Morgunblaðið - 02.08.1997, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 2. ÁGÚST 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
ÉG HEF með mis-
munandi miklum
áhuga fylgst með því
starfi sem er kallað
forvamir og er beint
að ungu fólki í þjóðfé-
laginu. Að vísu verð
ég jafnhissa þegar lát-
ið er eins og drykkja
unglinga sé eitthvað
nýtt hjá okkur.
Drykkja unglinga
núna er eðlileg afleið-
ing þjóðfélagsins sem
við búum í og hefur
lítið breyst frá mínum
unglingsárum. Stóri
munurinn er sá að nú
fylgjumst við tölfræði-
lega betur með þessari þróun.
Alkóhólismi er margþættur
sjúkdómur sem tekur til allra þátta
manneskjunnar. Einkenni alkóhól-
isma eru fjölmörg og það sem allir
alkóhólistar eiga sameiginlegt er
að þeir þjást af líkam-
legum, andlegum, til-
finningalegum og fé-
lagslegum kvillum.
Fjölskyldur þeirra
þjást líka og þar sem
unglingur hefur
drykkju snemma á
lífsleiðinni er veruleg
hætta á að hann þrói
með sér alkóhólisma.
Því miður búum við í
þjóðfélagi sem á erfitt
með að koma auga á
vandann. Það er fyrst
og fremst vegna þess
að alkóhólismi er svo
almennur og vegna
þess að meðvirkni er
landlæg. Enda er ég oft spurð þeg-
ar ég lýsi einkennum meðvirkninn-
ar hvort þau séu ekki „bara eðli-
leg“. Ég ætla að fjalla um nokkur
einkenni þessa sjúkdóms, hvernig
það tengist meðvirkni og með því
Okkur fínnst nefnilega
verra, segir Ragnheið-
ur Oladóttir, að sjá
börn drukkin en full-
orðna.
reyna að varpa ljósi á það hvers
vegna það sem við köllum forvarn-
ir dugir svo skammt.
Margþættur sjúkdómur
Til þess að alkóhólismi viðhaldist
í manneskju þarf hún að vera í
afneitun á ástandi sínu og til þess
notar hún margvíslegar aðferðir.
T.d. getur alkóhólisti ekki tengt
afleiðingar drykkjunnar við hana
heldur réttlætir hana á einhvern
annan hátt. Virkur alkóhólisti af-
neitar tilfmningum sínum og lítur
á tilfinningar sem sinn versta óvin.
Hann varpar neikvæðni sinni yfir
á aðra, það er kallað frávarp. Hon-
um líður stöðugt illa, en tengist
ekki þeim tilfinningum heldur
kennir umhverfi sínu um þær, sérs-
takega fjölskyldu og varnarlausu
fólki.
Alkóhólisti notar oft mjög flókið
hugsanamynstur til þess að glíma
við daglegt líf. Hann gerir það sem
ég kalla að lifa í huganum en ekki
í raunveruleikanum. Hann tengist
ekki tilfinningalífí sínu, er yfirleitt
mjög ómeðvitaður um líkama sinn
og tengist ekki öðru fólki. Hann
er sá sem hlustar ekki. Hann þarf
að vera mjög útsmoginn til þess
að geta viðhaldið óbreyttu ástandi
og er því oft viðbúinn því að fólk
í umhverfi hans sé jafnútsmogið
og hann. Hann ímyndar sér hvern-
ig samferðafólk hans er og tekur
það ekki trúanlegt. Hann er búinn
að búa til sínar skýringar á hegðun
fólksins í kringum sig og hann
notar auðvitað til þess það eina
sem hann þekkir, sinn eigin nei-
kvæða og flókna hugsanagang.
Ef lesanda finnst þessi grein orðin
flókin þá er það vegna þess að við
erum að fjalla um sjúkdóm sem
flækir málið.
Er betra að vera ekki verri?
Líf alkóhólista gengur út á það
eitt að lifa til þess að svala fíkn
sinni. Til þess hefur hann meðal
annars fyrrgreinda lævísi. En hann
notar líka vinnuna til þess að sýna
fram á að hann eigi ekki við vanda-
mál að stríða. Hann bendir á þá
staðreynd að hann vanti aldrei í
vinnu eða skóla. Enda eru alkóhól-
istar á vinnustað oft þeir sem
mæta fyrstir og fara síðastir. Þetta
er einhver besta vörn sem þeir
hafa vegna þess almenna misskiln-
ings að alkóhólistar mæti ekki í
vinnu eða skóla og séu upp til
hópa slæpingjar. Það er aðeins lít-
ill hluti alkóhólista sem þannig er
ástatt fyrir. Flestir alkóhólistar eru
færir um að harka af sér óþægind-
in og drekka með reglulegu milli-
bili (á íslandi er helgardrykkja vin-
sælust). Samfélagið kýs að líta
framhjá þessum alkóhólistum
vegna þess að meðvirkir vilja líka
viðhalda óbreyttu ástandi. Ef við
viðurkennum að fjöldinn allur af
vinnandi fólki séu alkóhólistar
þurfum við ef til vill að fara að
skoða okkar eigin drykkju eða
meðvirkni! Það þýðir líka að við
verðum að breyta einhveijum af
fastmótuðum viðhorfum okkar.
Viljum við það?
Er ekki þægilegra að benda á
þá sem eru verri? Það gera alkóhól-
istar. Þeir geta alltaf bent á „Fúlan
á móti“ og sagt að hann drekki
meira, eyði meiru og hagi sér verr.
Samanburður er í miklu uppáhaldi
hjá þeim sem háðir eru áfengi eða
öðrum vímuefnum. Það má alltaf
finna einhvem verr á sig kominn.
Afneitunin hjálpar líka til þess að
alkóhólistinn gerir sér ekki grein
fyrir því að sá sem hann bendir á
er i sama ástandi og hann sjálfur.
Eru unglingar blórabögglar?
Því miður er það þetta sem er
að gerast núna í samfélaginu í
sambandi við forvamir. Unglingar
em orðnir „verri“ en hinir. A með-
an við bendum á þá og tölum um
að koma í veg fyrir unglinga-
drykkju og dópneyslu með marg-
víslegum aðgerðum erum við að
skekkja fókusinn og taka þetta
alvarlega mál út úr því samhengi
sem það verður að vera í. Okkur
finnst nefnilega verra að sjá börn
drukkin en fullorðna. Okkur finnst
verra að vita að þau eru að stytta
líf sem varla er hafið. Það er svo
óþægilegt fyrir okkur að við gríp-
um til málshátta og klisja til þess
að róa samviskuna. Við segjum:
byrgjum brunninn áður en barnið
er dottið ofan í hann. Mikið var
þetta nú gott fyrir samviskubitið.
Þetta hljómar eins vel og það hefði
prýtt rammíslenska mjólkurfernu.
Og svo búum við til ný slagorð sem
ríma og stuðla, klingja og hljóma:
ÍSLENSKT MÁL
DR. BJARNI Einarsson segir
í bréfi: „Full þörf væri á að
vara við misskilningi orðtak-
anna að hafa fengið smjörþef-
inn af einhverju og að blikur
sjáist á lofti.“
Umsjónarmaður hefur orðið
var við merkingarbreytingu
fyrra orðtaksins og hefur lítil-
lega á það minnst fyrr. Það er
nú ekki einhaft í neikvæðri
merkingu.
Um þessi orðtök finnst mér
hampaminnst að fletta upp í
margnefndri bók Mergur máls-
ins. Þar segir (stytt og letur-
táknum breytt og lesið úr
skammstöfunum): „fá/finna
smjörþefinn af einhverju = fá
fyrstu kynni af einhveiju
slæmu, fá að kenna á einhveiju
óþægilegu (en eitthvað verra
fylgirþó áeftir).“ Dæmi: „Fyrsti
áfangi var mjög erfiður en
kannski höfum við aðeins fengið
smjörþefinn af því sem á eftir
kemur.“ Líkingin er frá vondri
lykt af skemmdu smjöri.
Umsjm. hefur ekki orðið var
við misnotkun orðtaksins að
blikur séu/sjáist á lofti, en vel
má vera að hin neikvæða merk-
ing þess sé nú ekki alltaf skýr.
[Eftir að þetta var skráð, heyrði
ég áhrifakonu segja í fréttavið-
tali að „engar blikur sæjust á
lofti“ í jákvæðri merkingu, að
því er virtist.] Lítum svo í Merg
málsins með sama fyrirvara og
áður: „blikur eru á lofti = eitt-
hvað ógnvænlegt og óvisst er
framundan, það horfir ófriðlega,
horfur eru ekki vænlegar. Lík-
ingin er dregin af veðurfari, þ.e.
menn reyna að ráða veðurhorfur
af skýjafari.“
Bjarni Einarsson hafði sitt-
hvað að athuga við málfar hér
í blaðinu síðustu mánuði. Ég tek
nokkur dæmi sem hann sendi
mér af því tagi:
1) „Þegar Alina [dóttir Fidels
Castros] hugðist kvænast öðru
sinni..Sögnin að kvænast
er dregin af kván = kona. Kon-
ur kvænast því ekki, nema lesb-
íur, en það mun Alina Fidels-
dóttir ekki vera (Mbl. 30. maí
'97).
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
912. þáttur
2) „Bretar á þröskuldi stafrænn-
ar byltingar“ (Mbl. fyrirsögn 4.
febr. ’97). Þarna mun Bjarna
hafa þótt líkingamálið hæpið.
3) Löng og klúsuð málsgrein
úr Lesbók 8. febr. ’97: „Þannig
farast prófessor Valerij Berkov,
ritstjóra Rússnesk-íslenskrar
orðabókar, sem Helgi Haralds-
son, prófessor í rússnesku við
Oslóarháskóla hefur samið og
kom út hjá Nesútgáfunni fyrr í
vikunni, orð í pistli sínum í bók-
inni.“
4) „.. .undan ströndum
Brittaníu" (Mbl. 11. mars ’97).
Og nú spyr Bjarni: „Hvar eru
strendur Brittaníu?“ Sigurður
Eggert Davíðsson segir að
þama muni átt við Bretagne-
skagann í Frakklandi sem á
ensku sé letraður Brit(t)anny.
5) Enn líkar Bjarna Einars-
syni ekki að fornaldarhöfðingjar
í Suður-Ameríku séu nefndir
„lávarðar" (Mbl. 14. mars ’97).
Á sumt annað, sem hann
nefnir, verður kannski minnst í
öðru sambandi síðar. Morgun-
blaðið á sér marga góða og
gagnrýna lesendur.
★
Hlymrekur handan kvað:
Þegar langamma lagðist á sæng,
ég lyfti til flugs mínum væng;
mér fannst óráð að vera
og úr því að skera
hvort hún eignaðist gálu eða hæng.
★
Undarleg breyting gengur nú
yfir samhljóðin n og 1 í vissum
samböndum, og er bágt að vita
hvað veldur. í stað þess að segja
yfir ána, brúna, taka menn að
tvöfalda n-hljóðið og segja fyrir
„ánna“ og yfir „brúnna", rétt
eins og menn væru með þessi
algengu orð í eignarfalli fleir-
tölu. Þar sem um þetta hefur
rækilega verið fjallað í Tungu-
taki, orðlengi ég það ekki frek-
ar, en styð heils hugar baráttu
þeirra sem reyna að færa þetta
ranga tal til rétts vegar.
[Eftir að þetta var skrifað,
kom bréf Bjarna Einarssonar.
Þar var þessi ívitnun: „.. .þessi
á var ekkert lík ánnum (let-
urbr. hans) á íslandi" (orð lögð
í munn Önnu Tryggvadóttur -
greinarhöf.: Súsanna Svavars-
dóttir - Mbl. 9. mars 1997).]
Hitt er framburður á 1 milli
tveggja sérhljóða, eins og í sal-
at. Engin ástæða er til þess að
tvöfalda 1-ið í þessari stöðu.
Eðlilegasti framburður er sá að
hafa það eins og í sala og seinni
hlutann þá eins og í at, þegar
við gerum at í einhveijum. Dett-
ur einhveijum í hug að segja
að góð ?salla hafi verið á hluta-
bréfamarkaðinum, eða var ein-
hver að ?talla um slíkt?
★
Jón Stefánsson organisti
hringdi og hafði sitthvað að at-
huga við mál fjölmiðla og aug-
lýsenda. Dæmi: 1) Úr texta-
varpinu: „Norðmenn báru sigur
af hólmi.“ Jóni fannst að þetta
myndi hafa verið þungbært.
Þess er að geta að þarna hefur
slegið saman tveimur orðtökum.
Annars vegar er að fara með
sigur (sigri) af hólmi = fara
sigurvegari frá hólmgöngunni -
og bera sigurorð af einhveij-
um = fá orðstír af því að sigra
einhvern.
2) Hans Petersen auglýsir
daglega: „Enginn dagur er
eins.“ Þetta minnir Jón á þegar
karlinn sagði: „Það er ekki í
fyrsta skipti sem hún Gunna er
eins.“ Og við spyijum: Eins og
hvað?
3) Þá undraðist Jón eins og
fleiri, hversu algengt er að jafn-
vel menntað fólk tali um „að
fara erlendis". Menn fara utan
(út) eða til útlanda og dveljast
þá oft erlendis Iengur eða
skemur.
Umsjónarmaður tekur feginn
við athugasemdum og kenning-
um fólks um málið okkar.
★
Vilfríður vestan kvað:
Þegar föðmuðust Helga og Hörður,
gutu hólar og stein ólu vörður;
þá snarvilltust álfar
og æxluðust kálfar
og skein við sól allur SkagaQörður.
Auk þess var vont mál fram-
an á íþróttakálfi þessa blaðs 23.
júlí. Þar stóð feitu letri undir
mynd: „Lagt á ráðin“, þar sem
vera ætti: Lögð á ráðin, sbr.
marga fyrri þætti.
Forvarnir bara orð eða eitt-
hvað sem virkar?
Ragnheiður
Óladóttir
gjörsamlega til einskis. Við erum
að viðhalda óbreyttu ástandi sem
alkóhólískt, meðvirkt samfélag.
Af því sem ein heild og sem ein-
staklingar viljum við ekki gera það
sem alkóhólistinn vill ekki gera
heldur. Við viljum ekki endurskoða
viðhorf okkar til þjóðararfsins, við
viljum ekki viðurkenna að 500 ára
kúgun og niðurlæging hafi haft
áhrif á sjálfsvitund okkar sem þjóð-
ar og að það gæti haft eitthvað
með landlægan drykkjuskap að
gera. Við viljum ekki skoða okkar
eigin hugarheim, tilfinningalíf,
hegðun eða breyta stirðnuðum við-
horfum. Það er svo óþægilegt.
Æ, æ, æ, við gætum komist að
einhveiju vondu um okkur sjálf.
Bendum bara á afleiðingar okk-
ar eigin gjörða og segjum „Björg-
um þeim“. Alla vega þeim allra
verstu. Við skulum bara halda
áfram að vera steinhissa um hveija
verslunarmannahelgi. Og gleyma
því þess á milli. Rekum upp stór
augu og Jesúsum þegar afleiðing-
arnar koma í blöðin og þykjumst
ekki vita hvað gerist á okkar eigin
heimilum, í okkar eigin garði. Með
því móti viðhöldum við alvarleg-
asta meini þjóðarinnar.
Forvarnir
Eru þá þessar forvarnir til einsk-
is? Þær hafa að einhveiju leyti
bjargað fólki fyrr í meðferð vegna
þess að ættingjar átta sig frekar
þegar umræða er í gangi. En því
miður gera þær ekkert til þess að
koma í veg fyrir að unglingur taki
sitt fyrsta glas og svo sína fyrstu
jónu, eða gleðipillu. Eðli alkóhól-
isma er slíkt að öll auglýsinga-
mennska fer gjörsamlega í súginn
gagnvart þeim sem þegar eru byij-
aðir og þeir sem ekki hafa þegar
byijað eru einungis fróðari um
áhrif vímuefna, hafa heyrt ævisög-
ur óvirkra fíkla.
Það er vegna þess hvernig rótin
að drykkjunni er og hvernig fólkið
okkar er alið upp. Hvernig við ölum
börnin okkar upp og hvernig við
vorum alin upp og hvernig samfé-
lagið elur þau upp. Þess vegna er
það fullorðna fólkið sem þarf að
fara að vinna að sínum málum svo
það hafi forsendur til að skilja
hvað er að gerast í lífi ungs fólk.
Klisjur og málshættir duga ekkert
og vönduð fræðsla dugar því miður
skammt. Við þurfum að heijast
handa að vinna í okkar málum og
það er sárt! í dagblaði í dag (29.
júlí) las ég að miklu meiri lög-
gæsla yrði á Halló Akureyri. Eg
held að ég geti bent einmitt á þá
samkomu til þess að styðja við þá
skoðun að forvarnastarf er hjóm
eitt. Fræðsla má sín því miður lít-
ils gagnvart því ábyrgðarleysi sem
Halló Akureyri er. Og það að bæta
við löggæsluna er aðeins viður-
kenning sjúks samfélags á því að
það ráði ekki við vandann og þori
ekki að taka á honum af skynsemi
og festu.
Sunnudaginn 27. júlí sá ég aug-
lýsingu í Morgunblaðinu sem er
frábrugðin þessum venjulegu upp-
hrópunum og sýnir skilning á því
að foreldrar hafa mikið að segja í
þessum málum og ráðin fimm sem
þar eru gefin eru mjög góð. Væru
foreldrar tilbúnir til þess að með-
taka og fara eftir slíkum ráðum
væri það byijunin á nýjum hugsun-
arhætti sem þarf til þess að eitt-
hvað breytist. Til þess að það
mættiverða þyrftu foreldrar að
sýna sjálfsaga og festu allt árið,
ekki aðeins daginn fyrir verslunar-
mannahelgi.
í lokin við ég bæta því við að
ég hef haft talsverð samskipti við
ungt fólk í bata (sem hefur hætt
allri vímuefnaneyslu) og það hefur
gefið mér von um að foreldrar og
aðrir fullorðnir gætu farið að vinna
af jafnmiklum krafti og kjarki og
þetta unga fólk. Með því móti fara
forvarnimar að virka.
Höfundur hefur undanfarin ár
unnið við ráðgjöfog námskeið
fyrir meðvirka og óvirka
alkóhólista.
I
i
I
I
►
>
I
I
>
I
I
>
I
t
I
I
I