starfstíma skóla.
Kennarafélögin hafa lagt fram
tillögur að lækkun kennsluskyldu
og á móti komi binding á viðveru-
tíma kennara í skólunum enda
vita kennarar það manna best að
breytingar á vinnutímanum eru
nauðsynlegar í ljósi þeirra auknu
krafna sem gerðar eru og þeirra
breytinga sem gerðar hafa verið
undanfarin ár á starfinu.
Þá er og verður kennsluskyldu-
lækkun enn nauðsynlegri eftir að
Alþingi samþykkti ný grunnskóla-
lög þar sem kveðið er á um ein-
setningu grunnskóla og aukna
faglega samvinnu kennara.
Kennarafélögin lögðu það til 16.
og 18. febrúar að samið yrði um
helming þessara skipulagsbreyt-
inga á hvoru skólastigi fyrir sig
því það fjármagn (740 millj.) sem
SNR hefði úr að spila dygði ekki
fyrir meiru.
Tilboð SNR frá 19. febrúar sýn-
ir svo ekki verður um villst að ef
samningar eiga að nást á einhveij-
um vitrænum grundvelli þá verða
ríkisvaldið og SNR að fara að taka
kröfur kennarafélaganna um
hækkun grunnlauna, lækkun
kennsluskyldu og skipulagsbreyt-
ingar á skólastarfi alvarlega og
koma með aukið fjármagn til
samningagerðar.
Kröfugerð kennarafélaganna
er skynsamleg því hún er unnin
á faglegum grunni og tekur mið
af nýrri skólastefnu stjórnvalda.
Þar.er farið fram á nauðsynlegar
breytingar á vinnutíma kennara
og skólastjóra til hagsbóta fyrir
skólastarf í landinu í framhaldi
af hækkun og leiðréttingu grunn-
launa. Fulltrúaráð beggja kenn-
arafélaganna auk almennra fé-
lagsmanna standa að baki samn-
inganefnd kennara og hafa hvatt
hana til að hvika hvergi frá kröfu-
gerðinni um grunnkaupshækkun
og lækkun kennsluskyldu.
Það þýðir ekki að bjóða okkur
enn einu sinni lágmarkshækkanir
með einhveijum loforðum og bók-
unum um endurskoðun kjara og
starfsaðstæðna. Nóg er komið af
slíku.
Stjórnvöld verða því að vakna
upp af þyrnirósarsvefni sínum og
gera sér grein fyrir því að það er
núna sem kennarar og skólastjórn-
endur ætla að ná fram leiðrétting-
um á kjörum sínum.
Höfundur er skólastjóri
Grunnskóla A-Landeyja og
formaður skólamálaráðs
Kennarasambands íslands.