Morgunblaðið - 28.05.1998, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ
42 FIMMTUDAGUR 28. MAÍ 1998
AÐSENDAR GREINAR
Ánauð ungra sjómanna -
Vistarband kvótakerfisins
Kvótakerfið, hel-
stefna stjórnvalda, er
nú að vinna með fullum
þunga á sjávarþorpun-
um vítt um landið. Fólki
hefur fækkað þar jafnt
og þétt frá miðjum
síðasta áratug og
smábátum enn meira,
•í'eins og komið verðm- að
síðar. Er það tilviijun að
kvótakeifinu var komið
á um sama leyti? A
sama tíma fer fram um-
ræða á Alþingi um
byggðamál og menn
velta fyiir sér aðgerð-
um til þess að snúa
þessari þróun við.
Fæstum þar á bæ virðist detta í hug
að líta til fækkunar smábáta (með
rándýrum úreldingaraðgerðum) sem
eina af orsökunum. Fæstir vh-ðast
gera sér rellu út af því að kvótinn er
að lokast inni hjá sífækkandi eigend-
um sem eignast æ stærri hlut.
Á rúmum tveimur árum, 1995-
^Í997, voru 190 krókabátar úreltir og
þannig teknir úr rekstri. Fyrir þá
sem ekki vita, fer úrelding þannig
fram, að eigendur smábáta eru
lokkaðir með gylliboðum til þess að
selja frá sér lífsbjörgina, bátinn og
veiðileyfið. Framan af voru svo bát-
arnir sagaðir í sundur með tilþrifum
og þeim hent, jafnvel nýlegum, en
nú er þó farið að leyfa aðra notkun á
þeim.
Trillukarlar brátt úr sögunni?
Smábátum fækkar og verð á þeim
stórhækkar. í vaxandi
mæli eru þeir nú
keyptir af eigendum
stærri báta, sem nota
þá til þess að róa þeim
á sumrin (eða láta róa
þeim), á meðan leigu-
kvótinn sér þeim að
öðru leyti fyrir fram-
færi. Stórútgerðir og
fiskvinnslufyrirtæki
eru einnig farin að
hasla sér völl á þessu
sviði og kaupa
smábáta í kippum til
að reyna að tryggja
sér hráefni. Á öllu
landinu eru nú einung-
is eftir 270 bátar sem
hafa leyfi til handfæraveiða með
sóknardögum og þeir mega sækja
sjóinn í 40 daga á árinu. Eru menn
svo hissa á því að sjávarþorpin eru í
vanda? Á þetta að heita undirstaða
fyrir markvissa verndun fiskistofna
við landið? Eða ef til vill úrræði í
byggðamálum?
Ungt fólk útilokað
Þegar vistarbandið var við lýði á
síðustu öld varð ungt fólk að vinna
hjá bændum fyrir brauði sínu. Há-
setar bænda sóttu sjóinn á bátum
þeirra og þræluðu vertíð eftir
vertið, en bóndinn hirti hlut þeirra.
Er þetta svo ókunnuglegt í dag?
Ungir sjómenn, sem margir hafa
stundað sjó á togurum, vilja gjam-
an breyta til eftir að þeir hafa
stofnað fjölskyldu og stunda sjó frá
þorpinu sínu, eins og feður þeirra
Saga sem þessi er ekki
einsdæmi, segir Pétur
Bjarnason, en gefur
hugboð um
vitfirringuna sem
kvótakerfið býður
uppá.
og afar gerðu; eignast bátshorn og
stunda handfæraveiðar. Hvernig
era aðstæður þeirra til slíks í dag?
Eins og fram kom hér að framan
eru sárafáir bátar eftir til þessara
veiða og til að eignast þá þarf að
standast samkeppni við kvótagreif-
ana, sem ýmist hafa reiðufé í hönd-
um fyrir kvótaleigu eða sölu, eða
geta boðið veð í óveiddum aflaheim-
ildum sínum.
Mig langar að nefna lítið dæmi
um bátakaup nú um miðjan maí
1998. Það er ekki einsdæmi, en gef-
ur hugboð um vitfirringuna sem
þetta kerfi býður uppá. Ungur mað-
ur sem hefur stundað sjó í mörg ár
og er orðinn þreyttur á löngum úti-
legum á togurum ákveður að reyna
kaupa sér handfærabát. Það kemur
í ljós að slíkt er ekki á hvers manns
færi. Ef á að kaupa bát sem er
þokkalega stór og leggjandi á dýpri
mið þarf hann að greiða 13 til 17
milljónir fyrir hann. Hann á ekki
möguleika á því að fjármagna slíkt
dæmi, enda gera það helst þeir sem
hafa verið í hringiðunni fyrir og náð
sér í fjármagn með leigukvóta. Hon-
um gefst síðan kostur á að kaupa
lítinn hraðbát með handfæraleyfi og
má reiða fram tæpar 10 milljónir í
reiðufé fyrir hann. Beint á borðið.
Hvað fær hann fyrir þessar tíu
milljónir? Hann fær bát, sem myndi
seljast á hálfa til eina milljón ki’óna
ef hann væri án heimildar, og hann
þarf því að greiða 9 milljónir til þess
að fá að róa bátnum í 40 daga í sum-
ar. Þetta þýðir að ef hann er sæmi-
lega heppinn og harðduglegur, þá
getur hann eignast þessa veiðiheim-
ild á tíu til fimmtán árum með því
að vinna kauplítið öll sumrin. Þar
við bætist að báturinn er lítill og
þegar vel aflast freistast menn til
þess að hlaða svo sem unnt er, því
ekki má tvíhlaða, þó fiskurinn sé
uppi í landsteinum. Við löndun telst
veiðiferð lokið og sólarhringurinn
búinn.
Ég efa það að lausamannsbréf
hafi nokkurn tíma í íslandssögunni
verið jafndýru verði keypt, nema ef
væri litið til ungra manna sem vilja
byrja búskap í sveit. Þar gæti
svipað verið uppi á teningnum.
Byggðastefna?
Það er góðra gjalda vert að for-
sætisráðherrann hæstvirtur ætlar
nú að líta til okkar „útkjálkafólks"
með góð ráð. Gaman væri að vita
hvað eftirfarandi málsgrein þýðir:
„Sérstaklega verði hugað að að-
gerðum í byggðum þar sem at-
vinnulíf er fábreytt og útgerð á í
vök að verjast." Ég vil nú benda
honum og þingmönnum okkar á það
Pétur
Bjarnason
að fyrsta skrefið gæti verið rýmkun
á krókaveiðum í stað þess að reyna
markvisst að gera út af við þær.
Finna leiðir til þess að ungt fólk eigi
möguleika á því að komast inn í
sjávarútveg og landbúnað án þess
að eiga sægreifa eða stórbændur
fyrir foreldra. Samtímis þarf að
veita framhaldsskólum í dreifbýli
stóraukið fjármagn til að þróa sam-
starf við háskóla um fjarnám á
háskólastigi, sem þegar hefur sann-
ast að er gerlegt.
Það er rangt sem sumir hafa
haldið fram að það sem okkur
landsbyggðarmenn vanti fyrst og
fremst sé að fá hingað fleiri kaffi-
hús, listasöfn, knæpur eða kvik-
myndahús. Atvinna og möguleikar
til menntunar heima fyrir er frum-
skilyrði og þá sjáum við okkur sjálf
fyrir þeirri þjónustu sem við þurf-
um. Menning er fyrir hendi bæði
fjölbreytt og gefandi. I stað þess að
flytja stofnanir í heilu lagi út á
landsbyggðina á að þróa hluta
þeirra vítt um landið, eftir því sem
aðstæður bjóða. Við Vestfirðingar
erum til dæmis tilbúnir að taka að
okkur allar rannsóknir á botnlæg-
um sjávardýrum ef útibú Hafró hér
fær að eflast til þess í samstarfi við
nýja Náttúrustofu í Bolungarvík.
Vestfirðingar hafa haft frumkvæði
að veiðarfærarannsóknum um langt
árabil. Vestfirðingar kunna til verka
við skipasmíði og hátækni. Upphaf
rækjuveiða og nýtingu rækju má
rekja til Vestfirðinga, hvort heldur
er talað um innfjarðarækju eða af
rækju af djúpslóð.
í stuttu máli sagt; gefið þið unga
fólkinu okkar tækifæri til þess að
hasia sér völl á landsbyggðinni.
Lofið okkur Vestfírðingum að sitja
að þeirri einu stóriðju sem hér er að
hafa, nýtingu gullkistunnar fyrir
ströndunum. Við getum unnt ykkur
hinnar í staðinn.
Höfundur er forstöðumaður Skóla-
skrifstofu Vvsl fjarða á Isafírði.
FÁ MAL hafa verið meira til um-
ræðu síðustu vikurnar en gagna-
grunnurinn um heilbrigðismál. Mikl-
ar deilur hafa risið vegna þess, bæði
rökstuddar og rakalausar. Með
% frestun á afgreiðslu málsins til
hausts gefst svigrúm til að skoða það
betur og vonandi beina því í farveg
sem tryggir bæði hagsmuni íslensku
þjóðarinnar og ýtrustu framþróun
þekkingar. Umræðu þessa bar brátt
að og því varð hún nokkuð flausturs-
leg. I hana vantaði ýmsa þætti sem
vert er að gefa gaum.
Þyrnirós og prinsinn
Þáttur Kára Stefánssonar og ís-
lenskrar erfðagreiningar í þessu
máli er mikilvægur og ber að viður-
kenna. Við höfum sofið þymirósar-
svefni í mörgum þáttum þekkingar-
Gormabindivélar.
Vírgormar.
Plastgormar.
Kápuglærur og karton
Otto B. Arnar ehf.
Ármúla 29, Reykjavík,
sími 588 4699, íax 588 4696
mála og Kári er á sínu
sviði prinsinn sem er að
vekja okkur. Hann á til-
kall til umbunar. Hags-
munir okkar krefjast
þess að hann beri
nokkuð úr býtum, því
án gustmikilla einstak-
linga sofnum við aftur.
En forlög og hlutskipti
Þymirósar hafa breyst.
Svo er baráttu kven-
réttindafrömuða fyrir
að þakka að henni ber
ekki lengur skylda til
að gjalda kossinn með
ævilangri þjónustu við
prinsinn. Sál sína og
líkama á hún sjálf og
kossinn sem vekur rýrir á engan
hátt stöðu hennar sem jafningja. Það
er hlutverk íslenskra stjómvalda að
leita leiða til að Þymirós og prinsinn
nái að mynda samband sem tryggir
hagsmuni beggja. Takist það ekki
verður ekki um samband að ræða.
Svo einfalt er málið og svo nöpur er
tilvera prinsa í dag.
Á hverju stakk Þyrnirós sig?
í þessu máli er nauðsynlegt að
gera sér grein fyrir því af hverju
Stretchbuxur kr. 2.900
Konubuxur frá kr. 1.690
Dragtir, kjólar,
blússur og pils.
Þyrnirós svaf. Einkum
vegna þess að í deilum
undanfarinna vikna
hafa óþörf tilfinninga-
semi og hnjóðsyrði
hindrað eðlilega um-
ræðu. „Kári er yfir-
gangssamur og er að
reyna að nauðga kerf-
inu,“ segir annar hóp-
urinn. „Þetta era bara
öfundsjúkir læknar,
sem geta ekki sætt sig
við að Kári er klárari
en þeir,“ segir hinn
hópurinn.
Líklega er hvorugt
rétt. Það bendir allt til
þess að Kári sé hæfur
á sínu sviði og ætli að vinna hið
þarfasta starf, enda krefjast eigin-
hagsmunir hans þess. Og þótt öfund
geti hrjáð lækna líkt og aðra eru
þeir læknarnir fleiri sem hér telja
aðferðafræðina ranga og vilja að
hagsmunir íslensku þjóðarinnar séu
hafðir að leiðarljósi. Við megum
ekki heldur missa sjónar á því að
hér starfa aðrir jafnhæfir sér-
fræðingar, sem þurfa að koma að
málum. Kári er ekki sá eini sem
getur.
Staðreyndin er að við höfum til
þessa nær eingöngu skoðað þekk-
ingaröflun okkar frá kostnaðarsjón-
armiði, í stað þess að líta á hana
sem fjárfestingu og horfa á lang-
tímaarðsemi hennar. Með þeirri
skammsýni höfum við heft marga
þá sem hæfni sinnar vegna gætu
hafa fleytt okkur mun lengra fram
en orðið er. Aðstöðuleysi og fjár-
magnsskortur er svefnþornið sem
Þyrnirós stakk sig á. Nú virðast
peningar ætla að detta af himnum
ofan. Þá ofankomu þurfum við að
skoða mjög vel. Fjármagn það sem
hugsanlega má fá til uppbyggingar
á gagnagranninum hlýtur að byggj-
ast á hagsmunum. Þeir hagsmunir
hverfa ekki út í veður og vind, þótt
leitað sé leiða við framkvæmd máls-
ins sem tryggja hagsmuni íslensku
þjóðarinnar og þá beitingu granns-
ins sem samræmist siðfræði okkar.
Við verðum líka að gæta þess að
kossinn sem er að vekja okkur
reynist ekki þegar frá líður það
svefnþorn sem svæfir svefninum
langa.
Heilbrigðiskerfi okkar er veður-
barið eftir áralangt niðurskurð-
arfárviðri. Við erum að leita nýrra
leiða til að tryggja sem best fulla
þjónustu, á verðlagi sem við ráðum
við. Liður í þeirri leit er að afnema á
mörgum sviðum einkaleyfi opinbera
heilbrigðiskeifisins. Við verðum þó
Við höfum sofið
þyrnirósarsvefni í
mörgum þáttum
þekkingarmála, segir
Halldór K.
Valdimarsson, og Kári
er á sínu sviði prinsinn
sem er að vekja okkur.
að gæta þess að kerfið geti áfram
starfað sem fullgildur aðili. Ef að-
gangur þess að þekkingu og þátt-
taka þess í þekkingaröflun eru ekki
tryggð, þá deyr það. Og með því
hyrfi grundvöllur heilbrigðisþjón-
ustu í landinu.
Upplýsingagjaldmidill
Gagnagrunnsmálið fjallar í raun
um upplýsingar og verðmæti þeirra.
Hér áður fyrr fólst ríkidæmi í að
safna skildingum í handraða og
liggja á sem fastast. í kjölfar iðn-
byltingar urðu peningar að fara að
ávaxta sig til að halda gildi sínu.
Það þurfti að fjárfesta, ef stöðnun
og gjaldþrot áttu ekki að blasa við.
Upplýsingabyltingin hefur kallað
fram svipaðar breytingar á stöðu
þekkingar. Þekking er ekki lengur
eitthvað sem við liggjum á líkt og
ormar á gulli. Þekkingu verður að
endurnýja hratt og samfellt og
gjaldmiðlillinn í þeim viðskiptum er
þekkingin sjálf. Það er fyrirsjáan-
legt að í náinni framtíð verði þekk-
ing og upplýsingar mikilvægari
gjaldmiðill en peningar. Við verðum
því að umgangast þekkingarforða
okkar eins og fjárhirslu. Möguleik-
ar okkar til að skapa nýja þekkingu
eru auðlind sem jafnast á við fiski-
stofna og vatnsföll. Við verðum
einnig að gera okkur grein fyrir því
að jafngildi upplýsinga er ekki
tryggt. Það er ekki sjálfgefið að við
getum greitt fyrir þekkingu í lækn-
isfræði, með upplýsingum um orku-
eða fiskveiðimál. Við verðum að
byggja þekkingarforða á öllum svið-
um, ef gjaldgengi okkar á ekki að
rýma.
Aðkoma allra
Til þess að þekkingargrunnur
okkar byggist og nýtist á skilvirkan
máta verðum við að tryggja að sem
flestir komi að uppbyggingunni og
hafi aðgang að þekkingunni sem
hlýst af. Öll einkaleyfi, hvort sem
þau era veitt einstaklingi, fyrirtæki
eða stofnun, eru þar í eðli sínu af
hinu illa. Afleitt einkaleyfi fámenns
hóps sérfræðinga er þar jafnslæmt
og yfirlýst einkaleyfi lögaðila,
þannig að það verður ekki einfalt að
finna viðunandi Ieiðir.
Loks verðum við að hafa hugfast
að gagnagrunnsmálið er undanfari
margi-a skyldra mála og sú af-
greiðsla sem það fær verður for-
dæmi, sem við viljum vanda eins og
kostur er. I raun krefst þetta mál
þess að við tökum til endurskoðunar
afstöðu okkar til öflunar og með-
ferðar þekkingar. Það er skiljanlegt
að stjórnvöld hneigist til að beita
skammtímalausn, sem felst í því að
veita eitt lítið einkaleyfi og leggja
sig aftur. Þessi auðvelda lausn mun
hins vegar skapa illleysanleg
vandamál fyrir íslensku þjóðina
þegar til lengri tíma er litið og ætti
því síst allra að vera til umræðu nú.
Við megum ekki afhenda neinum
það páfavald að ákveða hver má
lesa biblíuna.
Höfundur er Ijósmyndari
á Landspítala.
Gagnagrunnsmálið og
viðhorf til þekkingar
Halldór K.
Valdimarsson