Morgunblaðið - 02.11.1997, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Slagorð
og f jórans
foringja-
myndir
Pétur J. Thorsteinsson var fyrsti
embættismaður íslenskra stjórnvalda
sem dvaldist að staðaldri í Moskvu. Hann
kom þangað haustið 1944 eftir mikla
svaðilför, sjóleiðis til Egyptalands og þaðan
var flogið á leiðarenda, með millilendingum í
Miðausturlöndum og suðurhluta
Sovétríkjanna. Guðni Th. Jóhannesson
hefur kynnt sér dagbækur Péturs
frá þessum tíma.
PÉTUR Thorsteinsson f Moskvu 1945.
PÉTUR afhendir Voroshilov, forseta forsætisráðs, trúnaðarbréf sitt 3. nóvember 1953.
Pétur var sendiráðsritari
hjá nafna sínum, Pétri
Benediktssyni, sem hafði
verið skipaður sendiherra
íslands í Sovétríkjunum
fyrr um árið. Hann var hins vegar
langdvölum fjarri þessu umdæmis-
ríki sínu, hafði farið þangað óvilj-
ugur og líkaði vistin yfirleitt illa.
Pétur Thorsteinsson kom til
Moskvu í lok september og hlakk-
aði til að kynnast sovésku samfé-
lagi af eigin raun. „Ég hafði verið
vinstri sinnaður ungur maður eins
og svo margir,“ sagði hann síðar,
„og trúað skrifunum um Sovétrík-
in, ekki síst ritum Halldórs Lax-
ness og Þórbergs Þórðarsonar. Sú
trú var þó talsvert farin að dvína,
einkum eftir innrás Sovétmanna í
Finnland í árslok 1939.“ En Pétur
Benediktsson vissi af skoðunum
nafna síns og við komuna til
Moskvu mun hann hafa sagt eitt-
hvað á þessa ieið: „Nú, nú, Mttu í
kringum þig, sjáðu ástandið." Pét-
ur Thorsteinsson þurfti ekki að
dveljast lengi eystra til að verða af-
huga sósíalísku þjóðskipulagi.
Þegar Pétur hafði dvalist á ann-
an mánuð í Moskvu leið að þjóðhá-
tíðardegi Sovétríkjanna, 7. nóvem-
ber. Þann dag árið 1917 brutust
bolsévikkar til valda í Rússlandi og
það var skemmtileg tilviljun að
Pétur hafði fæðst sama dag. Hann
langaði til að fylgjast með hátíða-
höldum á byltingarafmælinu, enda
vissi hann að þau yrðu mikilfeng-
leg. Hann varð hins vegar að láta
sér lynda að fylgjast að mestu með
þeim úr fjarska, því hann hafði
sýkst af malaríu í Teheran þegar
hann þurfti að bíða þar dögum
saman eftir flugi til Sovétríkjanna
og var rúmfastur fyrstu dagana í
nóvember. „Læknirinn segir að ég
eigi að borða það sem mér þyki
best,“ skrifaði Pétur í dagbók sína,
„og nefnir kjúklinga, egg og rauð-
vín“. Elena Korotkova, ritari við
sendiráð íslands í Moskvu, þýddi
svo áfram eftir lækninum „að ég
eigi að baða mig í vodka. Ég sá fyr-
ir mér að ég lægi í baðkeri fullu af
vodka. En læknirinn átti við að ég
ætti að þvo mér með bómullar-
hnoðra sem búið væri að væta í
vodka. Sennilega hefur hann talið
það jafngilt spíritusi. Hann fór að
tala um malaríusjúkdóminn og
sagði að hann gæti vel skilið að ég
hefði fengið malaríu því mikið væri
um þann sjúkdóm í suðvesturhluta
Islands. Þegar ég fór að malda í
móinn þýddi það lítið. Ekki veit ég
hvaðan hann hafði þá speki.“
Þrátt fyrir veikindin gat Pétur
fylgst með umstanginu sem fylgdi
byltingarafmælinu. „Hér er frídag-
ur í dag og á morgun og mikið um
dýrðir,“ skrifaði hann kunningja
sínum í Reykjavík á hátíðardaginn.
„Menn heimsækja kunningjana og
gefa gjafir og allar götur eru
skreyttar flöggum og „dýrlinga-
myndum" Leníns og Stalíns, fyrst
og fremst Stalín, af honum eru
myndir alls staðar. Hátalarar í
gangi um allar götur og líklega
eitthvað um skrúðgöngur. I kvöld
heldur Molotov [utanríkisráðheiTaj
veislu fyrir diplómatana."
Pétur komst ekki í þá veislu en
nafni hans fór og sagði honum
helstu tíðindi úr henni. Sendiherr-
ar klæddust einkennisbúningum
sínum eða kjólfötum og báru orður
sínar. „Þama var, eins og í öllum
veislum hins opinbera hér, sérstakt
herbergi fyrir „fínustu" gestina,"
skrifaði Pétur. I öðru herbergi sátu
Japanar svo einir saman, af tillits-
semi við fulltrúa Vesturveldanna,
en allt fram á lokadaga seinni
heimsstyrjaldar ríkti það einkenni-
lega ástand að Japanar áttu ekki í
stríði við Sovétríkin þótt þeir væru
í liði með Þjóðverjum og stæðu að
auki í blóðugri baráttu í Asíu og á
Kyrrahafí við Breta og Banda-
ríkjamenn, bandalagsþjóðir Sovét-
manna.
Næstu vikur og mánuði kynntist
Pétur landi og þjóð, velvild
óbreyttra borgara þótt þeir hrædd-
ust flestir að eiga samneyti við út-
lendinga, harðýðgi stjómvalda og
seinagangi í stjómkerfinu. Hann
var fljótur að læra rússnesku og
þýddi fréttir, skjöl og opinberar
skýrslur sem hann sendi síðan til
utanríkisráðuneytisins í Reykjavík.
Annars vom samskipti íslands og
Sovétríkjanna mjög lítil og Pétur
varð einatt að finna sér verkefni
sjálfur. Stundum bámst þó beiðnir
frá íslandi sem hann sinnti eftir
bestu getu. Hann leitaði eftir
teikningum af togurum, skólabygg-
ingum, skemmtigörðum og íþrótta-
mannvirkjum, að ógleymdum upp-
lýsingum um nýjustu tegundir
rússneskra snjóbíla. Sósíalistar
sátu í nýsköpunarstjóm Ólafs
Thors og réðu örugglega mestu um
að grafist var fyrir um þetta í aust-
urvegi.
Þau laun, sem Pétur fékk ytra,
vom mjög lág og mun verri en
vestrænir starfsbræður hans
höfðu. Pétur Benediktsson kvart-
aði oft yfir bágum kjömm þeirra
beggja og eitt sinn lagði hann til að
hann fengi staðamppbót með því
að utanríkisráðuneytið borgaði fyr-
ir pels sem hann hafði keypt í
London fyrir dvölina eystra, þar
sem frostið fór iðulega yfir 20 stig
á vetrum. Pétur fékk það svar að
þá ætti sendiráðið í Moskvu að eiga
pelsinn. Honum var skemmt og
skrifaði á móti um þessa stefnu
ráðuneytisins: „Ég held að þettá
hljóti að vera á einhverjum mis-
skilningi byggt. Það er ómögulegt
að ráða menn hingað eftir stærð og
varla er ástæða fyrir sendiráðið að
fara að safna að sér allskonar fatn-
aði sem mölur, ef ekki ryð, fær
grandað á skömmum tíma.“ Og
hvað myndi gerast, bætti Pétur
Benediktsson við, ef þessari reglu
yrði fylgt og ónefndur embættis-
maður utanríkisráðuneytisins yrði
sendur til Moskvu? „Hann yrði að
nota snjóstígvélin mín fyiir svefn-
poka.“
Svo fór að ráðuneytið sá að sér
og nafnarnir í Moskvu fengu að
vita að undantekning yrði gerð
vegna þeirra „sérstöku“ aðstæðna
sem þar ríktu. En ráðdeild var þó
áfram í heiðri höfð: „Þetta ber þó
ekki að skilja þannig að hér sé ver-
ið að marka stefnu, sem ætlast sé
til að verði fylgt í framtíðinni, held-
ur mun verða skorið úr þessu í
hvert einstakt skipti, eftir því sem
málavextir standa til.“ Og Pétur
Benediktsson skildi pelsinn eftir í
sendiráðinu í Moskvu þegar hann
fór þaðan.
Þegar Pétur Thorsteinsson hafði
verið ár eystra leið aftur að bylt-
ingarafmæli. „Verið er að skreyta
borgina vegna hinna komandi há-
tíðarhalda," skrifaði hann í byrjun
nóvember 1945. „I dag eru settar
upp nokkrar stjömur á hótelið hér,
um 1,30 m í þvermál. Kantarnir
settir ljósaperam af venjulegri
stærð. Éin stjarnan sett utan á
altanið hjá P. Ben. Nú er nóg af
rafmagnsperum en ef maður vill fá
peru í herbergið hjá sér er það
ekki hægt.“
Hvarvetna í miðborg Moskvu
gat að líta myndir af átrúnaðargoð-
unum, Marx, Engels, Lenín og
einkum Stalín. „Er virkilega ekki
hægt að skreyta borgina með öðru
en þessum fjárans foringjamynd-
um?“ spurði Pétur sjálfan sig og
skrifaði hjá sér það sem nafni hans
hafði sagt um dýrkunina: „Verð að
viðurkenna hvað það hittir í mark
sem P. Ben. sagði í gær: „Þeir eru
svo innilega leiðinlegir hér. Þetta
er hjálpræðisher!“„
Þegar byltingardagurinn rann
upp fylgdist Pétur Thorsteinsson
með hátíðahöldunum. „Ógurlegur
mannfjöldi" streymdi að Rauða
torginu, að sögn hans, og 4-5
klukkustundir liðu uns síðustu
göngumennirnir voru búnir að
þramma yfir það. „Starfsfólk hvers
fjTÍrtækis var saman í hóp,“ skrif-
aði Pétur, „með spjald í broddi
fylkingar sem sýndi hvaðan það
var. Síðan spjöld með stórum
myndum af Stalín og öðrum leið-
togum. Spjöld með öllu mögulegu:
Póstmenn höfðu nokkur spjöld
með stórum myndum af frímerkj-
um. Símastarfsfólk hafði stórt
spjald með mynd af símskeyti til
útlanda. Sumir báru litla rauða
fána. Sumir báru reyrstöng með
dinglandi gúmmíblöðru á endan-
um. Aðrir spiluðu á harmóniku.
Stundum var lítil hornahljómsveit
með. Ýmsir reyndu að syngja en
fæstir sungu sama lag og varð af
undarlegur kliður. Aragrúi af
börnum var með í fylkingunum.
Stundum voru einhvers konar til-
færingar á hjólum, til dæmis stór
hjólagrind, er fjórir menn ýttu,
með hnattlíkani úr silki á. Þama
var risalíkan af bók með titlinum
„Stjómarskráin". Þá vom ýmis
slagorð. Flest vora: „Dýrð sé hin-
um mikla Stalín“, önnur til dæmis
„lengi lifi sovétþjóðinar, lengi lifi
stjómarskráin" og svo framvegis.“
Það var kalt í lofti þennan dag
„og ýrði úr loftinu einhverju sem
hvorki var regn né snjór“. Pétur og
I
f
§

í
i
I
L
>
i
V
i
i
i
<
i
4
í
4
í
(
(
I
(