Morgunblaðið - 16.05.1996, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 16. MAÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
NÝLEGA voru hvalveiðar rædd-
ar á Alþingi, í umræðu sem fékk
mjög takmarkaðan tíma, sam-
kvæmt þingsköpum. Miklu skiptir
hvernig haldið er á þessu máli, því
þar undir eigum við bæði hags-
muni og rétt gagnvart alþjóðasam-
þykktum.
Hagsmunaárekstrar
Hagsmunir okkar eru margsl-
ungnir. Við hvalveiðar voru tals-
verð umsvif þar til bann alþjóða
hvalveiðiráðsins (IWC) hófst 1986.
Umsvifin voru síðan miklu minni
við takmarkaðar hvalveiðar í vís-
indaskyni um nokkur ár, en nú
hafa hvalveiðar frá íslandi verið
bannaðar með öllu um sjö ára skeið.
Ályktað hefur verið að mannafli
við þessa sérhæfðu og árstíða-
bundnu starfsemi mundi samsvara
100-200 ársstörfum. Frá því hval-
veiðar voru stöðvaðar hefur at-
vinnuleysi verið mikið. Þó nú sé
smám saman að rofa til er enn lít-
il eftirspurn eftir vinnuafli miðað
við það sem við áður þekktum.
Ekki verður hjá því komist að
skefjalaus verndun sjávarspen-
dýrastofna, sem eru ofarlega í líf-
keðjunni og frekir til fæðunnar,
mun raska jafnvægi í lífríki sjáv-
ar. Meðal afleiðinga þess verður
fæðusamkeppni sumra hvalateg-
unda við fiskistofna og aðra nytja-
stofna, og aukið afrán annarra
hvalategunda af þeim. Ýmsir segja
þetta þegar gengið á og benda á
að skemmdir sela og hvala á veið-
arfærum og afla fara vaxandi.
Á hinn bóginn eru varnaðarorð
þeirra sem telja að við munum
verða fyrir miklum áföllum á
mörkuðum okkar fyrir aðrar sjáv-
arafurðir, vegna ákvörðunar um
að hefja hvalveiðar á ný. Þar hafa
okkar menn fáliðaðir att kappi við
vel smurðar og vel fjármagnaðar
áróðursvélar ofstækismanna og
annarra sem hafa atvinnu af
vemdar- og áróðursstarfseminni.
Nýlega ákvað stórt
fjölþjóðafyrirtæki,
ráðandi í matvælavið-
skiptum, að útiloka þá
sem vinna bræðslu-
fisk. Það sýnir svo
ekki verður um villst
að áróðursvélarnar
vinna sitt verk.
Tíminn er á
okkar bandi
Bandaríkjamenn
hafa löggjöf um af-
skipti af veiðum ann-
arra þjóða og viðskipt-
arefsingar við veiðum
stofna í útrýmingar-
hættu. Vorið 1994 voru háttsettir
embættismenn og stjórnmálamenn
mjög galvaskir um að þeim mundi
verða beitt gegn íslandi. Nú hafa
margir málsmetandi stjórnmála-
menn mótmælt því að þessum ráð-
um verði beitt við okkur íslendinga
vegna endurupptöku hvalveiða.
Leiðandi þingmenn í mikilvægum
þingnefndum hafa gert opinber-
lega grein fyrir þessari afstöðu
sinni og rakið lagalegar ástæður
hennar. Þeir hafa bent á, að vís-
indalegar forsendur eru fyrir hval-
veiðum, og þótt alþjóða hvalveiði-
ráðið hafi ákveðið að hafa þær að
engu gefi það ekki forseta Banda-
ríkjanna heimild til að sniðganga
þær einnig og beita aðrar þjóðir
refsingum af tilfinningaástæðum.
í Bandaríkjunum hafa á síðustu
árum komið fram á sjónarsviðið
öflug samtök almennings sem
berjast gegn ofstækisfullri vernd
lifandi náttúruauðlinda, og beijast
fyrir nýtingu þeirra á forsendum
sjálfbærrar þróunar. Þessi al-
mannasamtök starfa í öllum fylkj-
um Bandaríkjanna og hafa á að
skipa um eða yfir tug milljóna
félagsmanna, sem margir hveijir
hafa haft atvinnu af nýtingu slíkra
auðlinda, ýmist á sjó eða landi.
Þessi samtök hafa haft mikil áhrif
á umræðu um um-
hverfismál, nýtingu
og vernd náttúruauð-
linda. Fleiri raddir
hafa bæst í hóp þeirra
sem benda á villur og
rangfærslur í máli of-
stækisfullra verndar-
sinna og tala- máli
skynsamlegrar nýt-
ingar. Þar á meðal eru
virtir vísindamenn í
náttúrufræðum sem
segjast hafa átt
starfsfrið og starfs-
frama undir því að
láta í ljós slík sjón-
armið sem ekki nutu
stuðnings þar til fyrir skömmu.
Þannig hefur hljómgrunnur um-
ræðunnar um umhverfis- og nátt-
úruvernd í Bandaríkjunum gjör-
breyst á skömmum tíma. Rödd
skynseminnar hefur náð að
hljóma. Afstaða almennings og
einkum stjórnmálamanna er að
breytast til betri vegar. Hugsandi
menn sjá í gegnum áróðurinn og
telja skynsamlegt að nýta auðlind-
ir jarðar. Þann byr eigum við að
færa okkur í nyt, til sigurs.
Alþjóðasamtök
ísland var meðal fyrstu aðildar-
ríkja alþjóða hvalveiðiráðsins. Er
ísland tók afstöðu til hvalveiði-
bannsins árið 1983 varð sú niður-
staða á Alþingi, með 29 atkvæðum
gegn 28, að mótmæla því ekki.
Þar með hafði ísland skuldbundið
sig til að hlíta því. Bannið var
tímabundið, frá 1986 út árið 1990.
Haustið 1990 felldi ráðið tillögu
vísindanefndar þess um að afnema
bannið því ekki væru vísindalegar
ástæður til þess. Ráðið ákvað síðan
að bannið skyldi standa áfram
ótímabundið. Ráðið felldi einnig
tillögur sem vísindanefndin mælti
með, um nýtt stjórnkerfi hvalveiða
byggt á vísindalegum grunni um
ástand hvalastofna. Upp úr þessu
sagði ísland sig úr ráðinu í lok
árs 1991 og tók úrsögn gildi 30.
júní 1992.
Síðan hefur ísland staðið að
uppbyggingu samtaka um stjórn
veiða á sjávarspendýrum ásamt
Noregi, Færeyjum og Grænlandi.
Ég tel að þau muni ekki fá viður-
kenningu sem svæðisbundin al-
þjóðasamtök um hval- og selveið-
ar. M.a. vegna þess, að öll hin
löndin hafa jafnframt mismunandi
aðild að alþjóða hvalveiðiráðinu
og hafa ekki uppi áætlanir að
hverfa þaðan. Einnig vegna
grundvallarmunar á þjóðréttar-
legri stöðu landanna ijögurra.
Grænlendingar teljast frum-
byggjaþjóð og njóta því sérstakra
hvalveiðiheimilda, þeir og Færey-
ingar eru og ekki sjálfstæðir.
Við eigum að ákveða
formlega, segir Árni
Ragnar Arnason, að
heff a hvalveiðar á
þessu ári.
Norðmenn mótmæltu banninu og
eru því ekki skuldbundnir af því.
Samtök tveggja sjálfstæðra ríkja
fá ekki slíka viðurkenningu.
Það er skoðun mín, að virðing
okkar í samfélagi þjóðanna liggi
við, að við göngum aftur í alþjóða
hvalveiðiráðið. Við höfðum áður
gengist undir alþjóðlegan sáttmála
sem er grundvöllur þess og brott-
hvarf okkar þaðan hefur ekki fært
okkur minnsta ávinning, heldur
einungis kallað fram efasemdir um
heilindi okkar í alþjóðlegu sam-
starfi. Við létum hins vegar hjá
líða að mótmæla banninu. Við inn-
göngu eigum við að mótmæla hinu
framlengda banni, sem ekki er
lengur byggt á vísindalegum for-
sendum heldur tilfinningalegum.
Við framiengingu á breyttum for-
sendum var eðli þess og inntaki
breytt og því fullkomin ástæða til
að við mótmælum því, þó við höf-
um ekki mótmælt upphaflega
banninu löngu fyrr. Við eigum
einnig að yfirlýsa að við hefjum
hvalveiðar á ný, á forsendum sjálf-
bærrar þróunar og veiðistjórnar á
vísindalegum grunni.
Hefjum hvalveiðar
Hafrannsóknastofnunin hefur
fylgst vel með viðgangi hvala-
stofna við ísland, þó ástand þeirra
hafi ekki verið eitt af helstu við-
fangsefnum hennar síðustu ár.
Skýrslur hennar um ástand nytja-
stofna okkar sýna, að flestir hvala-
stofnar á íslandsmiðum komast
vel af og allir þeir sem nýttir voru
síðustu áratugi þola veiðar í líkum
mæli og áður. Eðlilegt er, að ásamt
ákvörðun um að hefja hvalveiðar
að nýju, verði jafnframt ákveðið
að auka rannsóknir á hvalastofn-
um líkt og á öðrum nytjastofnum.
Ég tel að við íslendingar höfum
öll skilyrði til þess að aðrar þjóðir
fallist á að við hefjum hvalveiðar
á ný. Vísindamenn okkar hafa
stundað miklar rannsóknir á
hvalastofnum á íslandsmiðum
ásamt rannsóknum á öðrum nytja-
stofnum og því mikil þekking fyr-
ir hendi um ástand og viðkomu
stofnanna, um veiðiþol þeirra, heil-
brigði, dreifingu, fæðunám o fl.
Við höfum vísindalegan grunn til
að byggja á. Við höfum stjórn-
kerfi við fiskveiðar sem staðist
hefur í öllum aðalatriðum. Innviðir
þess eru ákvörðun um aflaheimild-
ir á grunni vísindalegra upplýsinga
um ástand nytjastofnanna, eftirlit
með veiðum og nýtingu og rann-
sóknir sem veita nýjar upplýsingar
um stofnana. Við getum auðveld-
lega fellt hvalveiðar undir þau
lagaákvæði sem það er byggt á.
Við eigum að ákveða formlega
að hefja hvalveiðar á þessu ári.
Einnig að ganga aftur inn í al-
þjóða hvalveiðiráðið, mótmæla
hvalveiðibanninu og yfirlýsa að við
munum hefja hvalveiðar sem fyrst,
á grundvelli sjálfbærrar þróunar
og veiðistjórnar á vísindalegum
grunni.
Höfundur er alþingismadur
Sjálfstæðisflokksins fyrir
Reykjaneskjördæmi.
HVALVEIÐAR?
Árni Ragnar
Árnason
Hagsmunir sjúklinga
bornir fyrir borð!
Þórólfur Helgi
Guðnason Sigurðsson
FRUMVARP til laga um rétt-
indi sjúklinga liggur nú fyrir til
afgreiðsiu á Alþingi. í frumvarp-
inu segir að markmið þess sé „að
tryggja sjúklingum tiltekin rétt-
indi í samræmi við almenn mann-
réttindi og mannhelgi og styrkja
þannig réttarstöðu þeirra gagn-
vart heilbrigðisþjónustunni og
styðja trúnaðarsambandið sem
ríkja ber á milli sjúklinga og heil-
brigðisstarfsmanna.“ Frumvarpið
veldur vonbrigðum og ekki verður
betur séð en að það skerði réttindi
sjúklinga og veiki trúnaðarsam-
band sjúklings og læknis.
Hagsmunir fjárveitinga-
valdsins vega þyngra en
hagsmunir sjúklinga
Samkvæmt lykilgrein frum-
varpsins eiga sjúklingar „rétt á
fullkomnustu meðferð sem á
hveijum tíma er völ á að veita
innan þess fjárhagsramma sem
heilbrigðisþjónustunni er sniðinn
á hveijum tíma.“ Þessi grein end-
urspeglar andann á bak við frum-
varpið. Hagsmunir fjárveitinga-
valdsins vega þyngra en hags-
munir sjúkiinga með því að taka
fram að rétturinn sé háður fjár-
hagsramma þjónustunnar. Þar
með er frumvarpið ekki réttarbót
fyrir sjúklinga því í því felst
skerðing á réttindum miðað við
fyrstu grein núgildandi laga um
heilbrigðisþjónustu „allir lands-
menn skulu eiga kost á fullkomn-
ustu heilbrigðisþjónustu, sem á
hveijum tíma eru tök á að veita“.
Til að undirstrika að andi frum-
varpsins ver hagsmuni stjórn-
valda má benda á staðhæfingar
í greinargerð með frumvarpinu
„óeðlilegt er að heilbrigðisstarfs-
menn beiti sjúklingum fyrir sig í
mótmælum gegn ákvörðunum
fjárveitingavaldsins eða yfir-
stjórnar stofnunar. Sömuleiðis er
siðlaust að ónáða sjúklinga með
skoðunum 'heilbrigðisstarfs-
manna á ákvörðun fjárveitinga-
valdsins um framlög til heilbrigð-
ismála.“
Sjúklingum
mismunað?
í frumvarpinu er
þess getið að „sjúkl-
ingur á rétt á meðferð
og aðbúnaði sem mið-
ast við ástand hans,
aldur og horfur á
hveijum tíma og bestu
þekkingu sem völ er
á.“ Það má túlka
þessa grein á þá leið
að í henni felist veru-
leg skerðing á réttind-
um. I því sambandi
má nefna að nágrann-
ar okkar í Danmörku hafa skert
meðferðarvalkosti hjá eldri ein-
staklingum. Er með frumvarpinu
verið að undirbúa jarðveginn fyrir
slíkar brejtingar hér á landi?
Torveldar
vísindarannsóknir
í 7. grein frumvarpsins kemur
fram að óheimilt sé að varðveita
lífræn sýni úr sjúklingum til ann-
arra nota en meðferðar eða grein-
ingar nema til komi sérstakt sam-
þykki sjúklings. Þessi grein vinnur
gegn vísindarannsóknum um or-
sök og eðli sjúkdóma og þar með
er unnið gegn hagsmunum sjúkl-
inga í framtíðinni. Eðlilegra væri
að tryggja að upplýsingar fengnar
Frumvarpið veldur
vonbrigðum og ekki
verður betur séð, segja
Helgi Sigurðsson og
Þórólfur Guðnason,
en að það skerði rétt-
indi sjúklinga og veiki
trúnaðarsamband
sjúkiings og læknis.
frá lífrænum sýnum væru ekki
aðgengilegar fyrir utanaðkomandi
aðila eins og tryggingafélög eða
atvinnurekendur. I Svíþjóð er ein-
mitt þessa dagana verið að tryggja
réttindi sjúklinga og einstaklinga
gegn slíkri notkun á upplýsingum
fengnum frá lífrænum sýnum.
Lítið er gert úr trúnaðar-
sambandi sjúklings og læknis
Trúnaðarsamband sjúklings og
læknis er einn af hornsteinum
lækninga og þar með heilbrigðis-
þjónustunnar. Læknar eru sam-
kvæmt lögum og alþjóðlegum
samþykktum ábyrgir fyrir grein-
ingu og meðhöndlun sjúkdóma. Á
sama hátt bera læknar ábyrgð á
að sjúklingar séu upplýstir um
allt er varðar meðferð og sjúk-
dómshorfur. í frumvarpinu er far-
ið inn á leið, sem getur leitt til
ófarnaðar, þar sem þessari ábyrgð
lækna er dreift á alla heilbrigðis-
starfsmenn, samanber eftirfarandi
dæmi: (1) „Sjúkiingur á rétt á
samfelldri meðferð og að samstarf
ríki milli allra heilbrigðisstarfs-
manna og stofnana sem koma að
meðferðinni.“ (2) „Nú hafnar
sjúklingur meðferð og skal heil-
brigðisstarfsmaður þá upplýsa
hann um afleiðingar þeirrar
ákvörðunar," (3) „Sjúklingi skal
gerð grein fyrir hvaða heilbrigðis-
starfsmaður beri meginábyrgð á
meðferð hans á heilbrigðisstofn-
'un.“ Verði frumvarpið að lögum í
óbreyttri mynd er hætt við að
dragi úr ábyrgð lækna á greiningu
og meðferð sjúklinga.
Lokaorð
Á tímum réttlætis og jafnréttis
er það ekki til eftirbreytni að í
nefndinni, sem samdi lögin um
réttindi sjúklinga, var enginn full-
trúi sjúklinga eða aldraðra. Enda
kemur í ljós að það vantar í lögin
bitastæð ákvæði til styrktar rétt-
arstöðu sjúklinga, eins og þau sem
eru til staðar í sambærilegu frum-
varpi til laga frá Noregi - t.d. um
biðlistaákvæði með meiru.
Lög af þessu tagi þurfa lýð-
ræðislega umfjöllun og umræðu
og það væru ófagleg vinnubrögð
að samþykkja frumvarpið á yfir-
standandi þingi. Það er engin til-
viljun að lög af þessu tagi hafa
ekki enn verið samþykkt í Noregi
eða Svíþjóð. í þeim löndum hefur
þó verið í gangi um árbil mun
meiri umræða um þessi mál, en
hér á landi. Eðlilegra væri að bíða
átekta um sinn og taka mið af og
kynna sér betur þá umfjöllun, sem
þessi mál eru að fá í nágranna-
löndum okkar.
Helgi er varaformaður Lækna-
ráðs Landspítalans og Þórólfur
er stjórnarmeðlimur Læknaráðs.