Morgunblaðið - 20.12.1996, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
BÓKMENNTIR
F r æd i r i t
í ELDLÍNU KALDA
STRÍÐSINS
eftir Val Ingimundarson
Vaka-Helgafell, 1996,480 bls.
SAGNFRÆÐI er ein af mikils-
verðustu greinum mannlegra
fræða. Það er erfiðara en margur
hyggur að öðlast raunverulegan
skilning á mannlegu félagi, innvið-
um þess, þróun og breytingum.
Þegar sagnfræðingi tekst að varpa
skýrara ljósi en öðrum á mikilsverð-
an þátt nýliðinnar sögu, færa les-
endur sína nær því sem raunveru-
lega gerðist, þá er það merkilegt
fræðilegt framlag. Mér virðist að
Vali Ingimundarsyni takist þetta í
öllum meginatriðum.
Bók Vals er viðamikil, tæpar 500
blaðsiður að stærð, og í henni ligg-
ur mikil heimildavinna sem er að
því er ég fæ bezt séð mjög vönduð.
Bókin Ijallar um, eins og undirtitill
hennar gefur til kynna, samskipti
íslands og Bandaríkjanna á árabil-
inu 1945 - 1960. Höfundur hefur
unnið mikla frumheimildavinnu,
skoðað skjalasöfn vestan hafs og í
Evrópu, skoðað skjalasöfn á Is-
landi. Hann notar einnig útgefnar
frásagnir annarra og að því er ég
fæ séð er það fagmannlega unnið,
túlkanir eru undantekningalaust
eðlilegar miðað við vitneskjuna sem
hafa má úr bókinni sjálfri og miðað
við það sem mögulegt er að skoða
á örskömmum tíma.
Höfundur gerir í inngangi al-
menna grein fyrir þeim skilningi
sem hann telur að liggi að baki
þeim átökum sem einkenndu þetta
tímabil kalda stríðsins. Hann lítur
svo á að skilningur Bandarikja-
manna á þjóðaröryggi skýri bezt
markmið þeirra og gerðir, en skiln-
ingur Evrópumanna hafi verið sá
að hagsmunir Bandaríkjamanna og
íbúa Evrópu færu saman í öryggis-
og varnarmálum í kalda stríðinu
og þess vegna bæri að fagna af-
skiptum þeirra af Evrópu. Lykillinn
er sá að hvorir tveggju töldu sig
vera að sinna eigin þjóðarhagsmun-
um. Hann fylgir þessari hugsun
síðan prýðilega vel í gegnum bók-
ina. Mér virðist þessi meginhugsun
verða til þess að höfundur fer mild-
ari höndum um sósíalista og tals-
menn þeirra á þessu tímabili en
maður sér stundum. Hann hlífir
þeim engan veginn við óvægum
dómum þegar það á við en hann
leitast frekar við að skilja málflutn-
ing þeirra út frá skilningi þeirra á
þjóðarhagsmunum og þjóðernis-
hyggju en þjónkun við Moskvu.
I bókinni eru 7 kaflar, inngangur
og niðurstöður. Tilvísanir í heimild-
ir ná yfir um 60 síður og aftast er
nafnaskrá. í fyrsta kaflanum er
rakinn aðdragandinn að því að
Keflavíkursamningurinn er gerður
haustið 1946. Nýsköpunarstjórnin
sat á þessum tíma og Bandaríkja-
menn áttu óhægt um vik að bera
fram beiðni um herstöð á íslandi.
Ólafur Thors var forsætisráðherra
og lagði ótrúlega mikið á sig til að
halda stjórninni saman. En hún
sprakk á þessum samn-
ingi. Næsti kafli segir
frá þeirri atburðarás
sem leiddi til þess að
ísland varð stofnaðili
að NATO. Það var i
raun ekki fyrr en árin
1947 til 1948 að stjórn-
málamenn almennt í
Norðurálfu fara að átta
sig á hinum nýju að-
stæðum í álfunni eftir
síðari heimsstyijöldina.
Tveir atburðir verða
síðan til að gera öllum
ljós hin nýju valdahlut-
föll. Annars vegar var
það samgöngubann
Sovétmanna á Berlín
og hins vegar fall Tékkóslóvakíu í
hendur sovétveldisins. Sovétmenn
voru orðnir aðalógnvaldur íbúa í
Vestur-Evrópu og þeirrar samfé-
lagsskipanar sem þeir bjuggu við.
íslenzkir ráðamenn verða smám
saman ásáttir um það að taka þátt
í því bandalagi sem verið var að
undirbúa í Evrópu með aðild Banda-
ríkjamanna og Kanadamanna. Á
þeim fræga degi 30. marz 1949
samþykkti Alþingi þingsályktun um
það efni og Bjarni Benediktsson
skrifaði síðan undir sáttmálann 4.
apríl.
Þriðji kaflinn greinir frá Mars-
hall aðstoðinni og hlutdeild íslend-
inga í henni. Farið er yfir hvernig
þeirri aðstoð var varið og hvernig
hún skiptist og hve Bandaríkjamenn
voru veikir fyrir því að láta efna-
hagsleg sjónarmið yíkja fyrir hern-
aðarlegum þegar íslendingar áttu
í hlut. Einnig er greint
frá því að hingað kom
í apríl verkalýðsfulltrúi
á vegum bandaríska
sendiráðsins til að
styrkja lýðræðissinna í
þeirri hreyfingu.
Fjórði kaflinn lýsir
þeim atvikum sem
leiddu til varnarsamn-
ingsins við Bandaríkin
árið 1951. Kóreustyrj-
öldin vakti ugg um
ásetning Sovétmanna
um víða veröld og hún
virðist skipta miklu
máli til að skilja sjón-
armið íslenzkra stjórn-
málamanna sem
studdu gerð varnasamningsins. í
þessum kafla kemur til dæmis afar
skýrt fram hvernig íslenzkir stjórn-
málamenn héldu á íslenzkum hags-
munum í samningsgerðinni og vildu
ekki víkja frá þeim.
Fimmti kaflinn segir frá sambúð-
inni við herinn sem gekk brösuglega
enda gekk Bandaríkjamönnum erf-
iðlega að skilja þjóðernisvitund ís-
lendinga sem jaðraði stundum við
þjóðernisofstæki en skýrist fyrst og
fremst af langvarandi einangrun
landsins. En meginatriði þess tíma-
bils sem hér greinir frá er aukin
andstaða við herinn sem skýrðist
af sambúðarerfiðleikum, breyting-
um á forystu Alþýðuflokksins og
uppgangi Þjóðvarnaflokksins. Það
leiðir svo til þess sem segir frá í
sjötta kafla sem er vinstri stjórn
Hermanns Jónassonar. En þessi
kafli er sennilega mest nýlunda í
bókinni enda dregur hann fram
mjög skýrt hvernig lánveitingar
Bandaríkjamanna réðu því að þessi
stjórn stóð ekki við það að vísa
hernum úr landi. Uppistaðan í þess-
um kafla hafði birst í tímaritinu
Sögu en samhengið og þær ályktan-
ir sem eðlilegt að draga af því sem
hér er dregið fram verða mun ljós-
ari í bókinni. Síðasti kaflinn er síð-
an um aðdraganda viðreisnarstjórn-
arinnar, árin frá 1957 til 1960. Þar
er til dæmis rakinn undirbúningur
þeirra efnahagsumbóta sem sú
stjórn greip til. En höfundur leitast
hvarvetna við að tengja saman þró-
un í íslenzkum efnahagsmálum og
þá þróun sem varð í varnar- og
öryggismálum.
Kalda stríðið stóð frá 1945-46
til 1989. í raun er enn ekki ljóst
hvort við eigum að skilja það sem
síðari kafla í seinni heimsstyrjöld-
inni eða nýtt tímabil. Það er a.m.k.
ljóst að kaida stríðið er bein afleið-
ing af niðurstöðu síðari heimsstyij-
aldarinnar. Megininntak kalda
stríðsins voru varnar- og öryggis-
mál og hugmyndabarátta, skipting
heimsins í tvær ólíkar fylkingar sem
tókust á, stundum með ógnvænleg-
um hætti. Nú er öldin önnur sem
er efni í aðra sögu.
Þessi bók er óhjákvæmileg lesn-
ing öllum sem áhuga hafa á stjórn-
málum og sögu á Islandi. Það er í
henni gífurlegt magn af upplýsing-
um skipulega og vel dregið saman
og leitast við að túlka það í ljósi
þeirra meginviðhorfa sem getið var
í upphafi. Það hefði mátt liggja
svolítið meira yfir stílfari bókarinn-
ar sums staðar og það er svolítið
af prentvillum í henni. Þegar til
alls er tekið skýrir bókin vel nýlið-
inn tíma og gerir samtímann skilj-
anlegri.
Guðmundur H. Frímannsson
________________LISTIR______
Mikilsvert sagnfræðiverk
Valur
Ingimundarson
BÓKMENNTIR
Æ v i n t ý r i
FIMM ÆVINTÝRI - OKK-
AR INNRI MAÐUR -
Höfundur texta og mynda: Arnheið-
ur Borg. Prentverk: Steindórsprent
Gutenberg 1996. Verkefna- og náms-
styrkja-sjóður Kennarasambands ís-
lands styrkti gerð þessarar bókar.
79 síður + handbók.
„MENNT er máttur“, segir gam-
alt spekiyrði, og allir virðast sam-
mála um að svo sé. En þá kemur
að því að skýra hvað mennt er,
skipta „spekingar" sér í fylkingar
og rimman getur orðið æði hörð. I
raun spaugilegt, því engan mál-
stokk höfum við annan en „þroska“
okkar sjálfra, til þess að mæla
með. Eg man, þá sálfræðingur hélt
um það fyrirlestra, að sjómanns-
börn væru öðrum heimskari. Ung-
um þótti mér þetta forvitnilegt, og
lagði á mig að hlusta á rökin. Þau
voru „spekingnum" auðfundin, því
krakkaormarnir á sjávarkambinum
vissu sáralitið um heynál; sylgjur;
rúning og annað slíkt, er hinn vitri
hafði kunnað öll deili á í sínum
uppvexti, í sveit! Um annað var
ekki spurt!
Lengi hefir því verið trúað, að
íslenzkir nemar stæðu sig vel í skól-
um erlendis. En nú, 1996, kemur í
ljós, að þetta er allt talin blekking,
íslenzk börn séu örgustu skussar í
samanburði við erlenda
jafnaldra. Orsaka er
leitað, og mér skilst að
niðurstaða „speking-
anna“ bendi öll á lélega
kennara! Menntunars-
kortur og dugleysi
þeirra sé um að kenna!
Ekki hefi eg orðið þess
var, að starf kennara
hafi verið eða sé til
margra fiska metið, á
vogarskál launa og að-
búnaðar, hjá okkur
löndum. Furðað mig á,
á stundum, hví þeir
hafi ekki fyrir langa
löngu gefizt upp, ráðið
sig í þjónustu, þeir er
kunna að lifa, við að telja peninga
og verðbréf, stquka og strauja. Þó
mér sé ógeðfellt mat á störfum
okkar, hvert sé öðru mikilvægara,
þá hika eg ekki við að fullyrða, að
starf þess er leiðir ungan upp
þroskans fjall er öllum störfum
mikilvægara, tilvera þjóða veltur á
þeirri handleiðslu. Eg hika heldur
ekki við að fullyrða, að í skólum
eru frábær störf unnin, en því mið-
ur afrekanna alltof sjaldan getið í
fréttum þjóðar. Stoð undir þessar
fullyrðingar er eg með
í höndum í bókarkorni
Arnheiðar. Kennarar í
Garðabæ vildu gera
gott betra, leituðu
leiða nemendum sín-
um til umhugsunar um
betri, bjartari heim.
Til þess var sjónum
beint að eigin barmi,
því þannig, aðeins
þannig verður þjóðlíf
og heimsmynd bætt.
Arnheiður bregður, í
ævintýrunum sínum
fimm, Ijósi á, hvemig
það var unnið. Það er
fljótsagt, að öll eru
þau bráðsnjöll, -
hnitmiðuð og sögð af leikni sögu-
manns.
Fyrst er Reiði kerling leidd á
svið. Hún heldur, úr helli sínum,
meðal manna, leitar uppi þá er hún
getur att saman - lúmsk - snjöll,
og á í fyrstu góða, skemmtilega
daga, allt þar til hún hittir fyrir ljós-
verurnar þrjár.
★
í næsta ævintýrinu er nornin
Hefnd leidd fram. Hún telur létt
verk og löðurmannlegt að hrekja
ljósverurnar á braut. Þefar upp slóð
stöllu sinnar, Reiði, og hittir marg-
an þann er gerist henni leiðitamur.
En hér fer sem fyrr, lósverurnar
þijár ganga í veg fyrir skassið, og
úr því er allur máttur. En hveijar
eru þær þessar verur? Systurnar
Umburðarlyndi, Þolinmæði og Fyr-
irgefning.
★
Enn reynir myrkrið að sigra
mannheim, og að þessu sinni halda
af stað skötuhjúin Öfund, dóttir
Hefndar, og Hroki, sonur Reiði. Það
léttir þeim för, að þau hitta systkin-
in Hrafn og Ösp, og á hroka þeirra
og öfund nærast hellisbúarnir vel,
allt þar til, að þau systkin ákveða,
í sjálfheldu, að breyta um háttu,
sjá líf sitt í nýju ljósi. Við það er
allur vindur úr seglum Öfundar og
Hroka.
★
Við horfum á svið, þar sem reyna
með sér álfar tveir. Annar myrkrinu
merktur, hinn ljósinu. Þeir búa báð-
ir í sama húsi, húsi samvizkunnar
í bijósti Sveins, tíu ára snáða. Um
hann er „teflt“, og í fyrstu virðist
sá dökki hafa betur, tælir Svein til
óhlýðni - til að taka það er hann
á ekki - til lyga. Slíkum verður
svefninn ekki vær, og við eyra
móður játar hnokkinn brot sín. Ljós-
álfurinn vinnur taflið.
★
Þá erum við komin að Gleði
kóngsdóttur. Hún heldur út í heim,
að ráði Vizku drottningar, og kynn-
ist gleðinni í margri mynd, sannri
gleði, gleði óhófs og nautna. Líka
skugganum; kuldanum; húsi sorgar
- lærði af Vizku, ásamt mörgu
öðru, að sorg og gleði eru systur.
För hennar endar í húsi þakklætis-
ins. Þar vildi hún una alla sína daga.
Því hefi eg rakið þráð ævintýr-
anna, að eg vil þér sé ljóst, að
margur kennarinn leggur mikið á
sig, til þess að slípa og fægja þau
gullin sem börn okkar bera fegurst
með sér. Fyrir það ber þeim þakk-
ir. Eg vildi líka vekja athygli þína
á kverinu, því svo listavel vinnur
Arnheiður úr efni, að það á ekki
aðeins erindi við börn, heldur aldna
líka, en bezt þá saman sitja æska
og elli með kverið í höndum. Já,
gleymum ekki, að því fylgir hand-
bók - leiðarvísir til lengri umræðu.
Mál höfundar er Ijúft og lipurt,
og myndir hans meistaralegar.
Prentverk allt vel unnið, minnist
ekki villu nema á síðu 17, þar sem
stafsetning fyrir 1929 hefir læðzt
inn.
Viljir þú barni þínu vel, þá verð-
ur þú þér úti um þessa bók, og lest
hana með því. Bæði verða betri
eftir.
Sig. Haukur.
Taktu eftir þessari!
Arnheiður
Borg
Rósa og árstíðirnar
Nýjar bækur
TONLIST
Illjómdiskar
ÍÐIR
íðir 1996. Rósa Ingólfsdóttír. Vor.
Sumar. Haust. Vetur. íslensku árstíð-
irnar, tónlist eftir Rósu Ingólfsdótt-
ur. Hljómsveitarstjóm: Vilhjáknur
Guðjónsson. Japis. Rósa. 20 minutes.
ÞEGAR ég snart hurðarhúninn/
á húsi þínu, land mitt/ og opnaði út
í vorið,/ var sem vitund mín fylltist/
óendanleikanum,/ þegar allt verður
til.“ - Þannig hefst óðurinn til vors-
ins, undir suðrænum rytma (la
primavera!).
Þetta er reyndar ástar- og þakk-
lætisóður um íslensku árstíðirnar og
hverri fylgir stutt ljóð (í bæklingi,
einnig á ensku). Á diskinum sjálfum,
sem Rósa tileinkar dætrum sínum,
er fyrst og fremst spænskættaður
rytmi kringum einfaldar og keimlík-
ar melódíur með elskulegum hús-
dýrahljóðum (sumarið). Mér heyrist
hljómsveitin aðallega samanstanda
af „skemmtara" með nokkuð mörg-
um möguleikum - ásamt náttúru-
hljóðum. í upphafi vetrar er kulda-
boli mættur í öllu sínu veldi, en text-
inn hljóðar svona: „Þar sem mætast
stálin stinn/ stendur þú styrkur vet-
ur minn./ Vef mig yfirhöfn athafna
þinna/ svo von mín væðist krafti,/
til vors.“
Þetta er ballettverk, segir höfund-
ur, en hvað um það: þetta er á sinn
hátt einlægur og vissulega óvenju-
legur „réttur“ - eiginlega bara for-
réttur, enda tekur hver árstíð um
það bil fimm mínútur. Og tónskáldið
í raun og veru ekkert tónskáld.
Oddur Björnsson
• ÞJÓÐLA GA ÚTSETNINGAR
Sveinbjörns Svcinbjörnssonar eru
nú aftur fáanlegar, en þær komu
fyrst út í Edinborg 1913 eða 1914,
og síðan ljósprentuð í smækkuðu
broti í Reykjavík 1949.
Ný og aukin útgáfa er nú komin
út í bókaflokknum Islensk sönglist.
Er það ný setning nótna og texta
og að auki bætt við erindum þar sem
Sveinbjörn hafði aðeins eitt erindi.
Jón Þórarinsson, tónskáld, skrifar
formála um Sveinbjörn og störf hans
auk þess að skrifa sérstaklega um
hvert lag, en Ólafur Vignir Alberts-
son, píanóleikari, er ritstjóri útgáf-
unnar. I bókarauka eru nokkrar út-
setningar íslenskra þjóðlaga sem
ekki voru í frumútgáfunni þannig
að þetta er heildarútgáfa útsetninga
Sveinbjörns á íslenskum þjóðlögum
fyrir píanó og söngrödd.
Þar sem Sveinbjörn fór um og
kynnti íslensk þjóðlög og söng þau
sjálfur við eigin undirleik, voru þau
í lágri tónhæð, því hann var barítón.
Þess vegna koma útsetningarnar út
í tveimur bókum, annarsvegar í upp-
haflegri tónhæð og hinsvegar í tón-
hæð fyrir sópran og tenór.
Tónverkaútgáfan ísalög hefur
unnið bækurnar að öllu leyti en
prentsmiðjan Klói prentaði ogFé-
lagsbókbandið sá um bókband. Bæk-
urmir kosta hvor um sig kr. 2.200.