Morgunblaðið - 12.12.1998, Blaðsíða 60

Í50 LAUGARDAGUR 12. DESEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNB LAÐIÐ
HlV-smituð börn á
Islandi - staðreyndir
og viðhorf
VEGNA umfjöllun-
ar um börn og alnæmi
í hinum ýmsu fjölmiðl-
um að undanförnu, þá
langar mig til þess að
A-koma með eftirfarandi
upplýsingar.
Hveijir smitast?
Uti í hinum stóra
heimi eykst tala smit-
aðra ört, en á Islandi
hafa greinst 6-10
manns árlega á undan-
fórnum árum. I dag
hafa 120 manns
greinst með HIV frá
upphafi.
Helsta smitleið HIV
er við kynmök. Núna eru um 70%
smitaðra í heiminum gagnkyn-
hneigðir og nær helmingur smit-
aðra er konur. Þess vegna smitast
'börn í æ ríkari mæli, því yfir 90%
barna sem smitast af HIV, smitast
af móður sinni annaðhvort í með-
göngunni eða við fæðingu. Aðrar
smitleiðir barna eru brjóstamjólk-
in, blóðgjöf á sýktu blóði og kyn-
ferðisleg misnotkun.
Tala gagnkynhneigðra og
kvenna hér á landi er að aukast, en
í dag eru 22% smitaðra gagnkyn-
hneigðir og konur 19% smitaðra.
Þessi þróun, ásamt auknum tengsl-
um og flutningum á milli landa,
^erður til þess að einhver HIV-
smituð börn eiga eftir að alast upp
á Islandi eins og í öðrum löndum.
Eitt barn hefur þegar greinst hér á
landi.
Búseta og fjöldi
HlV-jákvæðra barna
A hverri mínútu fæðist HIV-
smitað barn einhvers staðar í
heiminum. I dag er nimlega ein
milljón barna smituð og flest hver
deyja áður en þau ná 5 ára aldri.
Langflest þessara barna búa í Af
ríku, þar sem engin lyf er að fá. í
hverju Norðurlandanna fyrir sig
eru nokkrir tugir barna HlV-já-
kvæðir og í Danmörku hafa elstu
börnin sem smituðust af móður
sinni náð 12 ára aldri. A síðustu 5
árum hefur fjöldi smitaðra barna á
Norðurlöndunum aukist meir en
áður, sem er alveg í samræmi við
aukningu á HFV-smiti á meðal
kvenna. Þessi þróun bendir sterk-
lega til þess að búast megi við frek-
ari aukningu.
Viðhorf okkar til
HlV-jákvæðra barna?
Hver eru eiginlega viðhorf okkar
til HlV-smitaðra barna? Það væri
gott ef hver og einn velti þessu svo-
lítið fyrir sér. Ég get vel ímyndað
mér að einhverjum verði bylt við
og þætti erfítt að hugsa um HIV og
böm. Það er eðlilegt því auðvitað
viljum við ekki að bömin okkar
smitist af lífshættulegum sjúkdómi
heldur vernda þau. En til þess að
átta okkur betur á stöðunni þá
þurfum við tvímælalaust fleiri upp-
lýsingar og tíma til þess að velta
þessu vel fyrir okkur.
Geta HlV-jákvæð böm
smitað önnur börn?
Ef þið erað mjög áhyggjufull, þá
færi ég ykkur góðar fréttir að utan.
•'HIV smitast ekki í daglegri um-
gengni eða í félagslegum samskipt-
um við annað fólk. Rannsóknir og
reynsla frá Evrópu og öðrum lönd-
um sýna að smitun hefur aldrei átt
sér stað á milli systkina né milli
HlV-smitaðra bama og annara
barna eða starfsfólks í leikskólum,
tfkólum, hjá dagmömmum eða í frí-
tíma þeirra. Þess vegna hefur ekki
þurft að útbúa sér-
staka leikskóla, skóla
eða takmarka þessi
börn á neinn hátt til
þess að vemda aðra
fyrir smiti.
HlV-smitað barn og
bam sem ekki er smit-
að geta notað sama
disk, glas, hnífapör,
leikföng og klósettsetu
án þess að smitun eigi
sér stað. Þau geta
faðmast og kysst, farið
í sund- eða læknisleiki
saman, án þess að
hætta sé á smiti.
Bleiuskipti era einnig
áhættulaus nema þeg-
ar þvag eða hægðir innihalda sýni-
legt blóð. I raun virðist eingöngu
blóð geta innihaldið það mikið
magn af veirunni að smitun geti átt
sér stað.
HIV-smituð börn eru
í grundvallaratriðum
eins og önnur börn,
þrátt fyrir sjúkdóminn,
segir Sigurlaug Hauks-
dóttir. Þau hafa sömu
þarfir og langanir.
Hægt er að ímynda sér ýmsar
aðstæður þar sem smitun getur
fræðilega átt sér stað. Þetta getur
t.d. verið bit. Þótt það sé kannski
ekki óalgengt að börn bíti hvert
annað, þá er það afar sjaldgæft að
þau bíti til blóðs. Gerðist það, þá er
of lítið að HIV-veiru í munnvatninu
til þess að smitun geti átt sér stað.
Hver er gangur
sjúkdómsins?
HlV-smituð börn era yfirleitt
frísk þegar þau fæðast. Þótt marg-
ir veirusjúkdómar eins og t.d.
rauðu hundamir valdi alvarlegum
fósturskaða í meðgöngunni er ekk-
ert sem bendir til þess að HIV geri
hið sama. Gangur sjúkdómsins er
gjarna sá að um 20% bamanna fá
alnæmi, lokastig sjúkdómsins, á
fyrsta ári og flest hver deyja áður
en þau ná tveggja ára aldri. Aftur á
móti fær langstærsti hluti HIV-
smitaðra barna fá eða engin sjúk-
dómseinkenni fyrstu ár ævi sinnar
og um 20% verða 10-12 ára án þess
að fá nokkur sjúkdómseinkenni.
Þessi böm þroskast og dafna alveg
eðlilega.
Það er ekki vitað af hverju sum
barnanna verða mjög veik en önn-
ur ekki. Því er haldið fram að það
geti verið í tengslum við hvenær
smitunin átti sér stað, þau böm
sem smitist í meðgöngunni spjari
sig vem en þau sem smitast í fæð-
ingunni. Astæðan getur einnig far-
ið eftir veiramagninu sem flyst úr
móður í barn eða eftir því hvað
veiran er skæð. Erfðafræðilegir
þættir kunna einnig að skipta máli.
Ekki hefur ennþá fundist lækn-
ing við HIV eða alnæmi. En í dag
eru til lyf á íslandi sem stoppa
framvöxt HIV í líkamanum og þar
með skaðleg áhrif veirannar. Böm-
in þola yfirleitt alnæmislyfin vel.
En sá möguleiki er fyrir hendi að
þau geti orðið ónæm fyrir lyfjunum
og þá hætta lyfin að virka. Framtíð-
in ein getur skorið úr hver þróunin
verður hjá hverju og einu bami.
Upplýsingar eða
þagnarskylda?
Vegna þess að það er engin
raunhæf smithætta á ferðum, þá er
lögum samkvæmt á valdi foreldr-
anna að ákveða hvort, hvenær og
hverja þau vilja láta vita um HIV-
smit barnsins. Margir foreldrar
eru hræddir við að segja frá þar
sem þau óttast fordóma og útskúf-
un barnsins, og að það einangrist
félagslega í viðbót við erfiðan sjúk-
dóm. Auk þess getur umræða um
smit barnsins einnig bent til að
móðirin og faðirinn séu smituð.
Það er því margt sem taka þarf til-
lit til og það er langt frá því að vera
auðveld ákvörðun.
Oft á tíðum getur það samt verið
öryggisatriði fyrir barnið að ein-
hver í leikskóla eða skóla bamsins
viti af sjúkdómnum, þá getur
starfsfólkið veitt barninu og for-
eldrunum betri andlegan stuðning
og skilning.
Flestir foreldrar sem þekkja
smitleiðir HIV taka upplýsingum
um HlV-smitað barn á leikskólan-
um þeirra með skilningi og yfirveg-
un. En sumir foreldrar virðast
alltaf vera hræddir, þrátt fyrir að
vera vel upplýstir um HIV og smit-
leiðir hennar. I þessum tilvikum er
eins og óraunhæfar tilfinningar
beri skynseminni ofurliði og er það
miður.
Staða barnsins, fjölskyldunnar
og okkar sjálfra
Þessi sjúkdómur er viðvarandi
og ennþá ólæknanlegur. Það er því
mikið áfall og álag fyrir HFV-smit-
að barn og fjölskyldu þess að
takast á við lífið með þennan erfíða
sjúkdóm í farteskinu. Lyfin gera
heilmikið gagn, en að öllum líkind-
um bera bæði foreldrar og börn
þeirra blendnar tilfinningar til
framtíðarinnar. Þessi sjúkdómur á
sér svo stutta sögu, að það er óvíst
hve HlV-smituð börn geta lifað
lengi og hvemig líf þeirra kemur til
með að vera.
Upplýsingar að utan segja okkur
að sumt fólk sé hrætt við að börn
þeirra geti smitast af HlV-smituð-
um börnum. I upphafi, þegar smit-
leiðirnar voru ekki þekktar og lítil
reynsla var fyrir hendi, var þessi
hræðsla skiljanleg. En í dag þurf-
um við ekki að vera hrædd, því að
við þekkjum smitleiðirnar. Við vit-
um líka að HlV-smituð börn smita
ekki önnur börn og að HIV smitast
ekki eins og flensufaraldur eins og
sumir héldu í upphafi. Það þarf
mjög sérstök skilyrði til þess að
smitun geti átt sér stað og HIV
smitast ekki í venjulegri daglegri
umgengni. Þetta era mikilvægar
upplýsingar fyrir okkur íslend-
inga. Þær segja okkur að við þurf-
um ekki að hræðast að lítil HIV-
smituð börn eigi eftir að koma og
smita litlu börnin okkar eða okkur
sjálf. Vonandi getur reynsla ann-
arra þjóða komið að góðu gagni, ef
einhver á eftir að kynnast HIV-
smituðu barni í framtíðinni. Það er
óskandi að ofangreindar upplýsing-
ar hafi getað dregið úr ótta ein-
hvers.
HlV-smituð börn eru í grund-
vallaratriðum eins og önnur böm,
þrátt fyrir sjúkdóminn. Þau hafa
sömu þarfir og langanir. Þau þurfa
mikla ást og umhyggju, aga og ör-
yggi, alveg eins og önnur börn. Við
þurfum öll að leggjast á eitt að
tryggja þessum börnum, eins og
öllum öðrum börnum, þroskavæn-
leg uppeldisskilyrði heima og
heiman, til þess að þau geti
blómstrað. Því eiga þau rétt á.
Skilningur og þátttaka okkar allra
skiptir máli.
Höfundur er félagsráðgjuH
í Sjúkrahúsi Reykjavíkur.
Sigurlaug
Hauksdóttir
„Landið er
fagrirt osr
frítt... “
ÞETTA er sú ímynd
sem við höfum reynt
að selja útlendingum í
sívaxandi mæli undan-
farna áratugi. ísland
sem ómengað land með
hreint loft, hreint vatn
og ósnortna náttúru.
Miðað við önnur ríki
Evrópu getum við enn
haldið þessu fram, en
hve lengi ? Nú eru
miklar blikur á lofti.
Mengun lofts og láðs
um heim allan er farin
að hafa stórvægileg
áhrif á vistkerfi jarðar-
innar. Náttúran er arð-
rænd og fótum troðin
sem aldrei fyrr.
Jörðin er eitt vistkerfí, svo meng-
un lofts og sjávar er ekki einkamál
hvers ríkis fyrir sig. Geislavirkui'
úrgangur sem losaður er í hafið í
Stóríðja er að mínu
mati, segir Eygló
Jónsdóttir, of dýrkeypt
leið til að ráða fram
úr vandamálum
landsbyggðarinnar.
kjarnorkuendurvinnslustöðinni í
Sellafield í Norður-Englandi berst
t.d. með hafstraumum til Islands á
7-9 áram. Gróðurhúsalofttegundir
sem losaðar era út í andrúmsloftið
geta haft varanleg áhrif á hitastig
jarðar og þar með vinda og haf-
strauma. Mengun jarðar er málefni
sem varðar okkur öll hvar sem við
búum á jarðarkringlunni. Alla
þessa öld hefur mannkynið flotið að
feigðarósi í þessum málum. Það er
ekki fyrr en nú í lok aldarinnar sem
menn era að vakna og gera sér
grein fyrir því að sjórinn tekur ekki
endalaust við, við verðum að grípa í
taumana strax áður en það verður
um seinan.
Hinn 10 des. 1948 var brotið blað
í sögu mannkynsins með mannrétt-
indayfirlýsingu Sameinuðu þjóð-
anna. Nú, 50 árum seinna, er annar
alþjóðlegur samningur í vinnslu
sem að mínu mati er ekki síður
mikilvægur. Þetta er Kyoto-bókun-
in, með henni er fyrsta skrefið tek-
ið til að vernda jörðina gegn
hömlulausri losun gróðurhúsaloft-
tegunda út í andrúmsloftið. Þau
ríki sem undirrita bókunina skuld-
binda sig til að takmarka losun
þessara eiturefna í sínu landi. Við
Islendingar erum vanir því að vilja
vera teknir gildir í samfélagi þjóð-
anna. Við höfum oft hrópað hátt og
látið að okkur kveða á alþjóðavett-
vangi. Við þykjumst réttsýn og
hugrökk þegar kemur að því að
berjast fyrir því sem okkur er mik-
ilvægt. Én hver er afstaða okkar
nú, þegar við stöndum frammi fyrir
því að geta orðið stofnaðilar að
slíkri tímamótabókun, sem varðar
framtíð jarðarinnar? Höfum við
hugrekki til þess eða ætlum við,
eitt OECD-ríkja, að standa utan
við bókunina og láta eiginhagsmuni
og þröngsýni ráða í þessu máli?
Það virðist vera sem ýmsir ráða-
menn þjóðarinnar sjái ofsjónum yf-
ir þeirri hugmynd að einnig okkur
Islendingum, í okkar hreina landi,
beri skylda til að draga úr mengun.
Þeir virðast fastir í þeirri þrá-
hyggju að það eina sem geti bjarg-
að landsbyggðinni frá ördeyfð sé
stóriðja. Hugmyndin um að draga
úr losun eiturefna út í andrúmsloft-
ið á því ekki mjög upp á pallborðið
á þeim bæjum.
Iðnaðarráðherra
sagði í einrii ræðu
sinni, ekki alls fyrir
löngu, að her á landi
væri alltof einhæft at-
vinnulíf, við treystum á
fiskinn og ef hann
bregst er voðinn vís.
Þetta er rétt hjá ráð-
herra, en í þessari
sömu ræðu benti hann
á álver og virkjanir
sem leiðh’ til að auka
fjölbreytni atvinnulífs-
ins. En bíðum nú hæg,
við erum þegar komin
með tvö álver. Erum
við þá ekki farin að
treysta um of á álið ef
við ætlum að fara að reisa enn fleiri
mengunarspúandi álver? Við eru
svo lítil þjóð að ef heimsmarkaðs-
verð á áli hrynur gætum við verið í
vondum málum.
Ég trúi því að landsbyggðarfólk
hljóti að búa yfir ótal góðum hug-
myndum til að efla atvinnu- og
mannlíf í byggðum sínum án þess
að valda þeim gífurlegu röskun á
náttúrunni sem stóriðja hefur í för
með sér. Þetta er allt spurning um
víðsýni og vilja stjórnvalda til að
hlusta á fólkið og gefa því tækifæri
til að gera góðar hugmyndir að
veraleika.
Aukin stóriðja kallar á stóraukn-
ar virkjunarframkvæmdir. Miklar
umræður hafa verið um þau mál
undanfarið og sýnist sitt hveijum.
Þessar vii'kjanir, ef af verður,
munu hafa gífurleg áhrif á náttúra
og vistkerfi viðkomandi svæða.
Eyjabakkai' t.d. er svæði sem er
einstakt hvað varðar samspil dýra-
lífs og náttúra. Hvaða rétt höfum
við til að eyðileggja þessa nátt-
úruparadís sem þarna er? Landið
er arfleifð okkar. Er það ekki
skylda hverrar kynslóðar að færa
börnum sínum arfleifðina í betra
ástandi en hún tók við henni? Börn
okkar og barnabörn munu þakka
okkur fyrir það mikla átak sem
okkar kynslóð gerði í skógrækt og
landgræðslu, en hver munu verða
eftirmæli okkar ef virkjanaáform
og stóriðjudraumar verða það sem
koma skal. „Tilfinningasemi" segja
þeir sem vilja virkja og vísa í rök
andstæðinga stóriðju og virkjana.
Ég hef oft heyrt þessum viðhorfum
fleygt og þá oftast í sambandi við
eitthvað sem ekki gefur af sér bein-
harða peninga. Mér datt lítil saga í
hug. Segjum sem svo að borgar-
stjóra hafi óað við þeirri hugmynd
að hækka útsvar borgarbúa en orð-
ið að finna leið til að auka tekjur
borgarinnar. Henni dettur þá
snjallræði í hug. Lóðir í miðborg
Reykjavíkur era rándyrar og efth'-
sóttar og viti menn, í hjarta borgar-
innar er mikið landsvæði „ónýtt“
með öllu, aðeins byggt öndum og
öðra fiðurfé. Hvers vegna ekki að
fylla upp í tjörnina, byggja þar há-
hysi og græða vel á öllu saman ?
Nei, ég held að flestir skilji að það
eru einmitt tilfinningar okkar til
landsins, umhyggja fyrir náttúr-
unni og dýralífinu og skilningur á
því að fegurðin hefur gildi í sjálfu
sér sem gerir samfélag okkar rík-
ara og mannúðlegra en úthugsuð
rökhyggja þar sem gróðasjónarmið
er ofar öllu öðru.
Stóriðja er að mínu mati of dýr-
keypt leið til að ráða fram úr
vandamálum landsbyggðarinnar.
Það er því von mín og trú að ís-
lendingar láti hjartað ráða ferðinni
í þessum málum og hafi hugrekki
og sýni þá miklu ábyrgð í samfélagi
þjóðanna að gerast stofnaðilar að
Kyoto-bókuninni.
Höfundur er kennari.
Eygló
Jónsdóttir