Morgunblaðið - 02.11.1997, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðio/ Guðrun Guðlaugsdóttir
steina
Steinar eru snar þáttur í umhverfí manns-
ins. Hermann Tönsberg er formaður Fé-
lags áhugamanna um steinafræði. Guðrún
Guðlaugsdóttir fór í steinaferð með Her-
manni upp í Hvalfjörð og ræddi við hann
og dr. Svein Jakobsson jarðfræðing um
steinasöfnun og steintegundir.
1 HERMANN Töns-
berg við Útskála-
hamar í Hvalfirði.
2 F.V. ARAGÓNÍT
og siderit sem Her-
mann fann í Norð-
urárdal í Borgar-
firði.
3 ÞRÍR samvaxnir
baggalútar úr
steinasafni Her-
manns Tönsberg.
4 STEINASAFNARI
að störfúm.
5 ZEOLÍTAR úr
Hvalfirði.
Stones, meira að segja heilt tímabil
í mannkynssögunni er kennt við
steininn - steinöld. Það er því ekki
að ófyrirsynju að fólki hefur lengi
leikið hugur á að vita hvað steinn
eiginlega er - hvernig hann er
myndaður og úr hverju hann er.
Þetta er þó ekki einfalt mál, stein-
tegundimar eru margar og ólíkar.
Kristallar steinhjartans
Útskálahamar leynir á sér, ofan
frá veginum skyldi enginn maður
ætla að þar fyrir neðan væri þver-
hníptur hamar, ókleifur hverjum
manni og aðeins fær fuglinum fljúg-
andi. Fuglamir vita þó hvernig í
pottinn er búið, það sést á yfirgefnu
hrafnshreiðri sem verður á leið okk-
ar Hermanns þegar við stjáklum yf-
ir þarann og steinahrúgurnar í fjör-
unni meðfram klettabeltinu. Her-
mann leiðir fórina og hefur á herð-
um sér appelsínugulan bakpoka,
sem í hverjum era alls kyns tæki og
tól sem steinasafnari þarf nauðsyn-
lega á að halda til að geta sinnt
áhugamáli sínu að gagni. Hamarinn
hefur Hermann þó tilbúinn í hægri
hendinni og lúpuna hefur hann um
hálsinn - fyrir þá sem era eins óvit-
andi og ég var í upphafi ferðarinnar
er lúpa stækkunargler, þetta
stækkar tíu sinnum. Ekki líður á
löngu áður en Hermann stingur við
fótum og tekur að berja á bjarginu.
Hann hefur séð einn af fjölmörgum
geislasteinum sem þama er að
finna, geislasteintegundir era til í
miklu úrvali. Eg horfi sem „steini
lostin" á þessar aðfarir. ;,Máttu
gera þetta?“ spyr ég svo. „I miklu
hófi,“ svarar hann og þegar ég at-
huga nánar afraksturinn verð ég að
viðurkenna að brottnámið er
einmitt í miklu hófi, Hermann legg-
ur enda áherslu á að fara þurfi að
náttúranni með mikilli gætni hvað
þetta snertir. Hermann hefur þama
fundið eina af 19 tegundum zeólíta
eða geislasteina sem era til staðar í
Hvalfirði, alls finnast 23 hér á landi.
„Zeólítar myndast sem úrfelling úr
jarðhitavatni og era algeng holufyll-
ing í blágrýtismyndun," segir Her-
mann og verður í framan eins og
gangandi alfræðiorðabók. Hann
slíðrar hamarinn í belti sér, bregður
lúpunni fyrir augað og skyggnist í
geislasteininn, þetta reynist vera
stilbit. Ég fæ að grína í lúpuna og
svo fíngerðir og fallegir eru kristall-
ar steinsins að næstum þarf stein-
hjarta til að hrærast ekki við þá
sjón - kannski eru kristallar stein-
hjartans einmitt svona. Síðan tekur
Hermann enn strikið meðfram Út-
skálahamri og ég paufast á eftir.
Baggalútar - frjósemistákn
Skyndilega beygir Hermann sig
niður og tekur eitthvað smátt upp í
lófa sinn. „Sérðu þetta - þetta er
baggalútur," segir hann og sýnir
mér lítinn, rauðan kringlóttan stein.
„Hvað er baggalútur?" spyr ég.
„Það eru merkilegir steinar - þrír
slíkir samvaxnir eru frjósemistákn
og konur höfðu þá um hálsinn til
þess að verða frjósamari," svarar
Hermann. Hann upplýsir mig um
að baggalútar finnist í lípariti. Þeir
era líka stundum nefndir hreðja-
steinar og í bókinni Islenskt grjót
eftir Hjálmar R. Bárðarson segir að
þeir myndist þegar gosgufur verða
eftir inni í líparithrauni. Þeir séu
harðir og verði því oft eftir þegar
bergið í kring hafí veðrast. Her-
mann gefur mér baggalútinn og ég
fer að líta í kringum mig eftir fleiri
slíkum og fyrr en varir er ég komin
með heila fjölskyldu af baggalútum
í vasana, sumir era samvaxnir, tveir
og tveir og svo einn sem er saman-
settur úr fimm kúlum en ég finn
engan sem nothæfur er sem frjó-
semistákn - kannski að almættinu
finnist nóg að gert, hugsa ég og læt
hugann hvarfla frá baggalútunum.
Meðan ég var að leita hafði Her-
mann fundið merkilegri steina en
baggalútarnir þykja. „Sjáðu, hérna
eru thomsonitkúlur." Ég sé litlar,
mjólkurhvítar kúlur inni í holu í
berginu. Thomsónít er meðal al-
gengari zeólíta á íslandi og er geisl-
óttur, þ.e. geislarnir ganga út frá
MÉR fannst sem steini
væri létt af hjarta
mér sl. sunnudags-
morgun þegar ég sá
hvað veðrið vtir gott
því veðrið getur oft lagt stein í götu
manns og þá þýðir ekki að berja
höfðinu við steininn. Meðan ég vissi
ekkert um veðurhorfur fannst mér
ég eiginlega milli steins og sleggju
og kannski mætti segja að ég yrði
steinhissa þegar ég sá hvað sólin
skein glatt í heiði, svo síðla hausts.
„Það er eins gott að hvert einasta
tröll hafi komið sér í helli sinn í
tíma, annars hefðu þau öragglega
orðið að steini,“ tautaði ég meðan
ég sótti fjallgönguskóna. Nú fer
kannski einhvem að grana hvar
fiskur liggur undir steini eða grana
allténd að ekki muni ég sest í helg-
an stein.
Ég vona að lesendum þyki ekki
taka steininn úr þótt þeir fregni nú
að til stendur að athuga hvort ekki
standi öragglega steinn yfir steini í
umhverfi Utskálahamars við Hval-
fjörð, en þangað ætlar blaðamaður
Morgunblaðsins að leggja leið sína
ásamt Hermanni Tönsberg, for-
manni Félags áhugamanna um
steinafræði, FÁS. Það er kunnara
en frá þurfi að segja að þeir sem
starfa að félagsmálum þurfa oft
lengi að klappa steininn og einnig
að ryðja mörgum steinum úr göt-
unni og það væri beinlínis ósann-
gjarnt að að kasta að þeim þungum
steinum fyrir þær satór. Líklega er
þó varla viðeigandi að tala um gler-
hús eða syndleysi í þessum sam-
bandi.
Sem sagt - eins og fólk er
kannski farið að átta sig á byggir
mestöll romsan hér að framan á Is-
lensku orðtakasafni og það eitt og
sér sýnir hvað steinninn hefur verið
þýðingarmikill fyrir fólkið sem
byggði þetta land. Fyrir okkur sem
nú lifum hefur steinninn vafalaust
að ýmsu leyti aðra merkingu en
hann hafði fyrir umdangengnar
kynslóðir. Ef ég má dirfast að nefna
eitt orðtak enn: „Tvisvar verður sá
feginn sem á steininn sest“, sýnir
það. hvaða hlutverki steinninn
gegndi fyrir ferðalanga fyrri tíma.
Steinar vora ásamt torfinu notaðir
sem byggingarefni allt frá land-
námsbyggð, auk allra annarra hlut-
verka steinsins kenndi t.d. rithöf-
undurinn Steinn Steinarr við fyrir-
bærið, svo og hljómsveitin Rolling
!
»
!
I
9
i
:
t
.
í
«
(
p
<4
N
u