Morgunblaðið - 05.10.1996, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 5. OKTÓBER 1996
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Alþj óðastómadagurinn
í DAG, 5. október,
er alþjóðastómadagur-
inn. Hann er haldinn
víða um lönd undir kjör-
orðinu „vinnum sam-
an“. Án vafa vita ekki
allir hvað stóma er né
hvernig það er að vera
stómaþegi. Verður hér
reynt að gera örlitla
grein fyrir því og hags-
munafélagi stómaþega,
Stómasamtökum Is-
lands.
' Hvað er stóma?
Orðið stóma er kom-
ið úr latínu og merkir
gat eða op. Stóma eða
stómía er tilbúið gat sem gert er á
kvið þeirra sem lent hafa í stóma-
aðgerð en slík aðgerð felst í því að
ristillinn, að hluta eða allur, hefur
verið numinn brott vegna sýkingar;
oft vegna krabbameins. Stóma-
aðgerðir eru allajafna þrennskonar.
I fyrsta lagi ber að nefna ristils-
tómaaðgerðir (eða kólóstómíu) sem
eru algengastar. Þá er hluti ristils-
ins fjarlægður. Við garnastómaað-
gerðir (ilíóstómíu) er allur ristillinn
tekinn. í þriðja lagi er svo um að
ræða þvagstómaaðgerðir (úróstóm-
íu) en í slíkum tilfellum hefur þurft
að fjarlægja þvagleiðarann, m.a.
vegna meðfædds galla eða krabba-
meins í blöðruhálskirtii. Þeir sem
eru með stómíu á kviðnum þurfa
að bera utaná sér poka þar sem
allur úrgangur skilar
sér.
Margir eru svo láns-
amir að þurfa aðeins að
hafa stómíu tímabils-
bundið; það veltur á því
hvort fjarlægt hefur
þurft neðsta hluta rist-
ilsins, endaþarminn. Ef
hann er heilbrigður og
hringvöðvinn starfar
eðlilega er hægt að
tengja á milli smágirnis-
ins og endaþarmsins þó
ristillinn hafí verið fjar-
lægður að öðru leyti.
Á síðustu árum hefur
í auknum mæli verið
framkvæmd aðgerð
sem felst í því að búa til innvortis
poka sem er gerður úr görnum sjúkl-
ingsins. Slík aðgerð er hins vegar
nýjung hér á landi en hana er ekki
hægt að framkvæma nema hring-
vöðvinn starfi eðlilega og að iíkam-
legt ástand sjúklingsins sé þokkalegt
að öðru leyti.
Ekki er spurt um aldur þeirra sem
lenda í stómaaðgerð. Það getur hent
fólk á öllum aldri; jafnvel eru dæmi
um einstaklinga sem vegna fæðing-
argalla hafa þurft að vera með stóm-
íu alla ævi.
Stómaþegar eru um 250 talsins
hér á landi eða um 0,1% þjóðarinn-
ar. Þar eð margir þeirra eru tímabils-
bundið með stómíu einsog áður
greinir er nær ógerningur að nefna
nákvæma tölu.
Stómasamtökin verða
með kaffiveitingar í
dag, 5. október, segir
Sigxtrður Jón Ólafs-
son, í tilefni alþjóða-
stómadagsins.
Stómasamtökin
Stómasamtökin voru stofnuð fyrir
16 árum. Tilgangur þeirra er „... að
vinna á allan hátt að hagsmunum
þeirra sem gengist hafa undir stóma-
aðgerðir og kynningu á málefnum
þeirra ...“ eins og segir í lögunum.
Ennfremur að stuðla að. fræðslu-
starfsemi og miðlun upplýsinga um
stómaaðgerðir og viðeigandi hjálpar-
tæki tii fólks sem þarf að gangast
undir slíkar aðgerðir". Innan sam-
takanna eru einstaklingar sem taka
að sér að heimsækja þá sem eiga í
vændum að gangast undir stóma-
aðgerðir og/eða eftir að slík aðgerð
hefur farið fram. Foreldrahópur
starfar í samtökunum en það eru
foreldrar barna með stóma. Sá hóp-
ur er jafnframt aðili að Umhyggjufé-
lagi til stuðnings sjúkum börnum.
Stómasamtökin eru aðili að
Krabbameinsfélagi íslands en starfa
að öllu leyti sjáifstætt. Þau hafa
aðsetur í húsi Krabbameinsfélagsins
í Skógarhlíð 8. Þau halda fundi 4-5
Sigurður Jón
Olafsson
ISLENSKT MAL
Eða kannski öllu heldur
útlent mál
Merkilegt er að sjá hversu
hrein biblíunöfn, eða nöfn tengd
gyðinglegum og kristnum átrún-
aði, hafa komist í mikla tísku á
vesturlöndum nú um sinn. Ég hef
að vísu ekki staðtölur nema frá
okkur og svo Danmörku, Eng-
landi með Wales og Bandarikjum
Norður-Ameríku.
Nokkuð er það mismunandi frá
einu landi til annars, hvaða nöfn
af fyrrgreindum toga eru í mestri
sókn, og sumstaðar láta líka önn-
ur góðfræg biblíunöfn undan síga.
Þá er áberandi meðal Dana, Breta
og Bandaríkjamanna að straum-
urinn er þyngri og beinni meðal
drengjanafna en stúlknanafna.
Hérlendis þekkjum við nýlega
framsókn nafna eins og Áron,
Daníel, Davíð og Alexander og
Jón er á uppleið aftur eftir nokkra
lægð. Alexander er að vísu ekki
nefndur í Biblíunni, en í Insight
on the Scriptures, frábærri bibl-
íuhandbók, er talið að víslega sé
spáð fyrir um Alexander mikla,
t.d. í Daníelsbók. Kvennanöfn í
sókn hjá okkur eru m.a. Eva,
Rebekka, Rakel, Rut og Sara
! (nöfn þessi misgóðrar merking-
ar), og Anna, María og Kristín
halda háum hlut sínum.
Það kemur kannski íslensku
máli ekki beinlínis við, en mér
finnst ég megi geta þess, að í
Danmörku 1991 var ekkert af 15
algengustu nöfnum sveina af nor-
rænum uppruna, en þau voru nær
öll dýrlinga-, postula- og guð-
spjallamannanöfn, sum í fleiri
gerðum en einni, t.d. Mikkel og
Michael, og á næstu grösum var
Mike. Má höfuðengill þessi vel
við una.
í Englandi eru hin gamalvin-
sælu normönnsku nöfn Robert,
Richard og William á undan-
haldi (Emma hins vegar í stór-
sókn). Þar virðast menn líka
orðnir fullsaddir á Ann(e), Mary,
Elizabeth, John og Peter, en
þessi nöfn náðu ótrúlegri út-
Umsj'ónarmaður Gísli Jónsson
869. þáttur
breiðslu á öldum áður. Þetta er
ekki alveg eins áberandi í Banda-
ríkjunum. Þar í landi er kannski
skrýtnast að á milli 1980 og 90
var lítill munur á sveinanöfnum
hvítra og „óhvítra", en á nöfnum
meybarnanna svo mikill, að þar
voru eins og tveir heimar. í hópi
meybarna voru orðin algengust
nöfn sem minna á gimsteina eða
eru komin nokkuð langan veg
að sunnan: Tiffany (sem reynd-
ar er afbökun úr grísku Theo-
phania), Chrystal, Ebony
[„einn gekk við íbenstokka"],
Lakisha, Latoya og Candice.
Innan um þessi nöfn, okkur
framandi, skondra svo norrænu
nöfnin Erica og Brandi, eins og
ekkert hafi í skorist.
Umsjónarmaður hefur engar
haldbærar skýringar, auk heldur
ekki tilgátur um þessa breytingu,
og væru hugmyndir ykkar vel
þegnar.
★
Rassía er nýlegt tökuorð í ís-
lensku og víst ekki í miklum
metum. Það er ættað úr arab-
ísku, en hefur mikið breyst á
langri leið í tíma og rúmi.
í Orðabók um slangur, slett-
ur, bannorð og annað utangarðs-
mál (1982) er það skýrt svo: „lög-
regiuherferð, einkum óvæntar
húsrannsóknir, oft notað í yfir-
færðri merkingu: gera rassíu í
reykingamálum sínum hætta
að reykja.“
I sænsku er þetta letrað razz-
ia, og i ágætri postillu Gösta
Bergmans, Ord med historia,
segir frá því, að þetta orð var
mikið notað í Frakklandi undir
miðja 19. öld, og þá einkum haft
um herferðir gegn alsírskum sjó-
ræningjum. Arabíska orðið, sem
liggur til grundvallar, merkir
ránsferð, árás í hernaði. Orðið
razzia barst fijótt úr frönsku í
mörg önnur tungumál og er kom-
ið í sænsku þegar um miðja 19.
öld.
Ég finn ekki margnefnt orð í
íslenskum orðabókum öðrum en
slangurorðabókinni, en gamalt
limrugrey rifjaðist upp fyrir mér
og sýnist hafa átt tilefni í ein-
hverri lögregluaðgerð:
Sálma las presturinn passíu,
plömmerinn lagfærði vatnssíu;
við bláspóluleigur
var látustubeygur,
og löggumenn gerðu þar rassíu.
★
Hlymrekur handan kvað:
Tvíburasystumar Tvist og Bast
ófu tvist og notuðu í körfu bast;
þær skírlífar klúktu
og karlvana húktu
og kunnu ekki á neitt nema tvist og bast.
Hlymrekur handan kvað (brag-
arbót):
Tvíburasystumar Tvist og Bast
dansa tvist og hafa í stuttpils bast,
og girnast áfjáðar
sama arlakann báðar, -
og allt hjá þeim komið á tvist og bast.
★
Stephan G. Stephansson var
mikill orðsmiður. Hér á eftir seg-
ir hann frá Bertel Högna Gunn-
laugssyni, og orðið, sem feitletrað
er, hefur hann búið til um það
sem nú kallast orðsifjafræði:
„Ég veit ekki, hvað mætti
nefna kennslu-grein Gunnlög-
sens, hann er „sanskrítingur" og
eflaust fróður í því, sem ég kalla
máltengdafræði (comp. phil.,
sem þeir nefna „samanburðar-
málfræði“).“ (I, 265).
Norðanátt um mela og móa
magnar slátt, og döggin grætur.
Haustar brátt við Húnaflóa,
hélugrátt mun verða um nætur.
(Rúnar Kristjánsson; breiðhenda,
hringhend).
„Engin þjóð verður fyrr til en
hún talar mál út af fyrir sig, og
deyi málin, deyja líka þjóðirnar
eða verða að annarri þjóð.“
(Tómas Sæmundsson: Fjölnir
(formáli) 1835.)
Auk þess biður umsjónarmaður
Helga Hálfdanarson að hafa heila
þökk fyrir greinina eftir hann,
þá sem birtist hér í blaðinu á
þriðjudaginn var.
sinnum á ári og gefa út fréttabréf
sem kemur út 4-6 sinnum á ári. Um
150 einstaklingar eru í Stómasam-
tökunum og eru þar með taldir for-
eldrar barna með stóma og nokkrir
hjúkrunarfræðingar. Félagar í
Stómasamtökunum hafa einnig tek-
ið þátt í almennu starfi Krabba-
meinsfélagsins, m.a. merkjasölunni
sem nú stendur yfír.
í tilefni dagsins verða Stómasam-
tökin með kaffiveitingar i húsi
Krabbameinsfélagsins í Skógarhlíð
8, 4. hæð, frá kl. 15 þar sem félag-
ar þess verða til skrafs og ráðagerða.
Greiðsla vegna stómavara
Allir stómaþegar þurfa nauðsyn-
lega á sérhönnuðum hjálpargögnum
að halda. Þessar vörur hafa verið á
boðstólum hjá Hjálpartækjabankan-
um og nokkrum lyfjaverslunum.
Lengi vel greiddi Tryggingastofnun
ríkisins verð þeirra að fullu en þær
eru eðlilega mjög dýrar. Fyrir rúm-
um þremur árum ákváðu heilbrigðis-
yfírvöld að stómaþegar skyldu
greiða 10% af andvirði varanna að
frátöldum ellilífeyrisþegum, öryrkj-
um og börnum 16 ára og yngri. Var
það gert í sparnaðarskyni og um
leið til að auka kostnaðarvitund okk-
ar að sögn yfirvalda heilbrigðismála.
í fyrstu var ákveðið 30% gjald (sem
enn á við um einstakar vörur) en frá
því var fljótlega horfið eftir að þáver-
andi stjórn Stómasamtakanna sýndi
fram á að það hefði þýtt óheyrilegan
kostnað fyrir hvern stómaþega.
Engu að síður hefur tíundin, sem
við gjarnan nefnum svo, haft í för
með sér veruleg útgöld því í fyrsta
lagi getur sá kostnaður numið tug-
um þúsunda fyrir mörg okkar og í
öðru lagi eru tekjur fólks mismun-
andi eins og við vitum.
Það hefur því verið eitt helsta
baráttumál Stómasamtakanna að
þetta 10% gjald verði afnumið og
að Tryggingastofnunin greiði þessar
vörur að öllu leyti, a.m.k. þær sem
við getum alls ekki verið án fremur
en fötin sem við göngum í. Þrátt
fyrir vel rökstudda skoðun okkar
hafa heilbrigðisyfirvöld daufheyrst
við kröfum okkar.
Höfundur er ritari
Stómasamtakanna.
Yfirlýsing
Þj óðminj aráðs
vegna skrifa Vilhjálms Arnar Vil-
hjálmssonar fornleifafræðings
VILHJALMUR Orn
Vilhjálmsson fornleifa-
fræðingur ritar grein í
Morgunblaðið 13. sept-
ember sl. sem hann
nefnir svo skáldlega
„Hinn silfurslegna
sannleika" og síðan
aðra 28. september og
nefndi hana „Bannað
að koma fram“. Efni
greinanna er um silfur-
sjóðinn frá Miðhúsum,
sem virðist vera Vil-
hjálmi Erni mjög hjart-
fólginn og um samskipti
sín við þjóðminjavörð
og Þjóðminjaráð. Vil-
hjálmur gerir enn eina
tilraun til þess að bregða skugga á
Þjóðminjasafnið með skrifum sínum
og gera Þjóðminjaráð tortryggilegt.
Vegna þessara skrifa Vilhjálms Arn-
ar vil ég leyfa mér, fyrir hönd Þjóð-
minjaráðs, að upplýsa þá lesendur
Morgunblaðsins sem fylgjast með
skrifum hans um eftirfarandi:
1. Þjóðminjaráð hefur ekki haldið
leyndum gögnum varðandi silfursjóð-
inn frá Miðhúsum. Þegar rannsókn-
arskýrsla danska Þjóðminjasafnsins
var kynnt á blaðamannafundi voru
lögð fram ýmis gögn er vörðuðu rann-
sóknina og framgang málsins. Jafn-
framt var tekið fram að öll gögn er
vörðuðu málið væru gerð opinber og
ættu fjölmiðlar greiðan aðgang að
þeim hjá þjóðminjaverði. Þeir aðilar
sem vilja skoða gang málsins af skjöl-
um geta fengið aðgang að þeim í
Þjóðminjasafninu. Þar er ekkert að
fela.
2. Þjóðminjaráð treystir fullkom-
lega vinnubrögðum danska Þjóð-
minjasafnsins sem tók að sér að
rannsaka silfursjóðinn. Vísað er til
athugasemda Þjóðminjavarðar um
skrif VAV sem birst hafa í Morgun-
blaðinu varðandi það sem hann segir
um að „margar athugasemdir við
fræðilega hluta dönsku skýrslunnar
hafi nú séð dagsins ljós“. Ekki er
vitað um athugasemdir frá öðrum
en VEV. Þjóðminjavörður hefur
hrakið þær og gefið skýringar.
3. Þjóðminjaráð hefur engin af-
skipti haft af stéttarfélagsaðild Vil-
hjálms Arnar Vilhjálmssonar eða
komið í veg fyrir eða bannað nokk-
urn hlut í þeim efnum. Ekki er vitað
til þess að aðrir fornleifafræðingar
sem starfa við safnið hafi átt í vand-
ræðum með aðild að stéttarfélagi.
4. Þjóðminjaráð hefur ekki haft í
hótunum um brottrekstur eins og
VOV heldur fram. Vegna ítrekaðra
samskiptaörðugleika var honum veitt
áminning af þjóðminja-
verði. Sú áminning
varðaði í engu fræðileg-
an ágreining um silfur-
sjóðinn. Þrátt fyrir
áminningu héldu sam-
starfsörðugleikar
áfram.
5. Þjóðminjaráð hef-
ur ekki bannað Vil-
hjálmi Erni Vilhjálms-
syni að koma fram sem
fornleifafræðingur
meðan hann starfaði á
Þjóðminjasafninu, þótt
ekki hafi verið hægt að
verða við ósk um styrk
til ferðar og þátttöku í
tiltekinni ráðstefnu eins
og oft vill verða hjá stofnunum sem
hafa takmarkaða fjármuni. Hins veg-
ar var tekin ákvörðun um að hann
kæmi ekki fram fyrir hönd þjóð-
minjavarðar eða sem sérstakur full-
trúi á vegum safnsins eins og hann
Vilhjálmur Örn gerir
enn tilraun til þess, seg-
ir Sturla Böðvarsson,
að gera Þjóðminjasafnið
tortryggilegt.
hafði gert stundum áður. Ástæðan
var fullkominn trúnaðarbrestur milli
hans og þjóðminjavarðar.
6. Þjóðminjaráð vísar á bug öllum
ásökunum um að ráðið reyni að koma
í veg fyrir rannsóknir og vísindalega
umræðu á vettvangi fornleifafræði.
Með samþykktum sínum hefur Þjóð-
minjaráð íagt áherslu á skráningu
fornleifa og rannsóknir, m.a. með því
að leggja til að sett verði á stofn í
tengslum við Þjóðminjasafnið sérstök
rannsóknastofnun er auðveldi rann-
sóknir á sviði fornleifa og skapi vís-
indamönnum er starfa á vettvangi
þjóðminjavörslunnar betri aðstæður
til að sinna rannsóknum á sínu fræði-
sviði.
Það er von Þjóðminjaráðs að allir
velunnarar Þjóðminjasafnsins snúi
bökum saman. Þannig verður safnið
eflt svo nýta megi þekkingu og færni
þeirra vel menntuðu og áhugasömu
fræðimanna sem vilja miðla almenn-
ingi af þekkingu sinni um þann
menningararf þjóðarinnar sem Þjóð-
minjasafninu ber að varðveita.
Höfundur er alþingismaður og
formaður Þjóðminjtiráðs.
Sturla Böðvarsson