Morgunblaðið - 19.05.1999, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 19. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Bandamaður
með hroll
Ljóð um
breytingar
BÆKUR
Fræöirit
„THE ALLY WHO CAME IN
FROM THE COLD“
eftir Thor Whitehead. 1998.
Reykjavík, Alþjdðastofnun Háskóla
íslands. 125 bls.
ÍSLENDINGAR hafa búið við
sjálfstæði frá 1918 og lýðveldi frá
1944. Þegar fullveldið fékkst lýstu
íslenzk stjómvöld yfir ævarandi
hlutleysi. Um það leyti sem ísland
varð lýðveldi gerðu stjórnmálamenn
sér ljóst að hlutleysið gat ekki orðið
ævarandi og nokkru síðar varð ljóst
að hlutleysisstefnan var að engu
hafandi. Þessar breytingar á afstöð-
unni til umheimsins voru sársauka-
fullar fyrir Islendinga og hafa æ síð-
Tónleikar Snæ-
fellingakórsins
SNÆFELLINGAKÓRINN í
Reykjavík heldur vortónleika sína í
Salnum, Tónlistarhúsi Kópavogs, í
kvöld, miðvikudagskvöld, kl. 20.30.
Kórinn flytur lög eftir íslenska og
erlenda höfunda.
Snæfellingakórinn heldur tvenna
tónleika á Vestfjörðum síðustu
helgina í maí. Fyrri tónleikarnir
verða á Þingeyri föstudagskvöldið
28. maí og þeir síðari á ísafirði laug-
ardaginn 29. maí. Stjómandi kórs-
ins er Friðrik S. Kristinsson og
undirleikari Lára S. Rafnsdóttir.
an mótað afstöðu landsmanna til ut-
anríkismála.
Þór Whitehead hefur nú skrifað
stutt yfirlit yfir íslenzka utanríkis-
stefnu á áranum 1946-1956. Hann
rekur þar aðdraganda þess að ís-
lenzkir stjómmála-
menn áttuðu sig á tak-
mörkunum hlutleysis-
ins en þar skiptir
mestu heimsstyrjöldin
síðari eins og við er að
búast. Það var öllum ís-
lenzkum stjómmála-
mönnum sem kærðu
sig um ljóst að hlut-
leysið var einskis vert
þegar styrjöldin var
hafin. Við vorum svo
lánsöm að það vora
Bretar sem hernámu
landið en ekki Þjóð-
verjar. Okkar reynsla
af styrjöldinni var því
öll önnur en Norð-
manna eða Dana sem Þjóðverjar
stjómuðu af hörku í styrjöldinni.
Þrátt fyrir reynsluna af styrjöldinni
var drjúgur stuðningur meðal al-
mennings á Islandi við hlutleysis-
stefnuna sem leit á þetta sem hluta
þjóðernisstefnu. Það gerði andmæl-
endum þessa þáttar utanríkisstefn-
unnar auðveldara um vik en
málsvarar hennar þurftu að gæta
sérstaklega að þessari staðreynd.
Aðdraganda þessa tímabils lauk
með beiðni Bandaríkjamanna í lok
árs 1945 um herstöðvar á Islandi til
iangs tíma.
Bandaríkjamenn hurfu á brott
með herafla sinn að styrjöld lokinni
en snera aftur árið 1951. Það sem
hafði gerzt í millitíðinni var tvennt.
Kalda stríðið hófst og landsmenn
fóra að líta á Sovétmenn sem and-
stæðing sinn, enda var almennt álitið
að ísland ætti samleið með Vestur-
veldunum í þejm átökum. Hitt sem
gerðist var að ísland gerðist stofnað-
ili að Atlantshafsbandalaginu árið
1949. Þegar víðsjár jukust í heimin-
um um 1950 leiddi það til þess að ís-
lenzk yfirvöld gerðu Keflavíkur-
samninginn árið 1951 við Bandaríkin
og bandarískir hermenn komu til
landsins í kjölfarið. Á næstu áram
þar á eftir sóttust Bandaríkjamenn
eftir því að auka vam-
arviðbúnað sinn í þand-
inu og stjórn Ólafs
Thors sem sat fram til
1956 var reiðubúin til
samninga en stjómin
féll vegna mildara
ástands í alþjóðamálum
og erfiðleika í íslenzk-
um efnahagsmálum.
Vinstristjórnin sem tók
við ákvað að vísa
Bandaríkjamönnum úr
landi. En af því varð
ekki þegar til kom
vegna atburðanna í
Ungverjalandi árið 1956
og vegna þess að
Bandaríkjamenn buðu
Islendingum afar hagstætt lán.
Þór Whitehead segir þessa sögu
skilmerkilega og af sanngirni. Hann
rekui’ íslenska stjórnmálasögu þess-
ara ára og hvernig alþjóðlegir at-
burðir höfðu áhrif á íslandi og
hvernig alþjóðleg atburðarás kom
fram á Islandi t.d. með auknu flugi
sovézkra flugvéla. Þessi bók ætti að
vera öllum erlendum fræðimönnum
sem vilja kynna sér mótun íslenzkr-
ar utam’íkisstefnu afar gagnleg. Til
bókarinnar er vandað, í henni er
prýðilegt myndefni, prófarkalestur
til fyrirmyndar, nafna-, heimilda og
tilvitnanaskrá era aftast í bókinni og
þrír viðaukar.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
BÆKUR
Ljóð á ensku
„TIME CHANGES“
eftir Önnu Kvaran. Thaleia. 1998.
Bókin fæst hjá Máli og menningu og
kostar 2.670 kr.
ÞAÐ er ekki algengt að Islend-
ingar frumsemji ljóð á ensku og gefi
út. Þó era nokkur dæmi þess.
Þannig er með bók
ljóða og ljósmynda eft-
ir þær Ónnu Kvaran og
Barböru Millim sem
nefnist Time changes.
Það er Anna sem yrkir
ljóð á ensku og Bar-
bara sem myndskreyt-
ir. Anna hefur búið
lengi erlendis.
ljóð Önnu eru frem-
ur útleitin og formið
með öðram hætti en
tíðkast á íslandi. Þau
era gjarnan rímuð en
að öðra leyti nokkuð
lausbundin. Anna notar
oft endurtekningar og
önnur mælskubrögð í
ljóðum sínum. Þau era fyrst og
fremst persónulegar hugleiðingar
um líf og ævi höfundarins, einhvers
konar játningarskáldskapur með
breytingar lífsins sem megininntak.
Ástin fær mikið rými og ástarsam-
bönd, sömuleiðis það að verða ást-
fangin, hvernig ást dofnar, upp-
lausn sambands og uppbygging nýs.
Hluti kvæða Önnu fjallar um ein-
hvers konar nýaldarhyggju, leitina
að innri manni og samtal við æðra
sjálf. En í bókinni er einnig að finna
einhvers konar enduróm bjartsýnn-
ar hippaheimspeki þar sem leitin og
fantasían ráða ferðinni:
Let your fantasy flow
With love - white as snow.
You have to live your dreams.
Let them flow like a river stream.
You have a future to find.
And so does all of mankind
Oft er meira lagt upp
úr merkingu en ytra
formi kvæðanna og
sannast sagna finnst
mér mörg þeirra nokk-
uð laus í sér. En í sum-
um ljóðanna gleymir
höfundur sér þó í
rímnaleikjum:
I look - reflect
sort out
the effect.
Theynegleet,
are perfect,
know the best
I’m the pest.
Ljóð Önnu Kvaran eru persónu-
leg og viðkvæm. Þau túlka í senn
sára reynslu, bjartsýna lífssýn og
tilvistarlega leit og hafa að ég tel að
mörgu leyti fremur persónulegt
gildi en skáldskaparlegt.
Skafti Þ. Halldórsson
Þór Whitehead
Anna Kvaran
Tímarit Sögiifé-
lagsins 1998
BÆKUR
Tfmarit
SAGA
Tímarit Sögufélagsins, XXXVI - 1998, 408 bls.
SÖGUFÉLAGIÐ gefur út tvö tímarit - auk
margra annarra bóka, sem bæði koma út ár-
lega, hvort á sínu misseri.
Aðaltímaritið, Saga, er mun efnismeira,
hefðbundnara fagtímarit og hefur það oft flutt
merkar ritgerðir, sem vakið hafa eftirtekt og
jafnvel umtal.
Saga hafði komið út í 36 ár á síðasta ári og
er þar geysimargt að finna, sem veigur er í
fyrir sagnfræðinga sem aðra. í síðasta hefti
era efnisþættir þrír: fræðilegar ritgerðir,
andmæli og athugasemdir og ritfregnir.
Lítum fyrst á ritgerðirnar, en þær era sex
talsins.
Fyrsta ritgerðin er eftir Sverri Jakobsson
og nefnist Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld.
Þar er fjallað um Sturlungaöldina og áhrif
kirkjunnar á að setja niður deilur og koma á
vissri friðhelgi, þó að út af gæti bragðið. Er
þetta hin athygÚsverðasta og fróðlegasta rit-
gerð og mikill fjöldi atvikalýsinga er til-
greindur.
Aðra ritgerðina skrifar Páll Bjömsson og
ber hún yfirtitil Hvers vegna varð Þýskaland
ekki England? Undirtitill: Deilan um Sond-
erweg - sérstaka leið Þýskalands til nútím-
ans. Höfundur tekur til umfjöllunar tvö gjöró-
lík sjónarmið um „þróun Þýskalands frá hefð-
bundnu þjóðfélagi forréttinda í borgaralegt
þjóðfélag kapítalisma og lýðræðis". Annars
vegar sé því haldið fram að þróunin hafi verið
„misheppnuð nývæðing - og ein forsenda þess
að nasismi náði fótfestu". Aðrir „hafa haldið
hinu gagnstæða fram, þ.e. að Þýskaland hafi
þróast fremur eðlilega og raunar orðið eitt
nútímalegasta land álfunnar". Höfundur hef-
ur hér ritað hina gagnlegustu yfirlitsgrein um
einkar mikilvægt sagnfræðilegt efni, án þess
þó að séð verði að hann taki afstöðu sjálfur.
Þriðja ritgerðin nefnist Valkostir sögunnar.
Um landbúnað fyrir 1700 og þjóðfélagsþróun
á 14.-16. öld. Höfundur er Ami Daníel Júlíus-
son. Efnahagslegar og félagslegar forsendur
bændasamfélagsins á tímabilinu 1300-1700 er
viðfangsefni þessarar greinar. Höfundur telur
að athuganir á landbúnaðarsögu tímabilsins
hafi verið í skötulíki. Yfirleitt hafi verið látið
nægja að segja að landbúnaður hafi verið
staðnaður, rányrkja hafi verið stunduð eða
engir möguleikar á útbensiu hafi verið. Höf-
undur byrjar á því að bera saman þróun land-
búnaðar og landbúnaðarkerfi á íslandi og öðr-
um Evrópulöndum. Hann kemst að þeirri nið-
urstöðu að íslenskur landbúnaður hafi þróast
með nokkuð öðram hætti, en „hafi verið ár-
angursrík aðlögun að náttúrufarslegum og fé-
lagslegum aðstæðum". Þetta rökstyður höf-
undur með ýmsum tölulegum gögnum. Fé-
lagsgerð til sveita fjallar hann og um og kem-
ur þar sitthvað fróðlegt fram og forvitnilegum
spurningum er varpað fram. Þá er rætt um
byggðaþróun, tekjur af jarðeignum og þjóðfé-
lagsþróun á 14.-16. öld.
I heild sinni er grein þessi byggð á vand-
aðri rannsókn og sýnir vel að margt þarf hér
að skoða, sem flestir hafa fram að þessu litið á
sem sjálfgefið.
Axel Kristinsson ritar grein um embættis-
menn konungs fyrir 1400, þ.e. „sýslumenn,
lénsmenn, lögmenn og hirðstjóra á Islandi frá
því að konungsvald komst á og fram til um
1400.“ Fjallað er um þróun þessara embætta,
„reynt að leiðrétta það sem missagt er og leit-
ast við að sýna hvemig þessi embætti mótast
á löngum tíma.“ Höfundur sýnir fram á, að
breytingar á þessum embættum hafa orðið
meiri en menn hafa oft ætlað. Saga þessi er
rakin á greinargóðan hátt og eins og hægt er í
stuttri ritgerð eftir þeim heimildum, sem til-
tækar era.
Fimmtu ritgerðina skrifar Olöf Garðars-
dóttir: Tengsl þéttbýlismyndunar og Vestur-
heimsferða frá íslandi. Lýðfræðileg sérkenni
fólksflutninga frá Seyðisfirði 1870-1910. Höf-
undur spyr að hvaða leyti þéttbýli hafi greint
sig frá strjálbýlum landbúnaðarhreppum
hvað Vesturheimsferðir varðaði. Bomir eru
saman Jökuldals- og Hlíðarhreppur og Seyð-
isfjarðarhreppur í þessu skyni. Þá er og leitað
svara við því að hve miklu leyti Vesturheims-
ferðir frá Islandi hafi líkst Vesturheimsferð-
um annars staðar frá Norðurlöndum.
Er þá komið að síðustu ritgerðinni. Hana á
Einar H. Guðmundsson og fjallar hann um
Gísla Einarsson, skólameistara og vísindaá-
hugamann á 17. öld. Gísli þessi Einarsson var
stærðfræðingur og stjömufræðingur, hinn
lærðasti maður, en ævi hans var nokkuð hrak-
fallasöm. Að uppistöðu er þessi ritgerð ævi-
saga Gísla, en að öðra leyti umfjöllun um sam-
tíð hans, einkum frá vísindasjónarmiði.
Allar era þessar sex ritgerðir unnar af
hinni mestu vandvirkni og fagmannlegum
lærdómi. Sniðið er hefðbundið. I upphafi er
stuttur efnisútdráttur, heimilda- og tilvísana-
skrá er ítarleg og að lokum er „Summary" á
ensku.
Undir efnisþættinum Andmæli og athuga-
semdir era fjögur innlegg. Gísli Gunnarsson
og Jóhannes Hraunfjörð Karlsson hafa at-
hugasemdir að gera um grein Gunnars F.
Guðmundssonar, sem birtist í Nýrri sögu
1997 (Guði til þægðar eða höfðingjum. Níu
aldir frá lögtöku tíundar á íslandi). Jón Ólaf-
ur ísberg deilir við Gunnar Karlsson um plág-
una miklu (svarta dauða). Inga Huld Hákon-
ardóttir ritar pistilinn Konur og fræðimenn
og er það í tilefni af ritdómi Helga Þorláks-
sonar um greinasafnið Konur og Kristsmenn.
Einar Laxness rekur lestina með allveraleg-
um athugasemdum um bóldna I Babýlon við
Eyrarsund. Þar hirtir hann ungan höfund af
föðurlegri vandlætingu.
Þá koma Ritfregnir, þrjátíu talsins. Era
margar þeirra allítarlegar úttektir á sagn-
fræðilegum verkum. Hinir mörgu og rækilegu
ritdómar eru mikilsvert kennimark þessa tíma-
rit. Stundum hafa mér þó þótt þeir æði smá-
smugulegir og óþarflega vandlætingasamir.
NÝSAGA
Tímarit Sögufélagsins, 10. árg., 1998, 107 bls.
Ný saga er annað tímarit Sögufélagsins og
kom það út í tíunda sinn á sl. ári. Það er allfrá-
bragðið eldra tímaritinu. Er þar fyrst til að
taka að það er mun nýtískulegra útlits. Kápa
er myndskreytt, brot stærra, leturflötur tví-
dálka, spássíur breiðar og oft eru þar smá-
myndir og jafnvel eitthvert letur. Myndir era
fjöldamargar og að jafnaði sögulegar. Bera
þær stundum textann uppi eða texti er skrifað-
ur kringum myndimar. Þetta þýðir það að í
langflestum tilvikum er fjallað um efni frá ný-
liðinni tíð eða eftir að myndavélin var tekin til
notkunar. Greinar era yfirleitt fremur stuttar.
I þessu hefti era níu efnisþættir. Fimm
þeirra mega kallast ritgerðir. Vésteinn Óla-
son fer úr hlaði með allítarlegri ritgerð, sem
ber heitið Halldór Laxness og forn sagnahefð.
Fornsögurnar og ættjarðarástin. Mun mörg-
um þykja sú velskrifaða ritgerð girnilegur
lestur. Næst kemur Hörður Vilberg Lárasson
með vel myndskreytta ritgerð um efni, sem
mörgu eldra fólki er í fersku minni: Hug-
myndir manna um áhrif Keflavíkursjónvarps-
ins á íslenskt þjóðemi. Óskar Guðmundsson
birtir frásögn af merkum alþýðumanni og
rekur æviferil hans að nokkru. Greinin heitir:
Hinn sískrifandi smiður. Magnús Kristjáns-
son í Ólafsvík. Magnús þessi hélt dagbók frá
1894 til 1963. Fylla þær 17 bindi og era varð-
veittar í Þjóðarbókhlöðu. Geyrna þær að von-
um mikinn fróðleik. Guðmundur Hálfdanar-
son skrifar stutta frásögn af fullveldistökunni
1. desember 1918 (Fullveldi fagnað). Er sú
ritgerð skráð sem „afmælisgrein", enda vora
á síðasta ári liðin 50 ár frá þeim atburði. Síð-
asta ritgerðin er eftir Kristján Sveinsson og
fjallar um býsna forvitnilegt efni: íslensk
sauðnautasaga 1906-1931. Segir þar af mis-
heppnuðum tilraunum til að flytja sauðnaut
frá Grænlandi til íslands. Margar skemmti-
legar samtímamyndir fylgja þeirri grein.
Öld var liðin á síðasta ári frá því að lokið
var byggingu Miðbæjarskólans í Reykjavík.
Af því tilefni hefur Sigurður Ragnarsson
safnað saman og birt myndaröð og tengt
myndimar ágripi af sögu skólans.
Finnbogi Guðmundsson þýðir Gotasögu eft-
ir miðaldahandriti í Konunglega bókasafninu í
Stokkhólmi og ritar inngang að sögunni. Rit-
dómar með venjulegum hætti era, að ég held,
sjaldnast í Nýrri sögu. Aftur á móti eru tekn-
ar saman nokkrar nýlegar bækur um skyld
efni og ritað um þær í sameiningu. Slíkt getur
verið gagnlegt og oft skemmtilegt aflestrar.
Svo er um grein Kristjáns Jóhanns Jónsson-
ar, sem ritar um fáeinar bækur um leiklist og
leiklistarsögu íslenska.
Halldór Ármann Sigurðsson ritar svo að
lokum hugvekju um ættfræði, gagnsemi
hennar og aðstöðu til að vinna að ættfræði-
rannsóknum (Um áttvísinnar gagn og nauð-
synjar).
Aftast í ritinu era stuttir efnisútdrættir á
ensku svo og miklar myndaskrár.
Ný saga er hið líflegasta tímarit og yfirleitt
skemmtilegt og þægilegt aflestrar.
Sigurjón Björnsson