Morgunblaðið - 25.07.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 25. JÚLÍ1997 25
AÐSENDAR GREINAR
Hætta á stíflubrotum
HINN 29. maí birtist í Morgun-
blaðinu grein eftir Guðmund Pál
Ólafsson, náttúrufræðing og rithöf-
und, um háska frá stórstíflum.
Greinina nefnir hann „Forðum okk-
ur háska frá“. Þar ræðir hann um
áhættu af stíflugerð, sem hann telur
mjög mikla fyrir okkur íslendinga
vegna hættu á að stíflumar bresti
og valdi þá mannskæðum flóðum,
eða að stífiurnar endist stutt. Jafn-
framt óttast hann að lónin valdi
hættulegum jarðskjálftum. Þótt sum
þessara atriða byggist á þekktum
staðreyndum er túlkunin ekki í sam-
ræmi við þau gögn sem við höfum
undir höndum. Gögn Orkustofnunar
eru að mestu fengin frá Alþjóða-
nefndinni um stórar stíflur (ICOLD;
International Commission for Large
Dams). Hún safnar upplýsingum um
og dreifir þekkingu um stíflur. IC-
OLD er byggð upp af landsnefndunij
sem eru hálfopinberar stofnanir. I
íslensku landsnefndinni eru meðal
annarra ráðgjafaverkfræðingar og
verktakar og fulltrúar frá Orku-
stofnun, Landsvirkjun og iðnaðar-
ráðuneyti. Höfundur þessarar grein-
ar er fulltrúi Orkustofnunar í nefnd-
inni og varaformaður hennar. Ný-
lega lauk störfum vinnunefnd IC-
OLD um tölfræðilega úrvinnslu
stíflubrota. Skýrsla um þá saman-
tekt var gefin út 1995 og heitir
„Dam Failures, Statistical Analysis,
Bulletin 99“. Einnig var þetta efni
á dagskrá á ICOLD ráðstefnu, sem
haldin var í maí síðastliðnum.
Stífluhönnun og tíðni
stíflubrota
Stíflur eru hannaðar með tilliti
til allra þekktra álagsþátta að við-
bættum öryggisstuðli. Þessar hönn-
unarforsendur kunna að vera rangar
í einhveijum tilvikum þótt þær séu
byggðar á mælingum og reynslu
góðra fagmanna í verkfræði, jarð-
fræði og vatnafræði. Fagmennskan
kann þó stundum að vera takmörk-
uð þegar um hinar minnstu stórra
stíflna er að ræða. Stíflur bresta
vegna þess að álag á þær verður
meira en hönnunarforsendur gerðu
ráð fyrir. Stífluslys eru þó sjaldgæf
og fer hlutfallslega fækkandi. Um
það bil 2,2% af stíflum sem byggðar
voru fyrir 1950 og 0,5%
af þeim sem byggðar
voru 1950 til 1990 hafa
gefið sig. Sú fækkun
sem orðið hefur á stíflu-
slysum síðari hluta ald-
arinnar lýsir þróun
þeim vísindagreinum,
sem stífluhönnun
grundvallast á.
Algengustu gerðir
stíflna, sem byggðar
hafa verið undanfarna
áratugi, eru jarðstíflur.
Þær eru viðkvæmar
fyrir yfirrennsli sem
orðið getur í aftaka-
flóðum. Stíflurnar geta
þá skolast burt. Tíðni
eða líkindi á aftakaflóðum eru reikn-
uð út frá mældum vatna- og veður-
fræðilegum stærðum sem líkindi á
endurkomu flóða af tilteknum
stærðum. Stíflur eru hannaðar mið-
að við að standast öll aftakaflóð
önnur en þau sem líklegt er að komi
aðeins með þúsunda ára millibili.
Önnur áraun á stíflur, sem valdið
hefur stíflubrotum er að mestu jarð-
tæknilegs eðlis. Jarðstíflur geta
skaddast við gegnumrennsli (innri
gröftur) vegna mistaka í gerð þétti-
kjarna og síu. Varðandi steyptar
stíflur eru líklegustu slysin á hinn
bóginn þau að undirstaðan gefi sig
og stíflurnar brotni.
Jarðskjálftar
Stíflur hafa fengið á sig mikið
jarðskjálftaálag og á þeim stundum
orðið tjón, þó yfirleitt án þess að
þær hafí farið. Í gögnum ICOLD
er einungis að fínna 3 dæmi um
stórar stíflur sem brostið hafa vegna
jarðskjálfta; tvö í Chile í sama
skjálfta 1985 og eitt í Bandaríkjun-
um 1971. Mjög háar stíflur, með
afar stór lón að baki, hafa valdið
skjálftum. Þetta eru stíflur sem
reistar hafa verið á svæðum sem
talin hafa verið utan jarðskjálfta-
svæða, vegna þess að óralangt hef-
ur verið frá seinustu skjálftum. Fyil-
ing lónanna olli hækkun á jarðvatns-
þrýstingi og breytti spennuástandi
bergs sem síðan leysti úr læðingi
þá skjálfta sem fyrir blunduðu. Eng-
in dæmi eru um að stíflur hafí gef-
ið sig vegna skjálfta
af þessum orsökum né
orðið verulegt tjón af
þeirra völdum. Stíflur,
byggðar eða áætlaðar,
hér á landi eru allar,
nema e.t.v. ein, miklu
lægri en þær, sem vald-
ið hafa skjálftum með
ofangreindum hætti.
Stífluslys
Algengast er að
stíflur sem bresta séu
lágar jarðstíflur, ná-
lægt neðri mörkum
skilgreiningar ICOLD
á stórum stíflum, sem
er 15 m. Ástæða stíflu-
brotanna voru aftakaflóð sem ollu
því að renna tók yfir jarðstífluna.
Næstalgengast er að jarðstíflur fari
við innri gröft. Þegar jarðstíflur,
sem yfirleitt eru litlar, fara eru af-
leiðingar ekki miklar og atburðurinn
kemst ekki í heimsfréttir. Steyptar
stíflur fara oftast við það að undir-
staðan gefur sig. Flest dæmi um
það eru gömul og frá árdaga jarð-
Engin stór stífla, segir
Haukur Tómasson,
hefur brostið á íslandi.
tæknivisinda. Mistök í gerð stíflna
koma snemma fram, yfírleitt á
fyrsta ári eða fyrsta áratug í rekstri.
Eitt af þekktustu dæmunum um
stíflubrot frá síðari hluta þessarar
aldar er t.d. frá frönsku Olpunum
árið 1959. Þá brast Malpassed stíflan
skyndilega. Hún var 66 m há boga-
stífla og fórust 450 manns í fióðinu
sem af því hiaust í dalnum neðan
við. Annað þekkt slys varð þegar
Teton stíflan, 93 m há jarðstífla í
Idaho í Bandaríkjunum, brast mjög
skyndilega 1976. Það mátti rekja til
innri graftar í stíflufyllingunni. í
flóðinu sem fylgdi stíflubrotinu varð
eignatjón en ekkert manntjón.
Frægasta stífluslys eftirstríðsár-
anna var þó ekki í þeim flokkum,
sem hér hafa verið nefndir. Það slys
er einstakt í heiminum, að því er
best er vitað. Þetta var Viont slysið
í ítölsku Ölpunum 1963. Því olli berg-
hlaup sem rekja mátti til hækkaðrar
jarðvatnsstöðu í fjallshlíðinni öðrum
megin. Hún skreið inn í iónið og
ýtti vatninu upp úr því og yfir stífl-
una. Af því hlaust mikið snöggt flóð
og fórust 2.000 íbúar næstu þorpa,
en ekkert manntjón varð neðar við
ána. Sjálf stíflan stendur enn og er
meðal hæstu stíflna í heimi, 262 m
há. Guðmundur Páll segir frá hamf-
ara stíflubresti I Kína þegar Banqiao
stíflan brast og meira en 230 þús.
eiga að hafa farist og milljónir urðu
heimilislausar. í heimild minni er
sagt frá þessu stíflubroti og orsök-
um þess, ásamt helstu einkennis-
stærðum. Þetta var jarðvegsstífla,
sem brast vegna yfirrennslis. Ekki
var þetta nein risastífla; á við Sult-
artangastíflu að hæð og rúmmáli,
en lónrými á við Blöndulón. Mann-
tjóns er ekki getið í einstökum tilvik-
um í heimild minni en almennt seg-
ir um það: „Þótt sum stíflubrot sam-
kvæmt skilgreiningu ICOLD hafi
verið stórslys, þar sem allt að 2000
manns hafa farist, þá hafa flest
þein-a ekki valdið neinu manntjóni."
Hér er greinilega átt við Viont slysið
og annað jafn mannskætt á Indlandi
1979. En óbeint segir tilvitnunin að
ekkert stífluslys hafi orðið mannsk-
æðara en þessi tvö. Það hlýtur því
að vera einhverjum málum blandið
um manntjónið í Banqiao stífluslys-
inu.
Aldur og ending stíflna
Stíflugerð á sér langa sögu, enda
stífiur verið byggðar vegna áveitna
og öflunar neysluvatns í þúsundir
ára eða frá upphafi hámenningar.
Þessi menning hefur breiðst út um
heiminn og skilið eftir sig gamlar
stífur, sumar enn í notkun og orðn-
ar mörg hundruð ára gamlar. Fyrir
rúmri öld kom nýr notandi stíflna,
þegar upphófst raforkuframleiðsla
úr vatnsorku. Mörg þessara ald-
argömlu raforkumannvirkja þykja
nú ómissandi menningarminjar.
Guðmundur P. Ólafsson segir að
meðalaldur stíflna í heiminum sé
„aðeins um 60 ár“. Ekki veit ég
hvað er hér átt við með meðalaldri.
Ef átt er við einhvers konar lífslíkur
Haukur
Tómasson
Um lokun starfsstöðvar Vega-
gerðar ríkisins á Hvolsvelli!
S VEITARSTJ ORN
og atvinnumálanefnd
Hvolhrepps, boðuðu til
fundar með fulltrúum
Vegagerðar ríkisins á
dögunum til þess að
mótmæla þeirri einhliða
ákvörðun Vegagerðar-
innar að leggja niður
starfsstöð sína á Hvols-
velli en hún hefur þjón-
að Rangárvallasýslu um
áratuga skeið. Á fund-
inum voru einnig mætt-
ir fulltrúar Héraðs-
nefndar Rangæinga.
Meginrök fulltrúa
Vegagerðarinnar voru
spamaður í rekstri og
að vegakerfið á svæðinu
sé orðið með þeim hætti að styttri
tíma taki að aka milli staða en áður
var. Engir formlegir útreikningar
voru lagðir fram, en einungis tveir
af sex starfsmönnum munu sfarfa
áfram hjá Vegagerðinni á Hvolsvelli
og gerður verður sérstakur starfs-
lokasamningur við verkstjórann, öðr-
um starfsmönnum hefur verið sagt
upp störfum en einn hætti vegna
aldurs. Mál þetta virðist hafa verið
að geijast frá því í desember sl. en
var fyrst kynnt þingmönnum kjör-
dæmisins í lok síðasta mánaðar. í
litlum byggðarlögum skiptir hvert
ársverk afar miklu máli og starfsemi
ríkisfyrirtækis eins og
Vegagerðarinnar hefur
verið með öruggari
störfum á svæðinu. Alls
ekki er óeðlilegt að rík-
isfyrirtæki hugi að
sparnaði og vissulega
hafa orðið stórstígar
breytingar á vegakerf-
inu á Suðurlandi eins
og reyndar annarsstað-
ar á landinu á síðustu
áratugum þótt enn sé
mjög mikið verk óunnið.
Fáar sýslur hafa meiri
þörf fyrir örugga þjón-
ustu Vegagerðarinnar
en Rangárvallasýsla því
allir flutningar fara
fram á landi, þar sem
sýslan er hafnlaus eins og reyndar
nágrannasýslan, Vestur-Skaftafells-
sýsla.
Tilkynning þessi kom eins og
þruma úr heiðskíru lofti. Það er skylda
Vegagerðarinnar að rökstyðja lokun
stöðvarinnar á Hvolsvelli og leggja
fram opinberar upplýsingar um heild-
arsparnað og á hvern hátt rekstur sá
sem í Rangárvallasýslu hefur verið
verði skipulagður. Nauðsynlegt er að
geta skoðað tölurnar sundurliðaðar.
Ekki er óeðiilegt ef um verulegan
sparnað er að ræða að sú upphæð
renni til vegagerðar og verkefna
tengdum vegagerð á Suðurlandi. Auð-
í litlum byggðarlögum,
segir ísólfur Gylfi
Pálmason, skiptir hvert
ársverk afar miklu máli
vitað vakna einnig spumingar um það
þegar breytingar eiga sér stað hve
róttækar þær eigi að vera. Væri e.t.v.
eðlilegara að reka eina miðlæga mið-
stöð Vegagerðarinnar á Suðurlandi?
Varlega þarf að fara í að hrófla við
starfsemi Vegagerðarinnar í Vestur-
Skaftafellssýslu því atvinnuástand er
enn viðkvæmara þar en í Rangár-
vallasýslu. Væri hægt að flytja störf
úr meginbækistöðvum Vegagerðar-
innar í Reykjavík á Suðurland í stað
þess að skera nánast á starfsemina
á Hvolsvelli? Væri möguleiki að flytja
hluta af skrifstofuhaldi Vegagerðar-
innar á Suðurland en eins og allir
vita er tölvutæknin með þeim hætti
að nánast alveg er sama hvar t.d.
tölvuinnsláttur fer fram? Þetta eru
spumingar sem forsvarsmenn Vega-
gerðar ríkisins verða að svara og
leggja fram óyggjandi rök fyrir þess-
ari ákvörðun sinni. Við þurfum að
geta horft í fleiri en eina átt. Fyrr
en þessi mál hafa verið könnuð er
óhugsandi fyrir íbúa Rangárvalla-
sýslu að kyngja þessari ákvörðun.
Ein leiðin til spamaðar er e.t.v. að
samþætta vegaeftirlit og vegalög-
gæslu en auðvitað er það annarra en
forsvarsmanna Vegagerðarinnar að
ákveða það.
Þessi mál hafa ekki verið rædd í
samgöngunefnd Alþingis og einnig
má spyija um afstöðu hæstvirts sam-
gönguráðherra til lokunar Vegagerð-
arinnar á Hvolsvelli og hugsanlega
annarra starfsstöðva á landsbyggð-
inni. Er e.t.v. Suðurland betur til
slíkra lokana fallið en t.d. starfs-
stöðvar annarsstaðar á landinu?
Hvernig er með fjálglegar yfírlýsing-
ar stjórnvalda um jafnvægi í byggð
landsins hvað atvinnu og þjónustu
áhrærir? Ég er ekki frá því að heil-
brigðisráðherra eða menntamálaráð-
herra yrðu kallaðir til ábyrgðar ef
einhliða væri verið að leggja niður
sjúkrahús, heilsugæslu eða skóla á
landsbyggðinni. I september árið
1995 var Vegagerðinni veitt sérstök
viðurkenning nefndar á vegum fjár-
málaráðherra fyrir þjónustu, rekstur,
hagræðingu og nýjungar í starfí. Ég
trúi enn að Vegagerðin hafí átt þessa
viðurkenningu skilið en það er auð-
vitað skylda forsvarsmanna hennar
að opinbera hagræðingaráform og
rekstrarlegan sparnað á áþreifanleg-
an hátt og á hvern hátt þjónustu
verður varið þegar einstaka starfs-
stöðvum er lokað.
HSfundur er alþingismaður.
ísólfur Gylfi
Pálmason
svipað og reiknað er út fyrir mann-
fólk, þá vantar tölfræðilegan gagna-
grunn til þess. Það stafar af því að
99% þeirra stóm stíflna, sem verið
hafa í rekstri síðustu tvær aldir eru
það enn og enginn veit hversu gaml-
ar þær geta orðið. Sennilegast er
að átt sé við afskriftartíma stíflna
í bókhaldi Landsvirkjunar, sem er
nú 60 ár en var þar til í fyrra 40
ár. Afskriftartími er bókhaldshug-
tak og ákvörðun um það á hversu
löngum tíma reksturinn á að skila
til baka andvirði stíflunnar. Þetta
hefur lítið með raunverulega end-
ingu mannvirkja að gera.
Islenskar stíflur
Á íslandi eru nú 18 stíflur skil-
greindar sem stórar samkvæmt IC-
OLD. Flestar eu þær á Þjórsár-
Tunganársvæðinu og eru jarðstíflur.
Stíflurnar eru frekar lágar, þær
hæstu 44 m. Þær eru flestar á frek-
ar flötu landi. Skilyrði eru því góð
til byggingar yfírfalla. Yfírföll eru
hönnuð fyrir flóð með að minnsta
kosti 1.000 ára endurkomu líkindi,
auk þess sem sumar stífiumar em
með flóðvari, þar sem stíflan er höfð
lægri en meginhluti stíflugarðs. Flóð-
varið á að grafast burt í aftakaflóð-
um en annar hluti stíflugarðsins á
að standa. Engin stór stífla hefur
brostið á íslandi. Þær hafa allar stað-
ist hin erfíðustu fyrstu ár í rekstri,
sem gefur til kynna að þær séu vel
hannaðar. Ef stífla gæfí sig þrátt
fyrir allt, þarf að hafa í huga að
stíflumar em yfirleitt uppi á hálend-
inu, sem er frekar flatt og dreifist
flóð því mikið og flóðtoppur lækkar
ört. Þar sem fióðbylgjan er marga
klukkutíma að ná byggð, er hún
orðin lítil þegar þangað er komið.
í nútímastíflum er alls konar
tækjabúnaður sem fylgist með
vatnsþrýstingi og hreyfingum í stífl-
unni. Aukin þekking og tækjabún-
aður í stíflum veldur því að hættan
á að stífla bresti mönnum að óvörum
er afar lítil. Ef mælingar benda til
þess að stíflubrot sé yfírvofandi em
líklegt að hægt sé að bregðast við
í tíma með því að hleypa úr lóni og
aðvara svo að ekki verði stórslys.
Tölvutækni gerir það líka mögulegt
að reikna farveg flóðs neðan stíflu
og með því skilgreina hættusvæði.
Manntjón vegna stíflubrots á íslandi
er því afar ólíklegt.
Höfundur er deildarstjóri
auðlindadeildar á Orkustofnun.
ÚTSALA
ÚTSALA
Qhrntv*,
tískuverslun
V/Nesveg, Seltj., s. 561 1680
AFMÆLISTILBOÐ
Otto B. Arnar ehf.
ÁRMÚLA 29 • 108 REYKJAVÍK
SÍMI 588 4699 • FAX 588 4696