Morgunblaðið - 16.05.1996, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDAGUR 16. MAÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREIIMAR
Blíndraletur á íslandi
Hlutur Vinafélags Blindra-
bókasafns Islands í
vexti og viðgangi þess
BLINDRALETUR hefur þá sér-
stöðu að einungis örfámennur hóp-
ur í hveiju þjóðfélagi les það. Það
var fundið upp í Frakklandi árið
1825 og hefur staðist tímans tönn.
Stöðugt er verið að bæta aðstöðu
til bókagerðar á blindraletri og
hafa ýmsir lagt hönd á plóginn til
þess að Blindrabókasafn Islands
verði í fremstu röð framleiðenda
blindraleturs í Evrópu.
Á aðalfundi Vinafélags Blindra-
bókasafns Islands, sem haldinn
var 2. maí síðastliðinn, afhenti
stjóm félagsins sérstakan pappírs-
hníf að gjöf. Hnífur þessi vinnur
með eftirfarandi hætti: Hann sker
pappír jafnóðum og hann kemur
út úr prentvél safnsins. Einnig er
hægt að stilla hann þannig að
hann skeri pappírinn eftir að
prentað hefur verið á hann. Eins
og menn vita er blindraletrið gert
úr upphleyptum punktum. Þessi
hnífur er þannig hannaður að
punktarnir bælast ekki.
Blindraletur barst hingað til
lands skömmu fyrir 1930. Senni-
lega hefur Þórsteinn Bjarnason,
sem síðar varð formaður Blindra-
vinafélags Islands um 5 áratuga
skeið, orðið fyrstur til að kenna
blindraletur hér á landi. Ragnheið-
ur Kjartansdóttir nam blindra-
kennslu í Danmörku eftir árið
1930 og varð kennari við Blindra-
skólann sem Blindravinafélag Is-
lands stofnaði árið 1933. Nokkrir
urðu á þessum árum til þess að
Iæra að skrifa blindraletur. Það
var þannig gert að tvö blöð voru
sett í einfaldar blindra-
ritvélar og var þannig
hægt að búa til tvö
eintök af sömu bók-
inni. Á árunum
1934-41 voru þannig
skrifaðar um 80 bæk-
ur eða bókarhlutar.
Af einhverjum
ástæðum lagðist síðan
bókagerð af að mestu
leyti. Þegar Einar
Halldórsson, blindra-
kennari, kom til starfa
árið 1956 fékk hann
Lionsklúbb Reykjavík-
ur til þess að gefa
tæki til bókagerðar
blindra. Um var að ræða sérstaka
ritvél sem notuð var tii þess að
skrifa letrið á málmþynnur. Papp-
ír var síðan lagður á milli þynn-
anna og punktunum þrýst á hann
með því að renna þynnunum gegn-
um þvottavindu.
Þegar þessi tæki höfðu runnið
sitt skeið á enda árið 1965 voru
keyptar hingað til lands blindrarit-
vélar frá Bandaríkjunum. Þá var
á ný farið að skrifa bækumar á
pappír. En um leið var keypt sér-
stök fjölföldunarvél sem gerði
kleift að fjölfalda blindraletrið á
sérstakar plastþynnur. Þessi ódýra
fjölföldunaraðferð hafði þá nýlega
verið kynnt í Bandaríkjunum og
urðu íslendingar fyrstir Evrópu-
þjóða til þess að tileinka sér hana.
Plastþynnurnar höfðu þann ókost
að einungis var hægt að setja letr-
ið öðrum megin á þær. Þær urðu
einnig stamar og urðu því hraðlæs-
ir einstaklingar að dreifa yfír þær
púðri (talkúmi) til þess að ná meiri
lestrarhraða. Þær höfðu og hafa
þó þann ótvíræða kost
að hægt er að búa til
upphleyptar myndir
með þeim.
Bókaútgáfa á
blindraletri var með
nokkrum blóma á ár-
unum 1957 til 1965.
Þá var svo komið að
blindir nemendur
þurftu á öllum mann-
afla að halda til bóka-
framleiðslu og lagðist
því almenn bókagerð
að mestu af.
Þegar Blindra-
bókasafn íslands var
stofnað árið 1983 var
fljótlega farið að huga að nýjung-
um. Fenginn var lítill, tölvustýrður
blindraletursprentari til safnsins
haustið 1984 og hófust þá tilraun-
ir til að nota tölvur til þess að
prenta út blindraletur. Veturinn
1985 var Hilmari Skarphéðins-
syni, verkfræðingi, falið að gera
úttekt á þeim kostum sem fyrir
hendi væru vegna tölvuprentunar
blindraleturs. Niðurstaðan varð sú
að ákveðið var að hanna sérstakt
umbreytiforrit til þess að breyta
texta í blindraletur. Skilaði Hilmar
forritinu til prófunar í september
1985 og hefur það verið notað síð-
an rneð litlum breytingum.
Árið 1986 var fengin til safnsins
tölvustýrð prentvél frá Bandaríkj-
unum að mestu leyti fyrir fé sem
safnaðist vegna sölu hljómplöt-
unnar Ástarjátningar sem þau
hjónin Gísli Helgason og Herdís
Hallvarðsdóttir gáfu út til styrktar
þessu málefni. Ekki skal gleymt
þætti Alberts Guðmundssonar,
fjármálaráðherra, en hann studdi
Blindraletur, segir Arn-
þór Helgason, hefur
aldrei verið jafnmikið
notað hér á landi og um
þessar mundir.
þetta mál ásamt öðrum. Því miður
var þessi prentvél dæmd ónýt
haustið 1989. Blindrabókasafnið
efndi þá til eins konar lokaðs út-
boðs og varð niðurstaðan sú að
keypt var ný blindraletursprentvél
frá fyrirtækinu Braillo Norway.
-Sú vél hefur þjónað safninu síðan
í mars 1990. Nýlega hefur vélin
verið endurbyggð. Skipt hefur ver-
ið um tölvubúnað í henni og annar
rafbúnaður endurnýjaður. Gera
þessar breytingar safninu unnt að
veita notendum blindraleturs mun
víðtækari þjónustu en áður. Og
nú kemur þessi ómetanlegi hnífur
sem starfsmenn safnsins hefur
dreymt um að eignast í bráðum
10 ár. Ef fyrir hendi væri betri
búnaður til þess að gata pappírinn
fyrir gormabindingar væri aðstaða
við frágang bókanna nær fullkom-
in.
Með því að fjárfesta í prentvél
safnsins árið 1990 var keypt tæki
sem væntanlega mun duga safn-
inu fram á næstu öld. Ætla má
að hið sama gildi um pappírshníf-
inn sem einnig er keyptur frá Bra-
illo Norway, en það fyrirtæki hef-
ur breytt hnífnum lítillega til þess
að hann henti betur til skurðar á
pappír með blindraletri.
Vinafélag Blindrabókasafns ís-
Arnþór
Helgason
lands hefur reynst útgáfustarf-
semi á blindraletri haukur í horni.
Árið 1993 gaf félagið tölvu, skima
og hugbúnað sem notaður er til
þess að skima bækur beint inn á
tölvur. Fyrsta árið sparaði þessi
búnaður blindrabókasafni íslands
um hálfa milljón króna í lyklun á
texta. Nú er svo komið að þær
bækur, sem við fáum ekki á diskl-
ingum frá útgefendum, eru skim-
aðar inn. Þetta gerir vinnuferlið
mun hraðvirkara og eykur fram-
boð á lesefni fyrir þá sem eru
háðir blindraletri.
Einungis lesa blindraletur um
15 manns hér á landi. Ef við ber-
um fjölda þeirra saman við það
sem gengur og gerist í nágranna-
löndum okkar ættu lesendur
blindraleturs að vera 50-60. Ýms-
ar skýringar eru á þessu; stijál
bókaútgáfa framan af og ef til
vill ekki nægilega markviss þjálfun
og endurhæfíng. Þar sem um svo
fáa einstaklinga er að ræða er
þjónusta við notendur blindralet-
urs einstaklingsbundin. Blindra-
bókasafnið er í þeirri stöðu að
geta útvegað lánþegum að mestu
þær bækur sem þeir biðja um.
Blindraletur hefur aldrei verið
jafnmikið notað hér á landi og um
þessar mundir. Flestir notendur
þess hafa nú yfir að ráða sérstök-
um blindraletursbúnaði sem
tengdur er við tölvur. Einnig er
nú miklu meira prentað af blindra-
letri en nokkru sinni áður. Fyrir
árið 1986 voru sjaldan framleiddar
fleiri en 5.000-6.000 síður á ári
en á undanförnum árum hefur
framleiðslan aldrei_ verið minni
en 25.000 síður. Áhugi á lestri
bóka á blindraletri mætti hins
vegar vera meiri. Vinna þarf
að því að efla hann með öllum
tiltækum ráðum. Þar verða allir
að leggja sitt lóð á vogarskál-
arnar.
Höfundur er deildarsérfræðingur
hjá Blindrabókasafni íslands.
Nýjar leiðir í iðju-
þjálfun geðsjúkra
IÐJUÞJÁLFUN er
mikilvægur þáttur í
meðferð og endurhæf-
ingu geðsjúkra. Iðju-
þjálfun geðsjúkra og
einstaklinga sem eiga
við sálfélagsleg
vandamál að stríða
hefur hingað til ein-
göngu verið bundin við
geðdeildir sjúkrahús-
anna og Reykjalund.
Eingöngu þeir sem
leggjast inn eða eru í
tengslum við sjúkra-
húsin hafa átt kost á
iðjuþjálfun. Og þá
spyrja eflaust margir:
Hvað í ósköpunum er
iðjuþjálfun fyrir geðsjúka og hafa
einhveijir aðrir en sjúklingar á
sjúkrahúsum þörf fyrir slíka iðju-
þjálfun? Til að útskýra nánar þörf-
ina á iðjuþjálfun utan sjúkrahúsa
er best að byija á að skoða hvað
fram fer í iðjuþjálfun á geðdeild.
Iðjuþjálfun á geðdelld
Iðjuþjálfar á geðdeild vinná við
11« flísar
< »
tl \U u u
=H-
Stórhöfða 17, við Gullinbrú,
sími 567 4844
að greina eðli vanda-
mála sjúklinga sinna,
þjálfa, hæfa og endur-
hæfa þá sem þurfa
þess með. Viðfangs-
efni iðjuþjálfa eru at-
hafnir hins daglega
lífs, athafnir sem
nauðsynlegar eru öll-
um til að geta lifað
sjálfstæðu lífí. Sjúkl-
ingarnir fá þjálfun
sem miðar að því að
þeir nái tökum á dag-
legu lífí sínu. Þessi
þjálfun getur verið af
ýmsum toga, t.a.m.
starfsþjálfun, sjálfs-
bjargarþjálfun eða
jafnvel félagsþjálfun, allt eftir hver
þörf viðkomandi einstaklings er.
Þegar leitað er lausna á þeim
vandamálum sem há sjúklingnum
vinna iðjuþjálfí og sjúklingur sam-
an út frá styrk, hæfileikum eða
jafnvel áhugamálum viðkomandi.
Allir hafa hæfíleika á einhveijum
sviðum, hæfíleika sem geta verið
meðvitaðir eða ómeðvitaðir. Það
er líka hægt að segja að verið sé
að aðstoða einstaklinginn við að
vinna upp eða auka við þá færni
sem fyrir var áður en hann veikt-
ist. Þegar sjúkdómar eða vanda-
mál koma upp gerist það því mið-
ur oft að viðkomandi einstaklingur
missir niður fæmi og hæfileika
sem sjálfsagðir þykja í hinu dag-
lega lífi. Athafnir sem við fram-
kvæmum nánast hugsunarlaust,
eins og t.d. að taka til í kringum
okkur og elda mat, eiga samskipti
við annað fólk og sækja vinnu,
verða flóknar og óyfírstíganlegar.
Kvíði fyrir athöfnum sem áður
voru einfaldar og léku í höndum
viðkomandi verður svo mikill að
framkvæmd þeirra rennur út í
sandinn áður en hafíst er handa.
Stundum er sagt að lykillinn að
lífsgæðum sé að sem mest jafn-
vægi sé milli tómstunda, féíags-
lífs, vinnu og fjölskyldulífs. í iðju-
þjálfun er unnið markvisst að að
auka lífsgæði einstaklingsins.
Ýmist er um að ræða einstaklings-
þjálfun eða hópþjálfun sem er al-
gengasta meðferðarformið í dag.
Draumahús
í dag er hér á landi eingöngu
hægt að fá geðræna iðjuþjálfun á
sjúkrahúsum eða stofnun. Víða
erlendis viðgengst annarskonar
geðræn iðjuþjálfun, það er að segja
iðjuþjálfun sem fram fer utan
sjúkrahúsa og stofnana. Sparnað-
ur í heilbrigðiskerfinu í þessum
löndum leiddi til þess að leitað var
nýrra leiða, nýrra úrræða sem eru
hagkvæmari en bjóða um leið upp
á fjölbreyttari þjónustu við geð-
sjúka. Þessi nýja tegund iðjuþjálf-
unar ætti að henta vel hérlendis
við þær aðstæður er nú ríkja: Mik-
ið aðhald hefur verið í fjárveiting-
um til geðheilbrigðismála og þörf-
in fyrir fjölbreyttari úrræði fyrir
geðsjúka eftir að meðferð á sjúkra-
húsi lýkur hefur ekki minnkað
undanfarin ár.
Marga iðjuþjálfa hefur lengi
Annetta A.
Ingimundardóttir
dreymt um að koma upp aðstöðu
til þjálfunar sem auðveldar geð-
sjúkum að fara úr tryggum faðmi
heilbrigðisstofnananna út í hinn
oft og tíðum kalda veruleika. Víða
erlendis er slík aðstaða í boði, oft
í svokölluðum athafnahúsum þar
sem boðið er upp á margskonar
starfsemi. Sem dæmi um starfsemi
sem fram fer í slíkum húsum má
Með því að færa iðju-
þjálfun að hluta til frá
sjúkrastofnun inn á
heimili má, að mati
Annettu A. Ingímund-
ardóttur, auka gæði
þjónustunnar og ná
fram sparnaði.
nefna, kaffíhús, ferðaskrifstofu,
fræðslumiðstöð, viðgerðir á hús-
gögnum og reiðhjólum svo eitt-
hvað sé nefnt. Það sem m.a. ein-
kennir athafnahúsin er sérdeilis
lýðræðislegt rekstrarform. Skjól-
stæðingar hússins taka þátt í öll-
um ákvarðanatokum og daglegum
rekstri. Smám saman eru skjól-
stæðingarnir þjálfaðir í að taka
meiri og meiri ábyrgð á daglegum
rekstri og lokamarkmiðið er að
þeir öðlist styrk og getu til að sjá
um allan reksturinn.
Heima er best
Önnur tegund iðjuþjálfunar fyr-
ir geðsjúka og fólk með sálfélags-
leg vandamál er þjálfun í heima-
húsi. Eins og fram kom hér að
framan er röskun á athöfnum dag-
legs lífs fylgifískur geðrænna
vandamála. Með því að veita þjálf-
un og jafnvel hluta af endurhæf-
ingu inni á heimili viðkomandi eða
í nánasta umhverfi hans geta iðju-
þjálfar miðað þjálfunina við þann
raunveruleika sem viðkomandi býr
í. Einnig er mikilvægur forvarna-
þáttur fólginn í að iðjuþjálfunin
fari fram á heimili skjólstæðings-
ins. Með auknu innsæi iðjuþjálfans
í daglegt líf skjólstæðingsins auk-
ast möguleikar á að hægt sé að
fyrirbyggja að vandamálin verði
allsráðandi og viðkomandi þurfi
e.t.v. á innlögn á sjúkrahús að
halda. Iðjuþjálfun í heimahúsi get-
ur einnig verið mikilvægur þáttur
í meðferð að lokinni innlögn á
sjúkrahúsi. Við getum hugsað
okkur einstakling sem dvalið hefur
um nokkurt skeið á geðdeild og
komið er að útskrift. Hvernig mun
honum ganga að tileinka sér aftur
þær athafnir sem tilheyra því að
búa heima, athafnir eins og að sjá
um heimilið, sækja vinnu og hitta
fjölskyldu og vini á ný, athafnir
sem voru svo yfirþyrmandi fyrir
innlögn? Það gefur auga leið að
viðkomandi kann að þurfa stuðn-
ing og jafnvel á þjálfun að halda
við ná tökum á þessum athöfnum.
Iðjuþjálfi gæti komið heim til við-
komandi og aðstoðað hann við að
ná tökum á þessum athöfnum og
að skipuleggja daginn þannig að
sem mest jafnvægi verði á milli
allra þeirra athafna sem tilheyra
daglegu lífi.
Betri og ódýrari þjónusta
Eins og fram kemur hér að ofan
eru ýmis verkefni sem bíða iðju-
þjálfa sem starfa við geðheilbrigð-
ismál. Með því að færa iðjuþjálfun
að einhveiju leyti frá sjúkrastofn-
unum inn á heimili og koma upp
sérstökum athafnahúsum er ekki
eingöngu verið að auka gæði heil-
brigðisþjónustunar heldur má
einnig gera ráð fyrir að verulegur
spamaður fylgi slíkri tilhögun þeg-
ar fram líða stundir.
Höfundur er iðjuþjálfí við
Geðdeild Landspítalans.