Morgunblaðið - 27.11.1998, Qupperneq 43

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1998 43
AÐSENDAR GREINAR
'j

j
Búseta, kjördæmi
og kosningar
ÞEGAR forsætisráðherra mælti
fyi-ir tillögum að nýjum kosninga-
lögum á dögunum sagði hann að í
þjóðfélaginu „ríkti ekki lengur sú
sátt, sem vera þarf um kosninga-
kerfið til að við það megi una vegna
þeirrar búsetuþróunar sem verið
hefur undanfarin ár“. Breytingar á
kosningalögum og kjördæmaskip-
an bæta hins vegar ekki búsetu-
þróun því að „þessar tillögur leiða
óhjákvæmilega til þess að þingsæti
færast frá landsbyggðinni til þétt-
býlisins á suðvesturhorni lands-
ins“, eins og forsætisráðherra
sagði á Alþingi.
Með nýjum kosningalögum er
því enn verið að færa vald af lands-
byggðinni til höfuðborgarsvæðis-
ins, enda segir í skýrslu kjördæma-
nefndar að markmið breytinganna
sé að gera kosningakerfíð einfalt,
draga úr misvægi milli kjördæma,
hafa þingsætafjölda kjördæma sem
jafnastan, tryggja að þingsæti
flokka séu í réttu hlutfalli við kjós-
endatölu og halda sama þing-
mannafjölda á Aiþingi. Ekkert er á
það minnst að sporna eigi við
óheppilegri búsetuþróun. Þó segir
nefndin að einhver rök geti verið
fyrir því að misvægi sé fyrir hendi,
s.s. stærð kjördæma og fjarlægð
frá höfuðstöðvum ríkisins, en slíka
mismunun megi vega upp með
ýmsum aðferðum, án þess að
nefndin bendi á hvaða aðferðir það
séu.
Stjórnlagaþing
Einhugur formanna stjórnmála-
flokka vekur þá spurningu hvort
rétt sé að þingmenn eigi að setja
reglur sem Alþingi er gert að fara
eftir og hvort ekki væri eðlilegra að
stjórnlagaþing setti þjóðinni stjóm-
arskrá og þar með lög um kosning-
ar og kjördæmaskipan. Væri það
meira í samræmi við hugmyndir
samtímans um valddreifingu og
virkt lýðræði. Þótt mikil vinna hafí
verið unnin á vegum kjördæma-
nefndar eru tillögur hennar ófrum-
legar og miða einkum að því að
tryggja samkomulag stjómmála-
flokkanna. Hefur tölfræði og
reiknilist ráðið ferðinni en gamalli
skiptingu landsins í sveith-, hérað
og fjórðunga verið varpað fyrir
róða. Ekkert er fjallað um grand-
vallarþætti lýðræðis eða reynt að
gera sér grein íyrir samhengi kosn-
ingalaga og annarra lýðræðislegra
réttinda eða búsetuþróunar.
Víða era hugmyndir að breytast
um lýðræði vegna aukinnar al-
mennrar menntunar og stórauk-
innar sérmenntunar, greiðari sam-
skipta einstaklinga og þjóða, meiri
valddreifíngar og minni afskipta
stjórnvalda af málum almennings
en einnig vegna minni áhuga al-
mennings á stjórnmálum, minni
þátttöku í stai'fí stjórnmálaflokka
og minni kosningaþátttöku að ekki
sé talað um þá umræðu sem fram
fer um aukin áhrif peninga á
stjómmálastarf.
Mótsögn
Mótsögn felst í því að auka vægi
atkvæða á suðvesturhominu og
þeim veruleika sem við blasir í bú-
setuþróun á landinu. Mótsögnin
felst í því að þar sem vægi atkvæða
er mest er fólksflóttinn mestur, en
í þeim byggðarlögum þar sem vægi
atkvæða er minnst er fólksfjölgun
mest. Það er því eitthvað annað en
vægi atkvæða sem ræður búsetu
manna og veldur búseturöskun
undanfarinna áratuga.
Höfuðborg allra landsmanna
Sem dæmi um misrétti gildandi
laga er réttilega á það bent að vægi
atkvæða á Vestfjörðum sé margfalt
á við vægi atkvæða í Reykjavík og
á Reykjanesi. Þrátt fyrir margfalt
atkvæðavægi á Vestfjörðum liggur
þar við landauðn meðan mannfjölg-
Aukin menntun, segir
Tryggvi Gíslason,
gerir okkur kleift að
takast á við vanda á
annan hátt en áður.
un hefur aldrei verið meiri á
Reykjavíkursvæðinu. I skýrslu
kjördæmanefndar er á það minnst
að Reykjavík njóti góðs af því að
þar séu höfuðstöðvar í-íkisins. Ára-
tugum saman hefur markvisst ver-
ið unnið að því að setja allar stjóm-
sýslustofnanir ríkisins niður í
Reykjavík og hefur ekkert þótt at-
hugavert við það. Því eru í Reykja-
vík allir aðalbankar landsins, AJ-
þingi, stjórnarráð, Landspítali, Há-
skóli íslands og rannsóknarstofn-
anir hans, Kennaraháskóli íslands
og Landssíminn, svo eitthvað sé
talið. Reykjavíkurhöfn er aðalinn-
flutningshöfn landsins með þær
miklu tekjur og vald sem fylgir.
Þarf enginn að vera lengi í hinni
fógra Reykjavík til þess að sjá
hvar völdin og pening-
arnii' era.
Fjölmennasta
höfuðborg heimsins
Búsetuþróun hér er
í flestu ólík því sem er
í öðram löndum, þótt
sums staðar hafi gætt
svipaðrar tilhneiging-
ar. Reykjavík er löngu
orðin fjölmennasta
höfuðborg í heimi mið-
að við hlutfall af íbúa-
tölu landanna. A höf-
uðborgarsvæðinu,
austan frá Þjórsá að
Hvítá í Borgarfirði,
búa liðlega 200 þúsund
manns eða um 75% landsmanna.
Væri Kaupmannahöfn hlutfallslega
jafnstór byggju þar fjórar milljónir
manna í stað hálfrar annarrar
milljónar og ef sama væri uppi á
teningnum í Frakklandi ættu íbúar
Parísar að vera 45 milljónir í stað
12 milljóna sem búa innan klukku-
tíma aksturs frá Champs Elysées.
A næsta aldarfjórðungi fara heilar
byggðir í eyði og eftir mannsaldur
búa 90% landsmanna á svæðinu frá
Þjórsá að Hvítá í Borgarfirði á lið-
lega 10% landsins, en liðlega 30
þúsund manns annars staðar. Þá
koma 25 íbúar á hvem km2 á svæð-
inu frá Þjórsá að Hvítá í Borgar-
fírði en aðeins 0,35 íbúar á hvern
km2 utan þess.
Möguleikar stjórnvalda
F orsætisráðheira hefur lagt
fram þingsályktunartillögu um
stefnu í byggðamálum. Er það
góðra gjalda vert. Bæjarstjóri Sel-
tjamamess hefur bent á að efla
þurfi byggðakjarna úti um land.
Vitna tillögur hans um skilning og
víðsýni, enda hefur hann setið
lengur en aðrir sveitarstjórnar-
menn á Islandi. Lítið hefur hins
vegar heyrst frá okkur lands-
byggðarmönnum annað en að
virkja fallvötn og reisa álbræðslur.
Er það talandi tákn um ráðaleysi
og uppgjöf okkar sem
á landsbyggðinni bú-
um. Spurningin er
hins vegar hvort
stjómvöld geti haft
áhrif á byggðaþróun
eða hvort búsetuþróun
á Islandi er náttúra-
lögmál sem enginn
fær við ráðið.
Byggðastofnun tel-
ur byggðaþróun síð-
ustu áratuga óæski-
lega og kostnaðar-
sama fyrir samfélagið.
Fjárfestingar nýtist
illa og nýting náttúra-
auðlinda verði dýrari
eða jafnvel óhugsandi
ef byggð þjappist saman á suðvest-
urhorninu. Hefur stofnunin bent á
ýmsar leiðir, s.s. uppbyggingu
menntakerfís sem taki tillit til bú-
setu, fjárhagsstuðning við lítil fyr-
irtæki í fámennum byggðarlögum
til þess að afla tækniþekkingar og
vinna að markaðssetningu og vöra-
þróun og að skipuleggja þurfi opin-
bera þjónustu þannig að allir
landsmenn geti notið hennar, auk
þess sem bættar samgöngur stuðli
að því að stækka atvinnu- og þjón-
ustusvæði á landsbyggðinni. Ekk-
ert af þessu hefur þó tilætluð áhrif,
ef við sem búum á landsbyggðinni
höfum ekki trú á byggðarlögum
okkar.
Þróun efnahagsmála undanfarin
ár, aukið frelsi í viðskiptum og síð-
ast en ekki síst aukin menntun ger-
ir okkur kleift að takast á við vand-
ann á annan hátt en áður. Verður
fróðlegt að fylgjast með hvort
þingmenn og ráðhemar koma auga
á tengsl byggðaröskunar og ofur-
valds höfuðborgarsvæðisins. Nýjar
tillögur fonnanna stjómmálaflokk-
anna um breytta kjördæmaskipan
verða ekki til þess að leysa vanda
landsbyggðarinnar, þótt þingsá-
lyktun forsætisráðherra kunni að
gera það.
Höfundur er skólameistari MA.
Tryggvi
Gíslason
Virkjum Austfírðinga
- verndum hálendið
í TILEFNI af auk-
inni umræðu um mál-
efni hálendis íslands
munu fjölmargir lista-
og fræðimenn syngja
g óð til landsins í Há-
; skólabíói á morgun kl.
| 14.00. Þar tekst þeim
* vonandi að velq'a jþjóð-
ina til umhugsunar um
hálendið en ekki síður
um önnur mál sem því
tengjast. í umræðunni
hér sunnan heiða hef-
ur þáttur austfirskrar
byggðar orðið töluvert
útundan að mínu mati
| og Sigmar B. Hauks-
j son, formaður Skot-
| veiðifélags íslands, gekk svo langt
í kjallaragrein sinni í DV fyrir
stuttu að segja þetta vera tvö að-
skilin mál. Þetta er ekki svo einfalt.
Á Austurlandi er mikill þrýsting-
ur á stjórnmálamenn að grípa til
tafai'lausra aðgerða til þess að
spoma við þeim fólksflótta sem nú
ógnar byggð þar. Undanfarin miss-
„ eri hafa menn einkum horft til þess
| að byggja upp orkufrekan iðnað á
1 Reyðarfirði og halda því fram að í
kjölfar þess muni þróunin snúast
við. Til þess að það sé hægt verður
að ft-amleiða meiri orku og þar kem-
ur Fljótsdalsvirkjun til sögunnar.
Þannig er ljóst að uppbygging
virkjunaiinnar og atvinnumál á
Austfjörðum era tengd sterkum
böndum. Við sem mótfallin erum
virkjunum og hlynnt því að náttúr-
g an fái að njóta eigin verðleika verð-
um þess vegna að horfa á bæði þessi
Imál í samhengi og sýna ábyrgð með
því að taka þátt í umræðunni um
lausnir á byggðavanda Austfirð-
inga. Á málþingi sem
N áttúravemdarsam-
tök íslands héldu í há-
tíðarsal Háskóla ís-
lands 31. október síð-
astliðinn kom að auki
fram í máli Elínar
Smáradóttur, sviðs-
stjóra lögfræðisviðs
hjá Skipulagsstofnun,
að það era sveitarfélög
á Austurlandi sem gefa
endanlegt fram-
kvæmdaleyfi fýrir
virkjun, óháð virkjun-
arleyfi Alþingis og um-
hverfismati því tengdu.
Það er þess vegna
fljótfærni að skilja
þessi tvö mál algerlega að og horfa
framhjá þeim veraleika sem blasii'
við íyrir austan.
Að sama skapi er fljótfærni að
ráðast í óafturkræfar skemmdar-
aðgerðir á náttúra landsins án þess
að vera viss um að það hafi tilætluð
áhrif, þ.e.a.s. björgun óbreyttra
Austfii'ðinga. Þess vegna verður að
bregðast harkalega við viðhorfúm
eins og þeim sem Þoi-valdur Jó-
hannesson, framkvæmdastjóri
Samtaka sveitarfélaga í Austur-
landskjördæmi, viðraði á ofan-
greindu málþingi. Þar sagði hann
Austfirðinga vera þreytta á að-
gerðarleysi stjómvalda og að tími
væri kominn til aðgerða. Hann
sagði það þess virði að láta á það
reyna hvort uppbygging orkufreks
iðnaðar yi-ði ekki til þess að snúa
byggðaþróuninni við. Ef samning-
ar tækjust við álframleiðendur
væri í sínum huga ekkert að van-
búnaði að gera þessa tilraun.
Svona hugsanagangur einkennist
af skammsýni og bráðlæti og er
ærin ástæða til að velta honum
rækilega fyrir sér.
Að baki slíkri ákvörðun eins og
að sökkva Eyjabökkum til að
bjarga byggð á Áustfjörðum verða
að liggja fullkomlega skotheld rök
vegna þeirra áhrifa sem það mun
hafa á vistkerfi svæðisins og hafa
þegar verið kynnt nokkuð ítarlega.
Til viðbótar við umhverfismálin má
nefna ýmsar kannanir og saman-
burð við önnur lönd, t.d. Noreg,
sem hafa sýnt að uppbygging orku-
freks iðnaðar er ekki sú lausn sem
bjargar byggð á afskekktum jaðar-
svæðum. Vissulega geta menn af-
neitað slíkum kenningum og kraf-
Á Austfjörðum býr nú
þegar hugvit og dugn-
aður, og er það mat
Tryggva Más Gunnars-
sonar, að í stað þess að
stefna náttúrunni í
voða sé hægt að fínna
lausnir innan frá.
ist skjótvirkrar, en um leið vafa-
samrar, lausnar í nafni byggða-
stefnu. En ég hvet menn til að
staldra við og spyr: Er það eftir-
sóknarverð byggðastefna að kalla
fyi'st og fremst eftir lausnum utan
þess samfélags sem þegar er til
staðar? Vissulega er erfitt fyrir lítil
byggðarlög að koma upp öflugu at-
vinnulífí og ég vil alls ekki draga úr
því að öll utanaðkomandi aðstoð er
Tryggvi Már
Gunnarsson
gríðarlega mikilvæg. En það er
munur á aðstoð og forsjá. Það er
skoðun mín að á Austfjörðum búi
nú þegar slíkt hugvit og dugnaður
að í stað þess að stefna náttúranni í
voða sé hægt að finna lausnir inn-
anfrá. Með því að setja af stað
raunhæf nýsköpunarverkefni í
hveiju byggðarlagi, t.d. á sviði vist-
vænnar ferðamennsku, upplýs-
ingaþjónustu og hugbúnaðargerð,
rannsókna á veiðarfæratækni og
jafnvel á sviði líftækninnar, má án
nokkurs vafa finna fólk sem er til-
búið að leggja mikið á sig til að
skapa sóknarfæri á nýjum miðum.
Fjölbreytt atvinnulíf verður að
eiga sér rætur og ég tel skynsam-
legra að þær liggi í mörgum litlum
fyiirtækjum á hverjum firði en í
einu stóra álveri á Reyðarfirði.
Kostnaði sem á að verja í rann-
sóknir og staðarval fyrir slíkt álver
væri því betur varið í slík nýsköp-
unarverkefni. Byggðastefna sem
byggist á því að virkja framsýni og
frumkvæði íbúanna á svæðinu er
líklegri til að halda í íbúana auk
þess sem hún laðar frekar til sín
ungt og framsækið fólk sem sinnir
eigin hugðarefnum en eitt álver. Þó
svo að uppbygging þess og tilheyr-
andi virkjana kalli á mikinn mann-
afla er líklegt að eftir uppbygging-
una muni sá mannafli elta næstu
stóriðjubyggingu, hvar svo sem
hún verður reist. Hér er því kjörið
tækifæri til að segja skilið við stór-
iðjustefnu og hlynna þess í stað að
hugviti og sjálfsbjargarviðleitni
fólksins úti á landi. Eg skora á
stjómmálaflokka landsins að taka
fast á þessum málum í stefnumót-
un sinni íyrir komandi kosningar
þannig að kjósendum sé að fullu
ljóst hvert vilji þeirra stefnir. Það
fylgir því mikil ábyrgð að krefjast
óafturkræfrar og stórfelldrar rösk-
unar á náttúra landsins upp á von
og óvon þegar hægt er að finna
aðrar leiðir sem vænlegri era til ár-
angurs. Það fylgir því líka mikil
ábyi'gð að neita fólki um það að
búa í eigin byggðarlagi vegna slæ-
legs atvinnuástands. Þess vegna er
gríðarlega mikilvægt að í kjölfar
þeimar vakningar sem vonandi
verður með borgarafundinum í Há-
skólabíói hefjist víðtækar aðgerðir
þar sem leit verður hafin að aust-
firskum lausnum í atvinnumálum.
Takist það er vonandi hægt að
tryggja að sveitarstjórnir á Aust-
urlandi gefi aldrei framkvæmda-
leyfi fyrir Fljótsdalsvirkjun. í kjöl-
farið verði svo hlúð að þessum
vaxtarbroddum þannig að þeir skili
hagnaði í þjóðarbúið. Einnig er
mikilvægt að fulltrúar andstæðra
fylkinga í þessum málum mætist
oftar og ræði af skynsemi um nýt-
ingu landsins gæða og ekki síður
um „nýtingu" þeirra sem landið
byggja. Virkjum Austfirðinga,
verndum hálendið.
Höfundur er háskólastúdent og leið-
sögumaður.
Listrænar jólagjafir
gallerí
Listakot^
LAUGAVEGI 70, SÍIVII/FAX 552 8141
Uppsetningabúðin
Hverfisgötu 74, sími 552 5270.
Full búð af borðdúkum