Morgunblaðið - 22.12.1998, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 22. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Annað merkilegl Island
BÆKUR
Fræðirit
ANNAÐ ÍSLAND
eftir Guðjón Arngrímsson. 1998. Mál
og menning, Reykjavík. 373 bls.
GUÐJÓN Arngrímsson gaf út á
sl. ári frásögn af upphafí flutninga
íslendinga vestur um haf. Nú kemur
framhaldið af þeirri sögu, hvernig
íslendingarnir urðu smám saman
hluti af kanadísku samfélagi, vestur-
íslenzkir Kanadamenn fremur en ís-
lendingar í Kanada. Fyrri bókin var
góð, þessi er ekki síðri.
Fyrsti kaflinn heitir Á sléttunni
og er lengstur kaflanna í bókinni.
Þar er gerð grein fyrir þeim hluta
landnemasögunnar sem ekki var
fjallað um í fyrra bindi sem er saga
Islendinga í Winnipeg. En höfundur
byrjar á að segja frá sveitunum á
þessari endalausu sléttu sem_ er svo
ólík öllu sem þekkist á Islandi.
Winnipeg verður þungamiðja lífs í
þessum byggðum og þar verður til
nútímalegt samfélag sem er óþekkt
á Islandi þess tíma og landnemana
hefur vart getað órað fyrir. Vestur-
Islendingar verða því nútímamenn í
eðlilegu og skynsamlegu samfélagi
miklu fyrr en landar þeirra heima á
íslandi. Fæðingahríðir nútímasam-
félags á íslandi sem er álíka gjöfult
einstaklingunum og það kanadíska
stóðu langt fram eftir öldinni og það
mótaðist ekki endanlega fyrr en á
sjöunda áratugnum.
Guðjón byrjar bókina á ívitnun í
fyrirlestur eftir Einar H. Kvaran
þar sem hann leiðir rök að því að
vesturferðirnar verði sennilega þýð-
ingarmeiri fyrir íslenzkt samfélag
en önnur vegna þess hve frumstætt
það er, lokað og fátækt í lok síðustu
aldar. Þetta er leiðarstefið í bókinni
sem höfundur vinnur
skipulega og vel úr.
Þess má einnig geta að
löngu er kominn tími á
að skoða hina frjáls-
lyndari íslenzku höf-
unda frá aldamótunum
sem voru ekki alveg
frosnir í afstöðu sinni
til þjóðemisins, skildu
að framtíð landsins lá
ekki í lokuðu sveita-
samfélagi þar sem
kjarni þjóðarinnar
hélzt hreinn í afdala-
byggðum heldur í opnu
borgaralegu félagi þar
sem margir straumar
og mörg sjónarmið
runnu saman og innvið-
ir þjóðernisins skírðust í straumelfi
tímans.
I fyrsta kaflanum er vikið að
ýmsu sem varðar sögu Islendinga í
Vesturheimi. Til dæmis er stutt-
lega fjallað um tengsl indjána og
Islendinga og þá sögu að þau hafi
verið óvenju náin. Þar er skoðuð
frásögn Helga Einarssonar sem
eignaðist fjóra drengi og eina
stúlku með indjánakonu og þær
ályktanir dregnar af þeirri frásögn
að íslendingar hafi ekki verið öðru-
vísi en aðrir að líta niður á indjána
og eiga við þá sem minnst sam-
skipti. Þar er sagt frá því hvar ís-
lendingaslóðir voru í Winnipeg,
auðmanninum Gísla Ólafssyni sem
talinn var ríkastur íslendinga í
þeirri borg um aldamótin. Rakin er
frásögn Valtýs Guðmundssonar af
ferð sinni um byggðir Islendinga
þar sem fram kemur skýrt að
margir íslendingar bjuggu við um-
talsverða velmegun sem var al-
mennari og meiri en þekktist á ís-
landi á þeim tíma.
Annar kafli er um trúmál Vestur-
Islendinga. Um fátt var meira deilt
en trúmál meðal Vest-
ur-íslendinga og virðist
deilan hafa snúizt um
túlkun á hinni helgu
bók. Annars vegar voru
þeir sem vildu taka Bi-
blíuna bókstaflega, allt
í henni væri satt, opin-
beruð sannindi Drott-
ins. Hins vegar voru
þeir sem töldu að ein-
ungis væri hægt að
taka mark á þeim hlut-
um Biblíunnar sem
kæmu heim og saman
við heilbrigða skynsemi
og niðurstöður vísind-
anna. Þessi síðari túlk-
un er kennd við nýguð-
fræði og átti verulegu
fylgi að fagna meðal íslenzkra
klerka langt fram eftir þessari öld.
Lúterska kirkjufélagið sem var
stærsta kirkjufélag Vestur-íslend-
inga klofnaði vegna þessa ágrein-
ings og stóð í miklum málaferlum
um eignir þess.
Móðurmálið er viðfangsefni þriðja
kaflans. Það fór ekki hjá því að ís-
lenzkan breyttist þegar hún varð
mál minnihlutahóps og öll samskipti
við yfirvöld og aðra hópa fóru fram á
öðru tungumáli. Hún hefur þó lifað
ótrúlega lengi. Það tekur um það bil
þrjár kynslóðir fyrir málið að hverfa
að uppfylltum ákveðnum skilyrðum.
Guðjón gerir prýðilega grein fyrir
því hvaða félagslegu skilyi-ði þarf að
uppfylla til að málið eigi sér lengri
lífdaga. _ Þau áttu ekki við meðal
Vestur-íslendinga og því víkur málið
smám saman.
Höfundur rekur í sérstökum kafla
þau áhrif sem telja má að Vestur-ís-
lendingar hafi haft á gamla landið.
Það er merkilegt að lesa frásögn af
því þegar séra Rögnvaldur Péturs-
son kemur til Seyðisfjarðar og rekst
á þetta þröngsýna, öfundssjúka og
kæfandi smábæjarsamfélag sem allir
landsmenn kannast enn við. Ég veit
ekki hvort Vestur-íslendingar hafa
haft einhver áhrif á að þessi hluti ís-
lenzks venileiks er smám saman að
hverfa. En þeir höfðu áhrif á að ís-
lendingar byi’juðu að nota ís til að
frysta fisk, voru upphafsmenn þess
að virkja vatnsafi til að framleiða
rafmagn, flugu um landið fyrstir
manna og fluttu inn bíla.
Lokakaflinn segir frá þátttöku
Vestur-Islendinga í heimsstyrjöld-
inni fyrri. Sá kafli kom mér mest á
óvart því ég gerði mér ekki grein
fyrir að þátttaka þeirra hefði verið
jafn mikil og raun ber vitni. I kaflan-
um er greint frá nöfnum fjölda-
margra manna sem létust eða særð:
ust og annaira sem komust af. I
þessum kafla er einnig mjög vel lýst
hvernig atburður á borð við styrjöld
þvingar fram ki’öfu um samstöðu og
veldur því að allir sem ekki taka þátt
eru litnir hornauga og eru beittir
þvingunum í raun. Styrjöldin verður
í raun lokahnykkur þess að Vestur-
íslendingar gerast Kanadamenn.
Ég saknaði þess nokkuð að höfund-
urinn fjallaði ekki um gagnrýni
Stephans G. Stephanssonar á stríðið
í kvæði sínu Vígslóða og olli miklu
fjaðrafoki meðal landa sinna.
Þessi bók hefur alla kosti fyrri
bókar höfundar um íslendinga í
Vesturheimi. Hún er lipurlega skrif-
uð og þægileg aflestrar. Myndh’ eni
ekki bara skraut á bókinni heldur
hluti textans, auka við hann á ýmsa
lund. Skyggðar innskotsgreinar
koma vel út. I lokin eru heimilda-
skrár með hverjum kafla og nafna-
skrá. Prentvillur sá ég engar. Þetta
er sérstaklega eiguleg bók, vel skrif-
uð hugleiðing um íslenzkt þjóðemi á
þessari öld en jafnfram frásögn af
merkilegum kafla í sögu Islendinga.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Guðjón
Arngrímsson
„Þessi íslenski and-
styggilegi húmor“
GERÐUR Kristný rithöfundur
liefur sent frá sér smásagnasafnið
Eitruð epli. Það hefur að geyma 11
sögur, í þeim öllum eru
kvenkyns aðalpersón-
ur, sú yngsta sex ára
og sú elsta á sjötugs-
aldri.
Þú skiptir sögunum
íþrjá hiuta - hvernig
er sú skipting hugsuð?
„I fyrsta hlutanum
eru sögur af ósköp
venjulegum stúlkum í
aðstæðum sem gætu al-
veg hugsanlega komið
upp. Annar hlutinn er
svo sögur af sauma-
klúbbi og þær eru
reyndar elstu sögurnar
í bókinni. Það er dálítill
öhugnaður í sögunum í
siðasta hlutanum, til að
byrja með virðist þetta vera ósköp
eðlilegur heimur en svo breytist allt
saman,“ segir Gerður leyndardóms-
full á svip.
Bókin er full afkaldhæðni og
kvikindisskap - er þetta að verða
þitt helsta vörumerki?
S
g sá ansi skemmtilega heim-
ildarmynd um daginn um
Mengele,“ segir mamma og
það glaðnar yfir henni. „Hann brall-
aði nú ýmislegt, sá maður. Mai’gt
bara ansi sniðugt."
„Sniðugt?"
„Já, hann saumaði til dæmis sam-
an tvíbura og sagði svo við þá:
„Hlaupið.“„
„Sagði hann það?“ Var það sagt í
þættinum? Þetta hef ég aldrei heyrt.“
„Nei, það var ekki sagt í þættin-
um,“ svarar mamma og rær fram í
gráðið. „Ég gat mér þess bara til að
hann hefði sagt það þegar hann hafði
saumað börnin saman og virti sköp-
unarverk sitt fyrir sér. Mengele var
misskilinn húmoristi.“
„Ætli ég losni nokkuð við það.
Mér finnst þetta bara skemmtilegur
húmor og sé ekki betur en að hann
falli í kramið hjá öðr-
um - þessi íslenski
andstyggilegi húmor.
Það er alltaf voða gam-
an að sjá einhvern ann-
an festast í rúllustiga
og getur jafnvel bjarg-
að heilum degi fyrir
manni."
Þú hefur áður sent
frá þér Ijóðabók og
skáldsögu og nú er
röðin komin að smá-
sögunum. Ertu búin að
fínna formið sem hent-
ar þér best?
„Ég hef enn ekki
skrifað nógu mikið til
þess að ég geti séð það.
Það sem helst er hægt
að lesa úr því litla sem ég hef gert
er að ég hef komið mér upp mínum
eigin stfl. Mig langar til að koma
með ljóðabók næst og svo vonandi
skáldsögu, þannig að kannski byrja
ég bara aftur á hringnum," segir
Gerður Kristný.
„Tókstu myndina upp?“
,Auðvitað. Ég vissi að mig myndi
langa til að horfa á hana aftur."
„Viltu lána mér spóluna?“
Mamma klórar sér með prjóni í
hökunni. „Ég lána fólki aldrei vídeó-
spólur nema ég taki úr þess í pant og
ÞÚ átt ekki Rolex.“
„Þú lánaðir mér samt einu sinni
Cape Fear.“
„Þú hafðir nú bara gott af að sjá
hana. Það var flott þegar Róbert beit
úr kinninni á konunni."
„Það var ógeðslegt.“
„Ógeðslegt? Hún gat nú bara
þakkað fyrir það, jafn sviplaus kona.
Ór sýnir að þú hafir sögu að segja.
Einn fótur og þú átt sögu af hákarli.“
Ur Eitruðum eplum.
Gerður Kristný
BÆKUR
Stangaveiði
ÍSLENSKA
STANGAVEIÐIÁRBÓKIN 1998
eftir Guðmund Guðjónsson. 176 bls.
Útg. Litróf ehf. Prentun:
Prentstöðin. 1998.
GUÐMUNDUR Guðjónsson hef-
ur til fjölda ára sent frá sér veiðibók
fyrir jólin. Guðmundur er sjálfur
veiðimaður, þekkir veiðimenn, að-
ferðir þeirra og háttalag, og kann
skil á öllum þein-a þankagangi og
tilfinningum. Én
skammdegið nota
veiðimenn til að rifja
upp liðnar stundir, spá
í framtíðina og segja
veiðisögur. Og auðvit-
að einnig að lesa veiði-
sögur! Guðmundur,
sem fer frjálst og fjör-
lega yfir efnið, upplýsir
að gott veiðisumar sé
að baki. Ástand sjávar
hafi verið hagstætt og
ánna sömuleiðis þokka-
legt. Vatnsleysi framan
af sumri hafí þó víða
hamlað veiði. Að venju
fer Guðmundur hring-
inn um landið og segir
frá útkomunni í hverri
á fyrir sig. Slök veiði, segir hann, að
verið hafi í Elliðaánum. Og yfirhöf-
.uð sé að draga þar úr fiskgengd.
Telur Guðmundur upp ýmsar senni-
legar orsakir þess, svo sem þéttingu
byggðar, vaxandi umferð, jarðrask
og hafnarmannvirki nærri árósum
og þar fram eftir götunum. Enn-
fremur »afrennsli af götum og bila-
plönum út í árnar með olíu og efna-
mengun.« Verst er þó að »rusl og
kólígerlar og saurgerlar eru vanda-
mál.« Reykvíkingar hafa löngum
miklast af að eiga þessa tæru lax-
veiðiá í miðri borg. Af framan-
greindu er ljóst að gæti menn ekki
að sér í tíma er hvergi nærri sjálf-
gefið að svo verði um alla framtíð.
Vatna-
niður
Bestu laxveiðiámar eru sem fyrr
í Borgarfirði og norðanlands. Má þá
ekki heldur gleyma Rangánum né
ám þeim sem falla í Ölfusá/Hvítá.
Blanda, segir höfundur, að komið
hafi mest á óvart með 2.100 laxa - í
þriðja sæti sem slík. Til samanburð-
ar má geta að Laxá í Aðaldal, sem
orð hefur löngum farið af, náði ekki
tveim þúsundum og er
því skör lægri en
Blanda. Til skamms
tíma heyrðist Blanda
naumast nefnd þegar
talað var um eftirsótt-
ustu laxveiðiárnar. Eft-
ir hverju er laxinn að
sækjast þar nú sem
ekki var áður? Sogið,
Laxá í Ásum og Laxá í
Aðaldal, allt gamal-
kunnar veiðiár, eiga all-
ar upptök í stöðuvötn-
um, Sogið í Þingvalla-
vatni, Laxá í Ásum í
Svínavatni og Laxár-
vatni og Laxá í Aðaldal
í Mývatni. Sama máli
gegnir nú orðið um
Blöndu enda þótt stöðuvatnið sé
ekki náttúrlegt heldur tilbúið. Það
skyldi þó aldrei vera að hin afar um-
deilda virkjun hafi haft þessi hag-
stæðu áhrif á lífríki árinnar?
Margar og góðar veiðisögur segir
Guðmundur, bæði af mönnum og
laxi. Erlendir veiðimenn koma þar
ekki síður við sögu. En þeir líta
gjarnan á laxveiðina sem sport ein-
vörðungu; njóta þess að veiða lax-
inn, landa honum, en sleppa honum
síðan! Allmargir laxar hafa því
sannanlega veiðst tvisvar, jafnvel
oftar. Og ekki alltaf í sömu ánni.
Guðmundur nefnir dæmi þess að lax
hafi villst upp í framandi á og snúið
aftur til sjávar áður en hann rataði
Guðmundur
Guðjónsson
Nýjar
hljómplötur
• SÓNATA er með leik Evu
Mjallar Ingólfsdóttur fiðlu-
leikara og Svetlönu Gorok-
hovich pí-
anóleikara.
Útgáfan er
tileinkuð
fóður Evu,
Ingólfi Guð-
brandssyni,
í tilefni af-
mælis hans.
Á plötuni
er að finna
sónötu í A-
dúr eftir Cesar Franck,
partítu nr. 2 í d-moll eftir Jo-
hann Sebastian Bach og fjór-
ar prelúdíur op. 34 í útsetn-
ingu D. Tziganov eftir Dmitri
Shostakovich.
Utgefandi er Japis og
styi-ktu Flugleiðir útgáfuna.
Upptökur fóru fram í Víði-
staðakirkju í mars og apríl
1998 og Fella- og Hólakirkju
í mars og ágúst 1998. Tón-
meistari var Bjarni Rúnar
Bjarnason og tæknimaður
var Sverrir Gíslason. Verð:
2.099 kr.
Djass á
Sóloni
DJASSKVARTETTINN Um
endalok tímans mun spila á
Sóloni íslandusi í efri sal í
kvöld, þriðjudagskvöld, kl. 21.
Kvartettinn skipa Jóel
Pálsson á saxófón, Ámi Heið-
ar Karlsson á píanó, Gunn-
laugur Guðmundsson á
kontrabassa og Einar Valur
Scheving á trommur.
Eva Mjöll
Ingólfsdóttir
loks upp í sína réttu upprunaá.
Þetta hefur fengist staðfest með
sleppingum og endurveiði.
En, eins og Guðmundur kemst að
orði, »aðalatriðið í veiðiskap er að
veiða og njóta útiveru og félags-
skapar.«
Því sé þó ekki að heilsa um alla
íslenska veiðimenn, langt því frá.
Sumir geri út á að afla sem mest.
Segir Guðmundur að slíkur atgang-
ur eigi »fátt eða ekkert skylt við
sportveiði... menn moka á meðan
þeir ei'u uppistandandi.«
Þá hefur Guðmundur áhyggjur af
að laxveiðin sé að fá neikvæða
ímynd með þjóðinni þar eð fólk sé
farið að líta á þetta sem munað for-
réttindahópa. Fari þó fjarri að svo
sé. Fólk úr öllum áttum stundi
þessa íþrótt sér til heilsubótar og
yndisauka.
Silungsveiðin fær alltaf nokkurt
rúm í árbókinni. En hún var »víðast
mjög góð,« upplýsir Guðmundur.
Silungsveiðin hefur minni kostnað í
för með sér en býður upp á mikla
fjölbreytni, auk þess sem veiðitím-
inn er miklu lengid. Sumir láta sér
nægja að fást við murtuna í Þing-
vallavatni. Aðrir una við íjallavötnin
fagurblá svo sem Veiðivötn eða
vötnin á Arnarvatnsheiði. En þar
má svo sannarlega njóta hvíldar frá
erli og streitu daglega lífsins og
finna sjálfan sig í öræfakyrrðinni.
Og enn aðrir renna fyrir sjóbirting
eða sjóbleikju sem veiðist allt í
ki’ingum landið. Þekktastar eru sjó-
birtingsárnar í Vestur-Skaftafells-
sýslu. »Og þvílíkir silungar! Skaft-
fellski sjóbirtingurinn er einhver
merkilegasti fiskur sem til er,« seg-
ir Guðmundur, »stór og sterkur.
Meðalþungi í sumum skaftfellsku
ánum er hærri en í sumum laxveiði-
ánum.«
Að venju er fjöldi mynda í bók
þessari, allar í svart/hvítu. Þeirra á
meðal eru myndir af yngstu veiði-
mönnunum sem sumir hverjir eru
ekki miklu stærri en fiskarnir sem
þeir drógu á land!
Erlendur Jónsson