Morgunblaðið - 28.03.1995, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 28. MARZ 1995 43
hversdagsins og kímnigáfan, sem
var svo rík og einkennandi fyrir
hans persónuleika, var ennþá til
staðar. Ég held að það sem skilur
hetjur frá venjulegu fólki sé það
hvemig j)ær mæta alvarlegum
áföllum. Eg vissi auðvitað alltaf að
Jóhannes var kjarkmaður, en að
hann væri sú hetja sem ég varð
vitni að, eftir að hann veiktist, vissi
ég ekki.
Lengst af bjuggu þau Stefán
Guðmundsson og Sesselja Jóhann-
esdóttir, foreldrar Jóhannesar, í
Svalbarði og var fjölskyldan jafnan
kennd við Svalbarð. Þetta hús, sem
var Miðstræti 7, var rifið sl. vor.
Þau Stefán og Sesselja voru bæði
mjög vel látnar og virtar manneskj-
ur og Svalbarð hið mesta myndar-
heimili. í bók Helga Guðmundsson-
ar „Þeir máluðu bæinn rauðan“ lýs-
ir Jóhannes á lifandi og skemmti-
iegan hátt batnæsku sinni við leik,
nám og störf. Umhverfíð var allt
einn leikvöllur og bauð upp á mikið
frjálsræði. Tækifærin til félagslegs
þroska ótrúlega mikil og var aðal
vettvangurinn í þeim efnum Barna-
stúkan Vorperla, undir leiðsögn
Valdimars V. Snævarr skólastjóra
og Sigdórs V. Brekkan kennara,
stórbrotinna persónuleika og ein-
stakra uppalenda.
En lífíð var ekki eingöngu leikur
og nám. Strax og skóla lauk á vor-
in fóru flestöll böm að vinna. Sum-
arið var aðalbjargræðistíminn þar
sem keppst var við tii sjós og lands
að draga sem mest í búið. Hér var
þá fjöldinn allur af smábátum sem
svo til allir reru með línu sem krafð-
ist margra handa og þar urðu
krakkamir fljótt liðtækir. Svo var
á þessum árum allur fiskur saltað-
ur, síðan vaskaður og sólþurrkaður.
Þetta var ekki eingöngu fiskur sem
Norðfírðingar öfluðu, heldur keyptu
kaupmenn hér mikinn físk af út-
lendum fiskiskipum. Þetta skapaði
geysimikla vinnu sem hálfstálpuð
böm tóku mikinn þátt í. Svo höfðu
flestir einhvern landbúskap og því
var alltaf nokkuð að gera við hey-
skap og annað stúss sem búskapn-
um tilheyrði.
í þessu umhverfí lifði og hrærð-
ist Jóhannes og náði snemma mikl-
um þroska. í barnastúkunni Vor-
perlu var hann ungur kosinn til
æðstu embætta og var jafnan trúr
því uppeidi sem hann fékk þar og
var alla ævi bindindismaður á vín
og tóbak. Strax 15 ára gamall var
hann orðinn eftirlitsmaður með
fískþvotti hjá Sameinuðu verslun-
unum. Vinnudagurinn var langur
og strangur frá kl. 6 að morgni til
kl. 6 að kveldi, sex daga vikunnar,
og þó lengri, því umsjónarmaðurinn
varð að gera upp að kvöldi og gera
allt klárt á vinnustað til næsta dags.
En kaupið lágt, 65 aurar fyrir
klukkutímann.
En hugurinn stóð til framhalds-
náms. Haustið 1930 settist Jóhann-
es í Menntaskólann á Akureyri, en
þangað fóm þá flestir þeir Norðfirð-
ingar sem fóru til frekara náms en
hægt var að stunda hér heima og
var það aðallega fyrir áeggjan
Yaldimars V. Snævarr skólastjóra.
Arið eftir fór Lúðvík Jósepsson
einnig í Menntaskólann á Akureyri,
en báðir urðu þeir að hætta þar
námi á þriðja skólaári vegna heilsu-
brests, sem var þó sínu alvarlegri
hjá Lúðvíki, því hann lenti á berkla-
hæli.
A þessum árum var heimskrepp-
an í algleymingi sem fæddi m.a.
af sér mjög róttæka verkalýðsbar-
áttu. Á skólaárum þeirra félaga á
Akureyri voru pólitískar hræringar
og urðu þeir fyrir miklum áhrifum
þar. Hér heima á Norðfírði var og
mikið umrót í pólitík og bar þar
mikið á Bjama Þórðarsyni, sem var
jafn gamall Lúðvíki, en Jóhannes
var ári eldri. Bjami hafði líka áhuga
á að komast norður á Menntaskól-
ann, en sökum þess að hann var
aðalfyrirvinna heimilis móður sinn-
ar, sem var ekkja, og yngri systk-
inaj gat hann ekki farið á skólann.
Árið 1934 era þeir Jóhannes,
Lúðvík og Bjarni allir hér heima í
Neskaupstað og segja má að þá sé
homsteinninn lagður að þeirra póli-
, tiska samstarfí, fyrst innan Komm-
MINNINGAR
únistaflokksins og síðar Sósíalista-
flokksins og Alþýðubandalagsins.
Þegar nafn eins þeirra ber á
góma tengjast oftast nöfn hinna
tveggja samræðunni, því svo náið
var þeirra lífshlaup og samvinna
þótt ólíkir væm að allri skapgerð.
Allir áttu þeir sér drauminn um
betra þjóðfélag, byggðu á jafnrétti
og bræðralagi sósíalístísks hagkerf-
is. Þá hugsjón sviku þeir aldrei. En
níðingsverk margra þeirra, sem
sögðust berjast fyrir sömu hugsjón-
um úti í hinum stóra heimi urðu
þeim sem og mörgum öðmm mikil
sárindi og vonbrigði.
Oft hef ég hugsað um það hver
þróun mála hefði orðið hér ef þess-
ir þrír ungu menn sem urðu hvað
mestir áhrifavaldar á mannlíf og
uppbyggingu Neskaupstaðar á
þessari öld, hefðu allir gengið
menntaveginn, eins og sagt er. Við
slíkum vangaveltum fæst að sjálf-
sögðu ekkert svar. En í sögu okkar
bæjar verða nöfn þeirra tengd óijúf-
andi böndum.
Árið 1938 em mikil pólitísk átök
í röðum kommúnista og jafnaðar-
manna. Baráttumálin vom svo til
hin sömu og því þá ekki að beijast
sameiginlega undir sömu merkjum.
Hér í bæ náðu jafnaðarmenn og
kommúnistar samningum um sam-
eiginlegan lista við bæjarstjórnar-
kosningarnar sem þá vom háðar
og fengu 60% atkvæða og sex menn
kjörna og vom þar af hinir þrír
ungu menn Lúðvík, Bjami og Jó-
hannes. Að vísu slitnaði up úr þessu
samstarfi síðar á árinu og varð að
heyja aðrar kosningar um haustið.
Upp úr þessum hræringum var
kommúnistadeildin hér lögð niður
og stofnað Sósíalistafélag Neskaup-
staðar þar sem í vom flestir fv.
meðlimir kommúnistadeildarinnar
og nokkrir úr vinstri armi Alþýðu-
flokksins. í síðari bæjarstjómar-
kosningunum 1938 fengu sósíalist-
ar þijá fulltrúa og féll Jóhannes þar
út úr bæjarstjóminni en var svo
kjörinn í bæjarstjóm í næstu kosn-
ingum árið 1942 og var bæjarfull-
trúi samfellt til ársins 1974 eða í
32 ár og þar af forseti bæjarstjóm-
arinnar frá 1957-1974 eða í 18 ár.
Þegar ég kem hingað til starfa
sem íþróttakennari haustið 1940
er Jóhannes Stefánsson formaður
íþróttafélagsins Þróttar og hafði
tekið við formannsstarfínu af Lúð-
víki Jósepssyni árið áður, sem hafði
verið formaður félagsins frá árinu
1933, en Jóhannes var formaður til
ársins 1945. Allir höfðu þeir félagar
mikinn áhuga á íþróttum og skildu
vel mikilvægi þeirra fyrir æsku
bæjarins sem og fullorðna. Til dæm-
is vom þeir Jóhannes og Lúðvík
báðir í framkvæmdanefnd sund-
laugarbyggingarinnar, sem byggð
var á ámnum 1942-1943. Þeir tóku
og mikinn þátt í ársþingum Ung-
menna- og íþróttasambands Aust-
urlands á fyrstu starfsáram þess
og svo lengi sem þeirra naut við á
opinberam vettvangi vom þeir ein-
lægir stuðningsmenn íþrótta- og
æskulýðsmála.
í minningargrein sem þessari
verður ekki að neinu marki rakin
ævisaga manns eins og Jóhannesar
Stefánssonar, sem strax á unga
aldri hellti sér út í hringiðu verka-
lýðsbaráttu og stjómmála og starf-
aði á þeim vettvangi langa starfs-
ævi.
Strax árið 1937 er hann orðinn
formaður Verkalýðsfélags Norð-
ijarðar. Árið 1943 verður hann for-
maður Byggingarfélags alþýðu,
sem undir hans stjóm byggði fyrstu
íbúðir Verkamannabústaðanna, en
í hans formannstíð vom byggðar
milli 20 og 30 slíkar íbúðir.
Forstjóri Pöntunarfélags alþýðu
verður hann árið 1945 og gegnir
því starfi til ársins 1953.
Framkvæmdastjóri Samvinnufé-
lags útgerðarmanna og Olíusam-
lags útvegsmanna var hann frá
árinu 1953 til ársins 1981 og fram-
kvæmdastjóri Síldarvinnslunnar hf.
frá 1958 til 1960 og svo frá 1965
til 1968.
í stjóm Síldarvinnslunnar var
hann svo frá 1957 og þar af formað-
ur frá 1960 til 1983.
í öllu þessu vafstri skiptust á
skin og skúrir, sigrar og ósigrar,
en gmnnurinn undir traust fyrir-
tæki og fegurra og betra bæjarfélag
styrktist eftir því sem árin liðu.
Jafnan var Jóhannes sem og félag-
ar hans trúir þeirri hugsjón að at-
vinnufyrirtækin væm sem mest
sameign fólksins og enginn einn
hefði vald til þess að selja þau úr
byggðarlaginu eða hrifsa til sín arð
þeirra.
Árangurinn af samstarfí þeirra
félaganna þriggja, sem og margra
annarra samheija þeirra, er óum-
deilanlega mikill sem framtíðinni
ber að varðveita og virða.
Það er vissulega erfitt að sastta
sig við það að þeir félagamir séu
nú allir horfnir af sjónarsviðinu, en
síðastur þeirra kvaddi Jóhannes.
Ég man þá stund þegar hann og
Soffía fluttu héðan, hvað mér
fannst þá Neskaupstaður annar eft-
ir. Jóhannes sem var svo mikið á
fömum vegi og sem gaf sér jafnan
svo góðan tíma til að tala við fólk,
viðmótið svo vinsamlegt og húmor-
inn svo léttur og hjálpsemin ein-
stök, enda leituðu margir til hans
á lífsleiðinni.
í einkalífi sínu var hann mjög
hamingjusamur maður. Hann
kvæntist glæsilegri og góðri konu,
Soffíu Björgúlfsdóttur, og var heim-
ili þeirra einstaklega fallegt og
vinalegt og jafnan indælt til þeirra
að koma. Lengst af áttu þau heima
í Sólheimi sem nú er Miðstræti 8,
en byggðu sér síðan hús að Þilju-
völlum 27, en seldu það svo og
keyptu hús það er Jón Svan félagi
hans og vinur byggði að Hólsgötu
7 og áttu þar heima þar til þau
fluttu til Reykjavíkur árið 1985.
Trúlega hefur búseta sona þeirra
ráðið mestu um það að þau fluttu
til Reykjavíkur. En þrátt fyrir 10
ára búsetu þar held ég að hugurinn
hafí oftast dvalið við heimaslóðir.
Þar lágu rætur þeirra beggja og
þar er árangur og arfur langs og
mikils ævistarfs.
Við Guðrún og böm okkar þökk-
um góðum vini langt og margþætt
samstarf og vottum Soffíu og þeim
Valgarði og Ólafí Magnúsi og fjöl-
skyldum þeirra sem og öðmm að-
standendum okkar innilegustu sam-
úð.
Stefán Þorleifsson.
Jóhannes Stefánsson er dáinn.
Þá em þeir allir horfnir af sjónar-
sviðinu, félagamir þrír Lúðvík,
Bjami og Jóhannes, sem settu svo
sterkan svip á allt mannlíf í Nes-
kaupstað um áratuga skeið.
Þegar litið er til baka yfir ævi
Jóhannesar Stefánssonar og störf
hans spyr maður sig, hvemig í
ósköpunum hann hafi komið öllu
því í verk, sem hann gerði. Félags-
legt uppeldi, ekki síst í bamastúk-
unni Vorperlu, undir handaijaðri
Sigdórs Brekkan og Valdimars V.
Snævarr, mun hafa lagt granninn
að einlægum áhuga hans á félags-
og menningarmálum. Þau vom fá
félögin þar sem Jóhannes kom ekki
við sögu og hann var alla ævi trúr
þeim hugsjónum, sem hann kynnt-
ist ungur í Góðtemplarareglunni. Á
þessum ámm vom mikil umbrot í
þjóðfélaginu, ekki síst meðal ungs
fólks. Jóhannes kynntist ungur fá-
tæktinni og baráttu verkafólks fyr-
ir betra lífi. Og þá tvo vetur, sem
hann var í Menntaskólanum á Ak-
ureyri, áður en hann þurfti að
hætta námi vegna veikinda, kynnt-
ist hann róttækum nemendum og
menntamönnum. Þetta varð til þess
að hann skipaði sér ungur í raðir
sósíalista og fór að taka beinan
þátt í verkalýðsmálum og bæjar-
málum.
Þessa stóm þætti í lífi Jóhannes-
ar og þau ómetanlegu störf, sem
hann vann á þeim vettvangi fyrir
Neskaupstað og bæjarbúa alla,
ræði ég ekki í þessari minningar-
grein. Það gera aðrir. Mig langar
að rifja upp í stuttu máli þátttöku
hans í atvinnulífínu og rekstri fyrir-
tækja í Neskaupstað.
í afmæliskveðju til Jóhannesar
fyrir sjö ámm sagði Lúðvík Jóseps-
son: „Þegar ég var kosinn á Al-
þingi haustið 1942 urðu, eins og
af sjálfu sér, nokkur verkaskipti
með okkur félögunum þremur. Ég
gætti hagsmuna bæjarfélagsins í
Reykjavík og vann mest að okkar
málefnum á þeim vettvangi. Bjami
varð aðalforystumaður okkar í
bæjarstjórn, sá um útgáfu á blaði
og skrifaði það að mestu. Jóhannes
tók hins vegar að sér rekstur okkar
þýðingarmestu fyrirtækja. Á hon-
um hvfldi sá vandi að láta rekstur-
inn bera sig og hafa forystu um
ýmsar framkvæmdir." Atvinnulífið
varð því aðalstarfsvettvangur Jó-
hannesar. Hann stýrði byggingu
verkamannabústaða og var fram-
kvæmdastjóri Pöntunarfélags al-
þýðu, en árið 1953 tók hann við
starfí framkvæmdastjóra Sam-
vinnufélags útgerðarmanna og 01-
íusamlags útvegsmanna. Sam-
vinnufélagið var stofnað 1932 til
að hafa á hendi sölu afurða félags-
manna og kaup á aðföngum fyrir
þá, en nýir tímar kölluðu á aukin
umsvif og á árunum 1946-48 réðst
SÚN í byggingu frystihúss og full-
kominnar fiskvinnsluaðstöðu. Þess-
um umsvifum fylgdi aukinn
áhætturekstur. Á þessum tíma
beitti SÚN sér einnig fyrir stofnun
Olíusamlags útvegsmanna, sem
starfar enn í dag. Þetta vom gífur-
lega erfið ár í atvinnurekstri og
mikið um gjaldþrot. En með þraut-
seigju og lagni tókst Jóhannesi að
vinna fyrirtækið út úr þessum
erfíðleikum og leiða það til betri
tíma. Hann ávann sér trúnað
bankastjóra og annarra, sem hann
þurfti að hafa Qármálaviðskipti við
og hélt ávallt trausti og vinsældum
hjá verkafólki og öðmm samverka-
mönnum sínum.
Á sjötta áratugnum fór síldin
að veiðast úti fyrir Austfjörðum,
Neskaupstaður hafði ekki verið
síldarbær, en nú fóru menn að
kanna leiðir til að eignast hlutdeild
í síldargróðanum. Heimamenn
byggðu sfldarplön og hófu söltun,
en síldarverksmiðju vantaði. Árið
1956 er farið að ræða það í alvöru
í stjóm SÚN að koma upp sfldar-
verksmiðju og í ársbyijun árið eftir
fer Jóhannes til Reykjavíkur til að
vinna að málinu ásamt Lúðvík Jós-
epssyni. Mikil og hörð átök urðu
um eignaraðild að rekstri verk-
smiðjunnar, en sjónarmið Jóhann-
esar og félaga urðu til allra heilla
ofan á og hinn 11. desember 1957
var Síldarvinnslan hf. stofnuð sem
almenningshlutafélag með SÚN
sem forystuafl.
Jóhannes var framkvæmdastjóri
Sfldarvinnslunnar hf. fyrstu tvö
árin, en síðan stjómarformaður til
1984. Árið 1960-67 vom ár sfldar-
ævintýrisins á Austijörðum, en
gróðinn nýttist Austfírðingum mis-
jafnlega. Það er framsýni Jó-
hannesar og félaga hans að þakka,
að fyrirtækin hér vom félagslega
uppbyggð og í eigu heimamanna.
Sfldargróðinn nýttist því sem
gmndvöllur nýrrar atvinnuupp-
byggingar þegar sfldin brást. í dag
er Síldarvinnslan hf. eitt af stærstu
fyrirtækjum landsins í sjávarútvegi
og burðarásinn í atvinnulífinu í
Neskaupstað. Hætt er við að þróun-
in hefði orðið önnur og óhagstæð-
ari, ef fyrirtækið hefði í upphafi
orðið eign örfárra útgerðarmanna.
Þáttur Jóhannesar í þessu máli var
stór og við stöndum í þakkarskuld
við hann.
Á sfldaráranum fór að ganga ver
í fískvinnslunni. Smábátaútgerð
dróst saman og frystihúsin gátu
ekki keppt við síldarplön og bræðsl-
ur um vinnuaflið. í ársbyijun 1965
varð það úr, að Sfldarvinnslan hf.
keypti allar eignir SÚN nema veið-
arfæraverslunina. SÚN var því
ekki lengur framleiðslufélag heldur
þjónustuaðili, seldi veiðarfæri og
annan búnað til útgerðar og físk-
vinnslu, sá um rekstur Olíusam-
lagsins og sitthvað fleira. Það var
því nóg að starfa, en samt stýrði
Jóhannes um tíma Nesútgerðinni
og söltunarstöðinni Ás auk þess
sem hann var umboðsmaður
Tryggingamiðstöðvarinnar hf. í
röska tvo áratugi. Jóhannes hætti
störfum hjá SÚN og Olíusamlaginu
á miðju ári 1981 eftir tæpra þriggja
áratuga farsælt starf. Nokkrum
ámm seinna fluttust þau hjónin til
Reykjavíkur, en dvöldu hér á hveiju i
sumri þar til Jóhannes veiktist
þannig að hann átti erfitt með
ferðalög.
Þessi brotakennda upprifjun á
einum þættinum í lífí Jóhannesar
ein sér skapar að sjálfsögðu ekki
heilsteypta mynd af manninum
Jóhannesi Stefánssyni. En hver var
hann og hvernig var hann? Hann
var baráttumaður. Ekki fyrir eigin
lífsgæðum heldur velferð fólksins
og heill byggðarlagsins, sem hann
bjó í mestan part ævi sinnar. Hann
var leiðtogi, sem fólk treysti, því t
að það fann, að einlægni hans,
mannleg hlýja og hreinskilni vom
honum eðlislæg. Hann var glað-
sinna og hrókur alls fagnaðar á
mannamótum. Hann var góður
ræðumaður, gat verið harður í hom
að taka, en alltaf drenglundaður
og ævinlega stutt í húmorinn. Börn
hændust að honum og hann hafði
mikla ánægju af því að rabba við
þau um heima og geima. Og hann
átti alltaf bijóstsykurspoka, bæði í
jakkavasanum og í skrifborðsskúff-
unni til að stinga upp í þau yngstu.
Hann var mikið snyrtimenni og lét
sig umhverfismál miklu varða.
Hann var bjartsýnismaður og stór-
huga, þegar rætt var um fram-
kvæmdir og var illa við alla logn-
mollu og kyrrstöðu. Ég á margar
minningar frá samstarfi við Jó-
hannes, bæði í bæjarstjórn, öðram
félagsmálum og í atvinnulífinu.
Hann var þar góður leiðbeinandi
og frábær félagi. En fyrst og síð-
ast fínnst mér eiga við Jóhannes
hin fomu og fleygu orð: „Þá kemur
mér jafnan hann í hug, er ég heyri
góðs manns getið.“
Ég nefndi í upphafí þessara
minningarbrota, að ég undraðist
hvemig hann hefði komið öllu því
í verk, sem hann gerði. Auðvitað
ræður þar miklu eljusemi, reglu-
semi og eldlegur áhugi. En lífsföm-
nautur hans, Soffía Björgúlfsdóttir,
á þar áreiðanlega stóran hlut að
máli. Hún er sjálf áhugasöm um
félagsmál og skildi þörf bónda síns,
en kvartaði aldrei þó fundimir
skiptu hundmðum árlega að lokn-
um venjulegum vinnudegi.
En nú er komið að leiðarlokum.
Við, félagar hans í SÚN, Sfldar-
vinnslunni og Olíusamlaginu þökk-
um Jóhannesi Stefánssyni áratuga
samstarf, vináttu og forystu. Soffíu
eiginkonu hans, sonum þeirra og
öðram ástvinum sendum við okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Kristinn V. Jóhannsson.
• Fleiri minmngargreinar um
Jóhannes Stefánsson bíða birting-
ar ogmunu birtast í blaðinu næstu
daga.
ERFIDRYKKJUR