Morgunblaðið - 13.01.1998, Side 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf„ Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
GRÆÐUM SARIN
í LANDINU
VIÐ ÍSLENDINGAR erum háðir jarðefnatöku við vega-
gerð okkar, virkjanir og gerð annarra mannvirkja. Ára-
tugum saman höfum við sótt jarðefni í efnisnámur, sem nú
eru taldar vera nálægt tvö þúsund í landinu, þótt sumar séu
aflagðar og ónýttar í dag. Eins og kemur skýrt fram í grein
hér í blaðinu í fyrradag, undir fyrirsögninni „Sárin í land-
inu“ hefur sú efnistaka verið um of tilviljanakennd, og þar
hafa landverndar- og umhverfissjónarmið því miður allt of
oft mátt þoka fyrir skammtímasjónarmiðum um stundar-
gróða.
Stjórnvöld hafa ýmis úrræði til þess að koma í veg fyrir
frekari umhverfisspjöll í framtíðinni. Lög sem fjalla um um-
gengni um landið eru nú mörg í endurskoðun eða hafa ný-
lega verið endurskoðuð. Nýlega öðluðust gildi ný byggingar-
og skipulagslög, þar sem m.a. er kveðið á um að óheimilt sé
að hefja framkvæmdir sem áhrif hafa á umhverfið og breyta
ásýnd þess, til dæmis efnistöku, fyrr en að fengnu fram-
kvæmdaleyfi viðkomandi sveitarstjórnar.
Myndirnar af landspjöllum tala sínu máli eins og sást
glöggt í úttekt Morgunblaðsins sl. sunnudag. Þær eru okkur
áminning um að svona megum við ekki og getum ekki gengið
um landið okkar. Við þurfum að græða þau sár í landinu,
sem efnistakan hefur skilið eftir. Okkur hefur verið trúað
fyrir þessu landi og við getum ekki verið þekkt fyrir að láta
skammtímahagsmuni og skipulagsleysi verða til þess að við
skilum því af okkur til komandi kynslóða sem flakandi sári.
Jafnframt ber okkur skylda til þess að hlusta á varnaðar-
orð frá Náttúruvernd ríkisins, umhverfisráðuneyti og öðrum
þeim sem starfa að náttúru- og umhverfisvernd. Það þarf að
herða reglur um jarðefnatöku og fylgja þeim eftir með stór-
auknu eftirliti. Yfirstandandi endurskoðun á lögum um efn-
istöku verður vonandi til þess að sporna við frekari umhverf-
isslysum á þessu sviði.
Sigmundur Einarsson, jarðfræðingur og deildarsérfræð-
ingur í umhverfisráðuneytinu, telur ástandið í þessum mál-
um „skelfilegt“ þótt hann segi það vissulega hafa batnað
mikið á undanförnum árum. „Það þarf að gerbreyta viðhorfi
þjóðarinnar almennt gagnvart náttúruvernd," sagði Sig-
mundur orðrétt í áðurnefndri grein.
Það eru næg verkefni sem bíða okkar á þessu sviði - við
þurfum að bæta það sem úrskeiðis hefur farið í fortíðinni og
koma í veg fyrir að slíkt endurtaki sig í framtíðinni.
VÍSITALA OG
TÓBAKSVERÐ
ÞAÐ ER hlutverk vísitölu að mæla verðþróun á vöru og
þjónustu sem heyra til heimilis- og einkaneyzluútgjöld-
um fólks. Landsmenn neyta bæði áfengis og tóbaks. Það er
meginskýring á því að verðhækkanir á þessum „neyzluvör-
um“ hafa áhrif á vísitölu neyzluverðs [framfærsluvístitölu].
Þannig vegur tóbaksneyzla um 1,5% í verðvísitölu neyzlu-
vöru. 10% verðhækkun tóbaks um síðast liðin áramót leiddi
til 0,15 hækkunar vísitölu.
A síðustu sjö árum hefur tóbaksverð hækkað um þriðjung
lunfram almennar verðhækkanir. Þessi hækkum tóbaks-
verðs hefur óumdeilt dregið töluvert úr reykingum. Athugun
Þjóðhagsstofnunar bendir til þess að 10% raunhækkun tó-
baks á ári leiði til 4,5% samdráttar í neyzlu á mann á sama
tímabili - og til mun meiri samdráttar til lengri tima litið.
Hækkun tóbaksverðs hefur því reynzt raunhæf fyrirbyggj-
andi aðgerð gagnvart tóbakstengdum sjúkdómum. Þeir sem
berjast gegn reykingum telja af þessum sökum hæpin rök að
baki því að reykingar nokkurs hluta þjóðarinnar hafi áhrif til
hækkunar á vísitölu og þar með á verðlag í landinu og
skuldastöðu fólks.
I mælingu verðþróunar á heimilisútgjöldum [vísitala
neyzluverðs] er enginn greinarmunar gerður eða afstaða
tekin til þess, hvort þau eru nauðsynleg eða ónauðsynleg,
heilsusamleg eða heilsuspillandi. í þessum efnum er beitt
hliðstæðum aðferðum hérlendis sem erlendis. Engu að síður
eru aðfínnslur þeirra, sem berjast gegn tóbaksreykingum og
gagnrýna tengsl tóbaksverðs og vísitölu, allrar athygli verð-
ar.
REYKINGAR Á REYKJALI
AKVEÐIÐ hefur verið að
herða reykingabann á end-
urhæfingarmiðstöðinni
Reykjalundi þannig að frá
og með 1. febrúar næstkomandi verð-
ur hún alveg reyklaus að því er Ríkis-
sjónvarpið greindi nýlega frá. Sigurð-
ur Líndal lagaprófessor kvaðst efast
um að þetta stæðist gagnvart jafn-
ræðisreglum stjómskipunar okkar.
Haukur Þórðarson, yfirlæknir á
Reykjalundi, segir að vegna þessara
ummæla Sigurðar hafi verið ákveðið
að kanna betur hina lagalegu stöðu
og ræða málið við landlækni áður en
lengra verður haldið.
En hvaða breyting átti að verða 1.
febrúar næstkomandi? Að sögn
Hauks er Reykjalundur reyklaus
vinnustaður en þar starfa 350
manns. Auk þess hefur lungna- og
hjartaendurhæfing mörg
undanfarin ár verið bund-
in þeim skilyrðum að
sjúklingar reyki ekki.
Fyrir aðra sjúklinga á
Reykjalundi, þ.e. á
geðsviði, næringarsviði,
gigtarsviði, .hæfingarsviði
og sviði miðtaugakerfis-
sjúkdóma hefur verið
reykingaafdrep.
„Okkur fannst það hart
að starfsfólk reykti ekki
en sjúklingar mættu
reykja. Þess vegna
ákváðum við að bjóða upp
á viðbótarþjónustu sem
fælist í því að fólk ætti
kost á námskeiði til að
hætta að reykja og reyk-
ingaafdrepinu skyldi lok-
að,“ segir Haukur.
„Dagsetningin 1. febr-
úar varð fyrir valinu
vegna þess að Reykja-
lundur var opnaður þann
dag árið 1945. Það stóð
ekki til að gera þetta í
neinu stríði við sjúklinga
heldur innleiða það smám
saman. Það hefur gengið
vel með lungna- og
hjartasjúklingana, fólk
hefur verið fegið að fá
þetta aðhald. En nú þeg-
ar virtur lagaprófessor
gerir þessar athugasemd-
ir munum við fara betur
yfir lagalegar hliðar
málsins og ræða það við
landlækni"
Fram kemur hjá Hauki
að ekki hafi verið mein-
ingin að skipta sér af
reykingum utan Reykja-
lundar, t.d. þegar sjúk-
lingai* fara í helgarleyfi,
enda örðugt að koma við
Meira álitamál
leyfa megi reyki
hvort megi ban
Yfírlæknir að Reykjalundi segir að vegna umi
lagaprófessors verði kannað nánar hvort það
urhæfingarmiðstöðina reyklausa um næstu i
hallsson veltir vöngum yfír rétta:
eftiriiti.
„Það er að vísu hægt að mæla það
hvort fólk hafi verið að reykja en svo
langt vildum við ekki ganga,“ segir
hann.
Hert á banni 1996
En hvað er hægt að segja um hinar
lagalegu hhðar málsins? I 10. gr. laga
um tóbaksvarnir nr. 74/1984 eins og
henni var breytt með lögum nr.
101/1996 segir: „Tóbaksreykingar
eni með öllu óheimilar...[á] sjúkra-
húsum. Þó má leyfa reykingar sjúk-
linga í vissum tilvikum. Ráðherra set-
ur reglugerð þar sem nánar er kveðið
á um framkvæmd undanþágunnar."
Þess má geta að slík reglugerð hefur
enn ekki verið sett. Ekki leikur vafi á
því að Reykjalundur telst sjúkrahús í
merkingu laganna.
Hvemig ber að skýra -----------
þetta lagaákvæði? Mega
sjúklingar almennt reykja
á sjúkrahúsum eða þurfa
þeir sérstakt leyfi til þess?
Er það réttur sjúklinga að
reykja á spítölunum?
Greinargerð með frum-
varpi því sem varð að
Fannst hart
að starfsfólk
reykti ekki en
sjúklingar
mættu reykja
lögum nr.
101/1996 bætir litlu við lagatextann:
„...er gert ráð fyrir að reykingar á
sjúkrahúsum verði með öllu óheimil-
ar öðrum en sjúklingum sem fá leyfi
til að reykja samkvæmt nánari regl-
um sem settar skulu,“ segir þar.
Öllu fróðlegra er að skoða hvemig
ákvæðið var áður en því var breytt
árið 1996. Þá hljóðaði það svo: ,Á
sjúkrahúsum má aðeins leyfa reyk-
ingar á tilteknum stöðum þar sem
þær era ekki til óþæginda fyrir þá
sem reykja ekki.“ Lagabreytingin er
því greinilega í þá átt að herða enn
frekar reykingabann á sjúkrahúsum.
Þar era tóbaksreykingar nú almennt
óheimilar, en þær má þó leyfa í viss-
um tilvikum. Augljóslega er ekki um
almennan rétt sjúklinga til reykinga
að ræða, því þá stæði að leyfa skyldi
reykingar, heldur er væntanlega
frekar verið að hugsa um þarfir til-
tekinna sjúklinga sem eiga sérlega
erfitt með að láta af reykingum á
meðan sjúkrahúsvist stendur. Geð-
sjúklingar koma þar til dæmis upp í
hugann.
Ef við hugsum okkur að ráðherra
setti reglugerð þar sem mælt væri
fyrir um reykingaafdrep á hverju
sjúkrahúsi þar sem hvaða sjúklingur
sem er mætti koma og reykja er
________ mjög vafasamt að sú
reglugerð stæðist gagn-
vart lögunum. Til þess er
augljóslega ætlast að ráð-
herra meti að hve miklu
leyti er hægt að fram-
fylgja algera reykinga-
“ banni á sjúkrahúsunum og
einungis óhjákvæmilegar und-
leyfi
anþágur.
Persónuréttindi og
forræðishyggja
Tóbaksvamarlögin skerða á ýms-
an hátt frelsi manna og verður að
skoða þau í samhengi við jafnræðis-
reglur stjómarskrárinnar og al-
mennar reglur um athafnafrelsi
manna og persónuréttindi. Minna
má á að það telst grandvallarregla í
vestrænum réttarríkjum að borgar-
amir hafi frelsi til athafna sem bitna
ekki á öðram. Regla þessi styðst við
þau rök að ekki eigi að setja frelsi
manna meiri skorður en nauðsynlegt
er og virða beri sjálfsforræði ein-
staklinganna.
Regla þessi er góð og gild og
mætti löggjafinn vissulega almennt
séð taka meira tillit til hennar. En
hversu þungt vegur hún í raun?
Neysla fíkniefna (annarra en tóbaks)
er bönnuð og varsla barnakláms þar
sem bannaðar era athafnir sem í
sjálfu sér skaða engan nema nátt-
úralega þann sem aðhefst. Samt
myndu fæstir halda því fram að við-
komandi lagaákvæði stríddu gegn
stjórnarskránni. Vissulega mætti
vísa í þessa grandvallarreglu og
halda því fram að haga mætti reyk-
ingum sjúklinga á spítölunum
þannig að skaði engan nema reyk-
ingamanninn sjálfan. Hún hefur
samt varla slíkt vægi að löggjafínn
megi ekki hafa vit fyrir borguranum
að þessu leyti og skikka þá sem era
svo ógæfusamir að leggjast inn á
sjúkrahús, sem rekið er fyrir opin-
bert fé, í reykingabindindi.
Réttur manna til reykinga er ekki
af sama meiði og tjáningarfrelsið svo
dæmi sé tekið. Þannig þarf löggjaf-
inn ekki að fara jafnvarlega í að
skerða rétt manna til skaðlegra at-
hafna eins og rétt manna til að tjá
hug sinn. Má í því sambandi nefna
að væntanlega mætti löggjafinn
banna reykingar með öllu líkt og
önnur fíkniefni án þess að mannrétt-
indi teldust skert.