Morgunblaðið - 13.01.1998, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 1998 29
Morgunblaðið/Halldór
“ÞESSI nýja leikgerð Boswells hreif mig ekki og þótt aðferð spuna-
leikhúss geti svo sannarlega verið bæði skemmtileg og áhrifarík var
um hvorugt að ræða í þessu tilviki," segir Soffía Auður Birgisdóttir
meðal annars í dómi sínum.
Langdregið
ævintýri
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið:
YNDISFRÍÐ OG ÓFRESKJAN
eftir Laurence Boswell. Islensk
þýðing og söngtextar eftir Þórarin
Eldjárn. Lcikstjóri: Kolbrún Hall-
dórsdóttir. Leikarar: Anna Kristín
Arngrímsdóttir, Arnar Jónsson, Gísli
Rúnar Jónsson, Halldóra Björnsdótt-
ir, Ragnheiður Steindórsdóttir,
Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir, Val-
ur Freyr Einarsson og Örn Arnason.
Leikmynd og búningar: Sigurjón
Jóhannsson. Lýsing: Egill Ingibergs-
son. Tónlist: Jóhann G. Jóhannsson.
Hljóðfæraleikarar: Jóhann G.
Jóhannsson, Martial Nardeau og Pét-
ur Grétarsson. Hljóð: Sveinn Kjart-
ansson. Dansar: Hany Hadaya.
Stórasviðið ll.janúar.
FLESTIR kannast við söguna
af Yndisfríði og ófreskjunni, eða
Fríðu og dýrinu eins og nýleg
Walt Disney-teiknimynd eftir sög-
unni kallast. Sagan á uppruna sinn
í fornu ævintýri sem fyrst var fært
í letur á 18. öld, en hefur síðan
gengið í endurnýjun lífdaga í sög-
um, kvikmyndum, dansverkum,
teiknimyndum og fleiri listform-
um, allt fram til dagsins í dag. Það
verk sem frumsýnt var á Stóra
sviði Þjóðleikhússins síðastliðinn
sunnudag er rúmlega ársgömul
leikgerð bresks leikstjóra,
Laurence Boswell að nafni, sem
frumsýnd var í London í desember
1996.
Þótt um tiltölulega nýtt verk sé
að ræða er hér ekki á ferðinni ný
túlkun eða færsla til nútímans;
klassískur ævintýrablær er á leik-
ritinu og tími þess er „í gamla
daga“. Það sem kannski helst má
kallast öðruvísi við þessa útgáfu
verksins, miðað við aðrar þekktar
útgáfur, er að það byggist á að-
ferðum spunaleikhúss og fremur
lítið er lagt í sviðsmynd: stakir
hlutir, ljós og miklar slæður gegna
hlutverki sviðsmyndar. Fremur fá-
ir leikarar taka þátt í sýningunni
og leika flestir fleiri en eitt hlut-
verk. Að þessu er ekkert að finna,
nema í tilviki Arnar Árnasonar
sem leikur bæði bróður Yndisfríð-
ar og prinsinn. Útlitið leyndi sér
ekki og ég heyrði nokkur barn-
anna undrast af hverju bróðir
Yndisfríðar væri líka prinsinn.
Þessi nýja leikgerð Boswells
hreif mig ekki og þótt aðferð
spunaleikhúss geti svo sannarlega
verið bæði skemmtileg og áhrifa-
rík var um hvorugt að ræða í þessu
tilviki. í heild var sýningin lang-
dregin og þung og skorti sárlega
kátínu og fjör, þrátt fyrir ágæta
trúðslega tilburði leikaranna. Tón-
list Jóhanns G. Jóhannssonar var
sama marki brennd, lítt grípandi
og fremur þunglamaleg.
Hluta af skýringunni er að finna
í leikgerðinni sjálfri. Hún er satt
að segja ótrúlega rýrt sviðsverk.
Stór hluti textans er lagður í munn
sögumanns, sem er þó ekki sér-
stök persóna heldur skiptast per-
sónurnar á að segja fram texta
sögumanns. Það verður leiðigjarnt
til lengdar að hlusta á leiksviði á
setningar í anda: „svo gerðist
þetta og svo gerðist þetta“. Leikin
atriði eru í lágmarki í þessari sýn-
ingu, meira fer fyrir upplýsingum
sögumanna, dönsum og söngvum.
í sjálfu sér geta slík atriði verið
bráðskemmtileg (eins og sannaðist
í barnasýningu síðasta árs, Litla
Kláusi og Stóra Kláusi) en hérna
skortir, eins og áður segir, fjör.
Einu er þó óhætt að hrósa við
þessa sýningu og það er leikur
flestra leikaranna. Arnar Jónsson
var frábær í hlutverki föðurins.
Túlkun hans var lifandi og
skemmtileg og sýndi hann marga
kómíska takta. Steinunn Ólína
Þorsteinsdóttir smellpassaði inn í
hlutverk Yndisfríðar, hún var
barnaleg og einlæg og á örugglega
auðvelt með að ná til hinna yngri
áhorfenda. Anna Kristín Arn-
grímsdóttir og Ragnheiður Stein-
dórsdóttir voru skemmtilega and-
styggilegar í hlutverkum hinna illa
innrættu systra, en minna kvað að
þeim þremenningum Erni Arna-
syni, Gísla Rúnari Jónssyni og Vali
Frey Einarssyni í hlutverkum
bræðranna, enda eru þeir í sjálfu
sér ósköp karakterlausir. Svipaða
sögu er að segja um hlut móður-
innar sem Halldóra Björnsdóttir
lék, auk annarra smáhlutverka
(hún var eiginlega best í hlutverki
hestsins).
Niðurstaðan er sú að hér sé um
frekar lítt spennandi sýningu að
ræða, þótt ljósa punkta megi sann-
arlega finna. Leikritið sjálft virðist
einfaldlega ekki bjóða upp á mikið
og ekki veit ég hvort það höfðar
fremur til barna eða fullorðinna.
Soffía Auður Birgisdóttir
LISTIR
Að sofa sig á toppinn
Um goðsögnina og veru-
leikann James Dean
fj allar Lárus Már
Björnsson í tilefni nýrr-
ar bókar um leikarann
sem byggist á könnun
heimilda en ekki slúðri.
James Dean
EINHVER athyglisverðasta
ævisaga síðasta árs er án
efa rit bandaríska kvik-
myndafræðingsins Vals Holley um
leikarann og goðsögnina James
Dean. Bókin heitir á frummálinu
James Dean: The Biography.
Ótölulegur fjöldi verka hefur verið
gefinn út um Dean, sumt slúður-
kennt og miður vandað. Verk Hol-
leys er hins vegar „þaulkönnun",
byggt á margendurteknum viðtöl-
um, rannsóknum á bréfaskriftum
Deans við vini og kunningja og ít-
arlegri greiningu á leikferli hans,
jafnt í kvikmyndum sem á sviði.
Ritdómarar, sumir samtíðarmenn
og góðkunningjar Deans, hafa ver-
ið sammála um að verk Holleys sé
hið trúverðugasta og vandaðasta
sem fram til þessa hefur litið dags-
ins ljós, enda óhætt að segja að
gríðarieg heimildavinna liggi að
baki. Holley vílar heldur ekki fyrir
sér að skora á hólm „goðsagnir" og
vísa á bug „hálfsannleika" og
slúðri um feril og lífshlaup þessa
leikara, sem þrátt fyrir ytri
„glamor“ lifði í raun kyrriátu lífi;
lengst af þjakaður af feimni og
vanmetakennd.
Barnið Jimmy sem enginn
vildi eiga
Það er hægt að vera munaðar-
laus á margan hátt. James Byron
Dean fæddist í Marion í Indiana 8.
febrúar 1931. Foreldrar hans,
Winston og Milfred Winston Dean,
höfðu gefist hvort öðru hálfu ári
fyrir fæðingu Jimmys. Faðir Jim-
mys var tannsmiður, en móðir
hans starfaði í lyfjaverslun.
Nokkrir árekstrar urðu milli
þeirra hjóna um æskilega uppeld-
ishætti sonarins og var faðir hans
vægast sagt tortrygginn á hin
nánu tengsl milli móður og sonar.
Honum virðist og hafa fallið miður
hið listræna uppeldi, svo sem dans
og leiklist, sem móðirin lagði
áherslu á að veita syninum. Þeim
hjónum varð ekki fleiri barna auð-
ið. Mildred vildi veg sonar síns
sem mestan á listasviðinu og allt
frá þriggja ára aldri varð honum
vel ágengt, einkum í danslistinni.
Torkennilegur heilsubrestur
hrjáði undrabarnið unga; innvortis
blæðingar, tíð yfirlið, blóðnasir og
stórir, áberandi marblettir á hand-
leggjum og fótleggjum. Síðari tíma
rannsóknir leiddu í ljós, með
óyggjandi hætti, að hann hefði
sætt grófu líkamlegu ofbeldi, raun-
ar pyntingum, af hálfu föður síns.
Er Jimmy var sex ára flutti fjöl-
skyldan búferlum til Santa Monica
í Kaliforníu. Mildred var syni sín-
um mildur og góður uppalandi;
hún kenndi honum að leika á fiðlu,
las fyrir hann sögur og kynnti fyrir
honum margvíslega „ímyndunar-
leiki“. Jimmy minntist móður sinn-
ar ævinlega með söknuði. Hann
sagði hins vegar fátt um föður
sinn; hrósaði honum helst fyrir
handlagni.
Seinna á ævinni hagræddi Jim-
my mjög sannleikanum um raun-
veruleg tengsl þeirra feðga, gerði
mikið úr nánu sambandi þeirra og
vináttu, en allir sem til þekktu
vissu betur. Þarna bar óskhyggja
ungs drengs raunsæið ofurliði og
sjálfur vissi hann alla ævi betur.
Er Jimmy var níu ára lést móðir
hans úr krabbameini í móðurlífi og
skildi þetta óskabarn sitt í raun
einsamalt eftir í hörðum heimi.
Lyktir þess máls urðu þær að
hann hvarf aftur til Indiana til föð-
ursystur sinnar og fjölskyldu
hennar, þar sem honum var tekið
opnum örmum. Margir vina Jim-
mys hika ekki við að fullyrða að
hann hafi aldrei orðið samur eftir
lát móður sinnar; sumir halda því
jafnvel fram að hann hafi í raun
„aldrei orðið eldri en 9 ára“. Enda
þótt hann hafi aðeins misst annað
foreldri sitt var sú sannfæring
djúp með honum að hann hefði
misst þau bæði.
Jimmy stundaði búskapinn af
skyldurækni, en lagði þess í stað
meiri rækt við listir. Kunnugir
herma að það hafi ekki þurft að
kenna honum hlutina nema einu
sinni. A þessum árum árum jókst
áhugi hans á mótorhjólum, körfu-
bolta, skautaíþrótt og öðru því er
lagði gi-unninn að „spennufíkn"
þeirri er síðar átti eftir að draga
hann til dauða, langt um aldur
fram.
Skólafúxinn sem varð dúx
í lífínu!
I trássi við vilja fóður síns hóf
Jimmy nám við leiklistardeild
UCLA. Hann stundaði námið illa
og naut i raun aðeins velvilja fárra
kennara sem voru þess umkomnir
að greina þá hæfileika er hann bjó
yfir. Liðlega tvítugur komst hann
að hjá CBS-verinu í Hollywood og
naut þar handleiðslu samkyn-
hneigðs leikstjóra, er virðist hafa
lagt ofurást á piltinn. Störf hans
þar, sem voru með afbrigðum illa
launuð, stundaði hann sérdeilis
stopult og illa. Vinir og kunningjar
urðu oft að hlaupa í skarðið fyrir
hann. En þá sjaldan hann mætti, í
lörfum, sakleysislegur og drengs-
legur í senn, yann hann hug og
hjörtu allra. í sem stystu máli
gerðist herskari samkynhneigðra
leikstjóra við CBS-stúdíóið eins
konar varnarher Deans og ekki
laust við að þeir hafi keppt um
hylli hans. Dean hóf sambúð með
einum þessara leikstjóra, Roger
Bracket. Fleiri fylgdu í kjölfarið.
Samtímis átti hann nánar vinkonur
og gaf jafnan sterklega í skyn að
sambönd hans við þessa „ástmenn
sína“ væru hagkvæmnissambönd.
Suma þeirra talaði hann um af fyr-
irlitningu og hæðni, enda þótt þeir
ættu sannai'lega annað skilið af
honum. Jimmy gerði sér far um að
varpa leynd yfir einkalíf sitt, sem
jafnan var hulið dulúð og spennu.
Hann átti því ekki minnstan þátt í
þvi sjálfur að skapa goðsögnina um
James Dean.
Að sofa sig upp á toppinn
Flestir samferðamenn Jimmys
og vinir lýsa honum sem fádæma
tækifærissinna. I reynd hafi hann
verið þess albúinn að taka áhættu,
„að sofa sig upp á toppinn". Ein-
ungis finnast skjalfestar tvær ótví-
ræðar heimildir um sambönd þar
sem Dean virðist hafa sýnt ein-
lægni og „gefið hug sinn og
hjarta“. I öðru tilvikinu var um að
ræða samband hans við leikkonuna
Pier Angeli, í hinu tilvikinu ungan
menntaskólastrák, sem reyndi fyr-
ir sér sem dansari og leikari í
Hollywood. Þeir kynntust er upp-
tökur á kvikmyndinni „Rebel wit-
hout a Cause“ fóru fram. Leið
Deans lá, líkt og margra ungra
leikara, frá sjónvarpsauglýsingum
og fremur ódýrum sápum, um svið
„on“ og „off‘-Broadway, til kvik-
mynda í fullri lengd. Hlutverk
hans urðu, e.t.v. í fullu samræmi
við skaphöfn hans, hlutverk ungra
uppreisnarmanna, sem stundum
svifust einskis; enda ekki að
ósekju, þar eð stundum var við
eitilhart feðraveldi að etja.
Jimmy lét ekki auðveldlega að
stjórn. Hinn frægi leikstjóri Elia
Kazan framleiddi og leikstýrði
fyrstu kvikmynd Jimmys í fulhá
lengd: East of Eden, byggðri á
hinu alkunna skáldverki Johns
Steinbeck. Vart er unnt að hugsa
sér meiri listræna ögrun fyrir ung-
an leikara, enda þemað sótt í eitt
alkunnasta minni Bíblíunnar.
Minnstu munaði þó að verkið rynni
út í sandinn, einkum fyrir sakir
slæms samkomulags Jimmys og
Lees Strasberg, listræns stjórn-
anda verksins.
Verkið hlaut glimrandi dóma og
lyfti Dean umsvifalaust á stall. I
kjölfarið fylgdi verkið The Giant
þar sem Dean fer vel með hlutverk
sitt, en hæfir þvi e.t.v. ekki sem
skyldi, enda leikur hann þar sér
mun eldri mann. Um Dean segir
Kazan m.a.: „Hann hefur ofgnótt
innsæis, en enga tækni...“ Þetta
orðspor átti síðar eftir að loða við
Dean; að hann væri fæddur leikari,
undrabam, sem kynni lítið sem
ekkert fyrir sér í leiktækni. Þetta
gerði Jimmy gramt í geði; hann
átti sér þá ósk heitasta að fylla
flokk Shakespeare-leikara. Svo
virðist sem hæfileikar Deans hafi
blómstrað er hann fékk sem mest
sjálfdæmi og naut leikstjórnar
„mildra" leikstjóra. Þetta á við um
síðustu kvikmynd hans, „Rebel
without a Cause“, en henni leik-
stýrði Nicholas Ray.
Ekki er ofsagt að „East of
Eden“ og „Rebel without a Cause“
muni endast til að halda minningu
þessa hæfileikai'íka leikara á loft
um langan aldur. James Dean lést
eftir hai'ðan árekstur á Porsche
Spyder-bifreið sinni nálægt
Cholame í Kaliforníu 30. septem-
ber 1955, 24 ára að aldri. Hann ók
á slíkum ofsahraða að enn eru uppi
getgátur um að dauðsfallið hafi
vart verið „einskær tilviljun".