Morgunblaðið - 20.12.1996, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1996 37
Lærdómsöld og galdratíð
BOKMENNTIR
B ó k m c n n t a s a g a
BÓKMENNTIR
Á LÆRDÓMSÖLD
Eftir Óskar Halldórsson. Hið islenska
bókmenntafélag - 96 bls.
Verð 2.500 kr.
HEFÐINNI samkvæmt er lær-
dómsöld látin taka hér til tímabilsins
1550-1770. Ritið er forprent úr
Sögu íslands og kom fyrst út í fjöl-
riti 1977. Höfundur tekur fyrir allar
helstu bókmenntagreinar tímabilsins
og ræðir ítarlega um siðaskiptin sem
látin eru marka upphaf þess. Nefnir
höfundur það menningarbyltingu og
er það að vonum því orðið var þá
títt notað vegna sögulegra atburða
sem gerst höfðu í Kína austur
skömmu áður.
Satt er það, siðaskiptin höfðu hér
víðtækar breytingar í för með sér.
Hvort rétt sé að kalla það bylting?
Ætli það sé ekki fullsterkt að orði
kveðið? Enda kemur á daginn að ein-
ungis sumt breyttist, annað stóð í stað.
Oskar fer ítarlega ofan í rímna-
kveðskapinn. Hann hófst tveimur
öldum fyrir siðaskipti og átti eftir
að lifa nokkra áratugi eftir að lær-
dómsöld lauk og tók litlum breyting-
um. Þannig höfðu siðaskiptin sáralít-
il áhrif á rímnahefðina. Óskar lýsir
einkennum rímnanna og drepur einn-
ig á hlutverk þeirra. Hann sýnir fram
á hvemig skáldin tóku smámsaman
að læra hvert af öðru. Þar með hafi
þau að sama skapi fjarlægst upp-
sprettuna sjálfa, það er að segja
eddufræðin. Heitin og kenningarnar
hafi brenglast, formið hafi lítt getað
endumýjast, skáldunum hafi ekki
gefist að víkka sjónhring sinn. En
því aðeins voru rímur ortar hér öldum
saman að þeirra var þörf. Guðbrand-
ur biskup hugðist nýta sér rímna-
hefðina fyrir kristilegan boðskap og
fékk skáld til að yrkja Biblíurímur.
En það gekk ekki sem skyldi. Rím-
urnar voru sinnar tiðar skemmtiefni,
fjölluðu um bardaga og ástir eins og
reyndar afþreyingarbókmenntir allra
tíma og lifðu einungis sem slíkar.
Biblíurímurnar þóttu daufar þar sem
enginn var í þeim bardaginn.
Stórskáld tímabilsins urðu aldrei
mörg. Hæst ber Hallgrím Pétursson
og Stefán Ólafsson. Lærðra manna
er þama að nokkru getið. Viðleitni
Amgríms lærða að leiðrétta ranghug-
myndir útlendinga um ísland er í
minnum höfð. Latínurit hans eiga
vissulega sinn stað í íslenskri bók-
menntasögu. Höfum við löngum talið
okkur trú um að Amgrími hafi tekist
að breyta hugmyndum útlendinga um
ísland. Sú trú var óskhyggju blandin.
Hitt er víst að Arngrími tókst að vekja
athygli norrænna lærdómsmanna á
íslenskum fombókmenntum. Það verk
hans hefur ef til vill ekki verið metið
til fulls.
Beiskasti ávöxtur aldarfarsins óx
upp af galdratrúnni. Galdrarit séra
Páls Bjömssonar er allra slíkra rita
fræðilegast ef nota má svo merkilegt
orð um jafnfáránlega speki. Þar eð
þessi hálærði maður gat fært svo sterk
og margvísleg rök sem raun bar vitni
fyrir málstað sínum var síst að furða
þótt aðrir tryðu. Píslarsaga séra Jóns
Magnússonar á Eyri er þó kunnari og
telst vera listaverk enda þótt tilefnið
væri rangsnúið, vægast sagt.
Þótt þessar Bókmenntir á lærdóms-
öld séu ekki miklar að vöxtum gefur
ritgerðin furðugott yfirlit yfir tímabil-
ið. Auðvitað ber hún með sér að vera
samin sem hluti miklu stærra rit-
verks. Þjóðlífínu sjálfu, bakgrunni bók-
menntanna, eru takmörkuð skil gerð.
Það verk hefur verið öðrum ætlað.
Höfundurinn, sem lést árið 1983, hefði
vafalaust aukið við ritgerðina og hugs-
anlega breytt henni eitthvað ef honum
hefði enst aldur til að ganga frá henni
fyrir sérstaka útgáfu.
Erlendur Jónsson
Nýjar bækur
• FRA Ijósanna hásal er
heitið á bók með jólasöngvum
og -sálmum sem tónverkaút-
gáfan ísalög gefur út. Bókin
er ætluð blönduðum kórum og
kirkjukórum, en nýtist öllum
þeim sem ánægju hafa af jóla-
söngvum og leika á hljóm-
borðshljóðfæri. í bókinni eru
68 íslenskir og erlendir jóla-
söngvar og -sálmar sem um
áratuga skeið hafa verið
sungnir hér á landi en fæstir
komið á bók áður. Þar er að
finna frumsamda söngva
ýmissa höfunda frá mörgum
löndum auk þjóðlaga þar sem
ekkert er vitað um höfund lag-
anna né útsetjara. Aldur lag-
anna er frá 13. öld til okkar
tíma. Fjöldi íslenskra ljóð-
skálda hafa lagt til þýðingar
eða frumsamda texta við lögin
og á Ingólfur Jónsson frá
Prestsbakka þar flesta.
Tónverkaútgáfan ísalög
vann hókina að öllu leyti en
prentsmiðjan Klói prentaði og
Félagsbókhandið sá um bók-
band. Hún kostarkr. 1.690 í
gormabandi en kr. 2.116 í bók-
arspjöldum.
l^RAFMÆTTI
T Miðbæ-s. 555 2000
Lméslog §m$t§
wwsllékfM§§
LEIKBÆR
REVKJAVÍK & HArNARI IRBI
llVÖRUVEi
iANKINN
Búsáhöld & Gjafavörur
Fyrsti ilmurinn frá
Van Cleef & Arpels,
klassískur blómailmur
þar sem glasið táknar
demantseyrnalokk sem
undirstrikar glæsileika
ilmsins.
Ilmur hins eilífa kvenleika er
hlýr sígildur ilmur, en samt
ferskur, djarfur og töfrandi.
Van Cleef glasið táknar
glæsilegan, fullkominn
demant.
Blanda af fínlegum ávaxtailm
og seiðandi blómailm. Miss
Arples er tákn hins unga
og ferska, enda á glasið að
líkja eftir óslípuðum
demanti.
Mjög hrífandi herrailmur
og sívinsæll. Blanda af
viðarilm og kryddi með
ferskum angan af jurtailm.
Ilmurinn er nefndurTSAR
eins og rússnesku keisararnir.

Van Cleef vv ArpeKs
Líuvs