Morgunblaðið - 02.11.1997, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
H
Af 70 ára sjúkrahús-
þjónustu í Kristnesi
Sjúkrahúsþjónusta í
Kristnesi átti sjötíu ára
afmæli í gær, 1. nóvem-
ber. Haildór Halldórs-
son yfirlæknir rekur
hér þessa sögu og að-
dragandann.
HELGI magri, fyrsti
landnámsmaður í Eyja-
firði, hefur líklegast ver-
ið allvel kristinn enda
helgar hann, einn landnámsmanna,
bæ sinn Kristi og nefnir hann
Kristnes.
Með tíundarlögum, er komust á
1096, var fé sem gefið var til guðs-
þakka undanskilið tíund og urðu
snemma ýmsir góðviljaðir menn til
að gefa stórmikið fé til fátækra-
framfærslu og annarra menningar-
mála, jafnvel jarðarparta eða heilu
jarðimar til reksturs sælubúa, sem
voru eins konar gistihús sem veittu
ókeypis gistingu, og kristsbúa, sem
í raun voru framfærslustofnanir
fyrir fátæklinga. Oft gáfu menn
kristsfé fyrir sálu sinni. Þegar á
landnámsöld var talin drengskap-
arskylda að liðsinna snauðum
mönnum og þurfandi og með stofn-
un hins foma lýðveldis voru fá-
! tækramálin tekin svo föstum tök-
um að fágætt mun hafa verið, ef
ekki einsdæmi, á þeim tímum.
Eitt dæmi um kristsfjárkvöð er
hvíldi á jörðum í Vaðlaþingi var að
i Þorvaldur vasi Ögmundsson seldi
Halldóri presti Loftssyni hálft
j Kristnes 1393 með þeirri kvöð að
| þar skyldi vera ævinleg ómagavist
fyrir kvengildan ómaga. Kristnes
virðist vera eina jörðin sem krists-
fé hefur haldist á fram yfir siða-
skipti og er þess getið í ferðabók
Ama Magnússonar. Var kristsféð
lagt til spítalans i Möðrufelli er
, hann var stofnaður. Flestar krists-
fjárkvaðir í Hólabiskupsdæmi hinu
f forna hurfu er jarðirnar komust
‘l undir konung.
Heilsuhælismálið
|
Kvenfélög og ungmennafélög
| höfðu staðið fyrir fjársöfnun til
Ibyggingar heilsuhælis fyrir Norð-
urland frá 1918. í febrúar 1925 var
stofnað Heilsuhælisfélag Norður-
lands. Ragnar Ólafsson var formað-
j ur félagsstjómar og síðar einnig
formaðm- stjómar Heilsuhælisins
þegar það tók til starfa. Stjómin
fékk húsameistara ríkisins til að
j teikna hælið og landlæknir var til
j ráðuneytis. Hælinu var valinn stað-
ur í Kristnesi. í apríl ‘26 var sam-
þykkt að taka tilboði Jóns Guð-
mundssonar og Einars Jóhannsson-
KRISTNESSPÍTALI árið 1927 en hann hét fyrst Heilsuhæli Norður-
lands, Kristnesi. Myndin er frá ljósmyndadeild minjasafnsins á Akureyri.
Morgunblaðið/Kristján
HALLDÓR Halldórsson, yfirlæknir, við málverk af Kristnesi en verk-
ið málaði Freymóður Jóhannsson (12. september) árið 1927.
ar um að reisa hælið og afhentu þeir
stjóm Heilsuhælisfélagsins bygg-
inguna 2. október 1927. Kostnaðar-
áætlunin stóðst. Kostaði hælið full-
búið 512 þúsund krónur og var um
helmingur þess söftiunar- og gjafafé
en um helmingur framlag úr ríkis-
sjóði. Húsameistarinn var Guðjón
Samúelsson, sem mun ekki hafa
tekið greiðslu fyrir vinnu sína. Sá
alþingismaður sem fastast íylgdi
málinu fram var Jónas Jónsson frá
Hriflu.
Berklaplága
Astandið í heilbrigðismálum
Norðlendinga mun vægast sagt
hafa verið hörmulegt á þessum ár-
um. Berklarnir herjuðu svo að heil-
ar fjölskyldur hrandu niður og
heimili sundraðust. Arið 1925 þjáð-
ust nálega þrír fjórðu þeirra sjúk-
linga sem dvöldust á Sjúkrahúsi
Akureyrar af berklum.
Vígsla
Hinn fyrsta nóvember 1927 var
Heilsuhæli Norðurlands í Kristnesi
vígt og kom fjöldi fólks að vigsl-
unni, fjögur til fimm hundrað
manns. Sr. Gunnar Benediktsson
annaðist helgistund, Ragnar Ólafs-
son hélt ræðu svo og Jónas Jóns-
son ráðherra, Guðmundur Bjöms-
son landlæknir og Guðjón Samú-
elsson húsameistari.
Þjónusta hafin
Jónas Rafnar hafði verið ráðinn
læknir hælisins um ári áður en
það tók til starfa og fór þá til
Norðurlanda og Þýskalands að
kynna sér nýjungar í lækningum
berkla og starfrækslu berklahæla
þar. Hann var yfirlæknir hælisins
frá upphafi til ársloka 1955.
Fyrstu fjórir sjúklingarnir innrit-
uðust á hælið 17. nóvember 1927
og í árslok vora 47 berklasjúkling-
ar inniliggjandi. I árslok árið eftir
var fjöldinn 61, í árslok ‘33 voru 74
innritaðir og 1941 fór sjúklinga-
fjöldinn í fyrsta sinn upp í 80.
Fyrsta, yfirhjúkranarkonan var
Sólborg Bogadóttir en Margrét
Einarsdóttir tók við starfinu árið
eftir. Eiríkur Brynjólfsson var
ráðsmaður frá upphafí, síðan
framkvæmdastjóri allt til 1978.
Starfsemi hælisins
Snorri Ólafsson, sem kom til
starfa á Kristneshæli 1951 og var
yfirlæknir frá ársbyrjun ‘56 til nóv-
ember ‘76, skýrði svo frá starfsem-
inni í stuttri grein í blaðinu
Reykjalundi 1966 að fyrstu árin og
fram til um 1935 hefðu einkennst
af því vonleysi sem þá ríkti í
berklamálunum og algengt hefði
verið að sjúklingar útskrifuðust af
hælinu veikari en þeir vora við
komu. Frá 1936 fram um 1960
hefði hins vegar farið að rofa tii í
baráttu við berklana. Þá hefði
aldrei komið fyrir að veikir sjúk-
lingar væra sendir heim og verið
möguleikar á að veita öllum sjúk-
lingum með virka berklaveiki hæl-
isvist. Með árinu 1935 hófst skipu-
lögð herferð gegn berklum í land-
inu með stofnun embættis berkla-
yftrlæknis. A áranum kringum
1950 komu berklalyf til sögunnar
sem gjörbreyttu allri læknismeð-
ferð og nokkram áram síðar var
farið að beita lungnaskurðaðgerð-
um við berklum. I grein Snorra
stendur: „Yfirleitt verða nú öll ný
tilfelli af berklum læknuð. Á þessu
tímabili hrapar dánartala úr berkl-
um úr 2-300 á ári niður fyrir 10 á
ári.“ Upp úr 1955 fer berklasjúk-
lingum á hælinu fækkandi.
I ársbyrjun 1961 var hælinu
deildaskipt. Á A-deild vistuðust
berklasjúklingar og vora í upphafi
29 innritaðir en á B-deild vora
hjúkrunarsjúklingar. Berklasjúk-
lingunum fækkaði stöðugt, vora í
ársbyrjun ‘66 aðeins 7. Deildaskipt-
ingunni lauk frá og með árinu ‘76 og
þar með þjónustu við berklaveika
enda þörfin ekki lengur fyrir hendi.
Hins vegar fjölgaði strax við deilda-
skiptinguna þeim sem vistuðust á
hælinu af öðram ástæðum en
berklaveiki og er heildarfjöldi
inniliggjandi strax fyrsta áiið allt að
74. Mesti fjöldi inniliggjandi á
Kristneshæli mun hafa verið 15.
maí 1968, eða alls 94, þar af 19
berklasjúklingar. Fyrsta árið eftir
að hætt var að deildaskipta vora
þar fæst 76 en flest 85 innritaðir en
fór síðan fækkandi, árið 1984 fæst
39, flest 61.
Lífið á hælinu
Ekki verður af eigin raun lýst líf-
inu og þjónustunni á hælinu á
berklaáranum en maður getur rétt
aðeins látið sér detta í hug hvemig
aðbúnaðurinn var og þrengslin, því
að auk mikils sjúklingafjölda bjó
starfsfólkið í hælisbyggingunni.
Ibúð fjölskyldu yfirlæknisins var
vestast á neðri hæðinni og sumt
starfsfólkið bjó uppi á háalofti eða
þar til „háaloft hælisins brennur að
köldum kolum um kvöldið" eins og
Jónas Rafnar skrifar í dagbók sína
7. janúar 1931. Auðvitað var þakið
endursmíðað og 1. ágúst 1931 var
byrjað að reisa bústað læknis og
starfsfólks fyrir ofan hliðið heim að
hælinu. Ellefta febrúar 1932 skrif-
aði Jónas: „Flyt yfir í nýju læknisí-
búðina.“ Líklega hefur annað
starfsfólk flutt um svipað leyti og
síðan hafa eingöngu sjúklingar
vistast í hælisbyggingunni. En að í
þessu húsnæði, sem við teljum eftir
kröfu nútímans eingöngu rúma 42
sjúklinga, skuli hafa verið hægt að
hola niður 70 til 80 og jafnvel 90
manns í senn er með ólíkindum.
Dánartíðni úr berklum var mjög há
framan af og sem dæmi um það
sagði maður, sem var á endurhæf-
ingardeildinni fyrir einu eða tveim-
ur áram og hafði verið á Kristnes-
hæli sem berklasjúklingur á stórri
stofu nokkra mánuði, að þrír stofu-
félagar hans þar hefðu látist meðan
hann dvaldist á hælinu og að það
hefði verið jafneðlilegt umræðuefni
við morgunverðarborðið og veðrið
hverjir hefðu dáið um nóttina.
í upphafi var ekki mikið hægt að
gera fyrir berklasjúklingana annað
en veita þeim aðhlynningu, gott
húsaskjól, hollt mataræði og
fræðslu um sjúkdóminn. Um leið
og hælið reis var komið upp legu-
skálum þar sem sjúklingamir lágu
undir hlýjum teppum og önduðu að
sér hreinu útiloftinu. Sautjánda
maí 1933 hefur Jónas skrifað:
„Byrjað að liggja í efri skála.“ Sú
meðferð hefur greinilega verið rek-
in af hörku, ef dæma má eftir þess-
ari bókun Jónasar hinn 24. október
1929: „Norðanstórhríð. Ekki legið í
skála.“ Annan janúar 1928 skráði
hann: „Byrjað á ljóslækningum."
Félagsstarf virðist hafa verið með
blóma á berklaárunum. Sjöunda
desember 1938 vora samtökin
Sjálfsvöm Kristnesi formlega stofn-
uð af 60 berklasjúklingum sem
dvöldust á hælinu og varð síðan fé-
lagsdeild í SÍBS. Jónas Rafnar stóð
fyrir því að koma upp bókasafni á
hælinu strax við stofnun þess og
skrifaði blaðagrein þar sem hann
óskaði eftir stuðningi við að koma
þessu bókasafni upp handa sjúk-
lingum. Fólk varð vel við þessu og
árið 1928 vora 480 bundnar bækur í
safninu. Síðar styrkti Sjálfsvöm
bókakaup til endumýjunar safninu.
Á tímabfli gáfu samtökin út ársrit,
stóðu fyrir skemmtunum, skemmti-
ferðum og leikhúsferðum, höfðu
umsjón með afmælisdegi hælisins
ár hvert og útveguðu skemmti-
krafta. Haldin vora spilakvöld,
skákkeppnir, kvöldvökm- með söng,
upplestri, leikþáttum og stundum
dansi á eftir. Eins vora kaffisam-
sæti og kvikmyndasýningar sem
vora jafnvel tvisvar í viku þegar
best lét. Sjálfsvöm rak dálitla versl-
un og af ágóða hennar var stofnaður
sfyrktarsjóður sem veitti sjúkling-
um bæði lán og styrki.
Stór hluti berklasjúklinganna var
ungt fólk og allt niður í böm og því
eðlilegt að það hefði þörf fyrir fé-
lagslíf þegar það fór að hressast,
enda buðust ýmiskonar viðburðir. Á
hælið komu bæði ýmsir söngkórar,
flestir úr nágrenninu, en í júni 1935
kom Karlakór KFUM og þekktir
einsöngvarar komu og sungu: Sig-
urður Skagfield, Eggert Stefánsson
og María Markan auk heimamanna,
Jóhanns Konráðssonar og fleiri.
MA-kvartettinn söng á hælinu 23.
nóvember 1935. Jónas hefur skrifað
í dagbók sína á nýársdag 1929:
„Jazzorchester, X-bandið spilar", og
fyrsta nóvember 1930 á aftnæli hæl-
isins: „Jazzmúsík og dans.“ Nær
undantekningarlaust var einhver
samkoma á vígsludegi hælisins,
helgistund og gjaman einhver
söngur, upplestur eða ræður,
kvæðalestur og stundum dans.
Vinnustofur fyrir sjúklinga í aft-
urbata tóku til starfa í nýreistri
viðbyggingu árið 1948. SIBS sá
lengst af um rekstur þeirra. Það
var saumastofa, trésmíðaverkstæði
og bókbandsvinnustofa. Einnig
vora búnar til vírlykkjur til að
binda saman steypustyrktarjám,
síðar framleidd stokktré. Má segja
að þetta hafi verið fyrsti vísir að
endurhæfingu í Kristnesi.