Morgunblaðið - 25.08.1999, Blaðsíða 36

36 MIÐVIKUDAGUR 25. ÁGÚST 1999
r~-------------------------
MORGUNBLAÐIÐ
Jaðarleikhús
á miðjunni

Miðjan ogjaðarinn skilgreinast fremur af
rekstrarformi og fjármögnunarleiðum en
þeirri listrœnu starfsemi sem á sér stað.
~ S
Aþessum áratug hef-
ur orðið sú athyglis-
verða breyting í
leiklistarlífinu hér á
landi að hið svokall-
aða grasrótarhlutverk er orðið
hluti af ásýnd stofnanaleikhús-
anna; ekki einasta virðast þau
sjálf líta á það sem skyldu sína
að sinna nýsköpun heldur eru
gerðar kröfur til þeirra um að
sinna hinu óhefðbundna hlut-
verki sem grasrótarstarfí er yf-
irleitt ætlað. Með þessu er þeim
samtímis gert að gegna hlut-
verki hins djarfa könnuðar
óþekktra listrænna lendna og
að liggja spaklega við festar á
lygnri heimahöfn hinnar borg-
aralegu leiklistar. Þetta á að
gerast með því að skipta liði;
sumir fara í bátana og róa út í
óvissuna, hinir verða um kyrrt
og skemmta áhorfendum á
bryggjunni.
Svo er skipst
á, því allir
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson verða að fá sitt
tækifæri til að
fara í óvissuferð út fyrir höfnina
og damla þar daglangt og ef
heppnin er með hreppir hópur-
inn slæmt veður og fær spenn-
andi forsmekk af raunveruleg-
um hrakningum.
Raunverulegt grasrótarleik-
hús sem á norrænum málum er
gjarnan nefnt „alternativt11 eða
„fringe" upp á ensku hefur
aldrei náð sér á strik hér á Is-
landi. Með því er átt við að hér
hafi ekki þrifist grasrótarleiklist
nema skamman tíma í senn,
óháð stofnanaleikhúsunum,
sjálfstæði leikhópa hefur aldrei
verið meira en svo að þeir hafa
leyst upp og meðlimirnir horfið
inn í stofnanirnar jafnskjótt og
tækifærið hefur boðist. I vissum
skilningi er það líka eðli gras-
rótarinnar að vaxa upp og verða
gleypt af þeim stóru en hafa
kannski einhver áhrif á melt-
ingu þeirra í framhaldinu. Ef
benda ætti á eitt einkenni ís-
lenskrar leiklistar umfram ann-
að væri það einmitt þessi sí-
fellda sókn að miðjunni. Jaðar-
inn er kominn inn að miðju og
miðjan út að jaðri áður en litið
verður við. Hvernig á svo sem
að halda sig á jaðrinum þegar
stofnanaleikhúsin halda sig ekki
á miðjunni?
Auðvitað er það ekki eðli leik-
listar fremur en annarra lista að
skilgreina sig fyrst og halda sig
svo innan markanna. Skapandi
list sækir alltaf að mörkunum
þó það sé ekki þar með sagt að í
sókninni sé sjálfkrafa fólgin ný-
sköpun eða endurnýjun. Stofn-
analeikhúsin þrjú (Borgarleik-
hús, Þjóðleikhús og Leikfélag
Akureyrar) gangast reyndar
svo upp í hinu tvöfalda hlutverki
sínu að þau hafa reynt að kæfa
hið afturhaldsama orð „Stofn-
analeikhús" og ítrekað krafist
þess að vera titluð „Stóru leik-
húsin“ í umræðunni. Með tilvís-
an til stærðar er áuðvitað átt við
einingamar þrjár: mannskap,
byggingar og fjárráð. Hvort það
eru akkúrat þessar þrjár eining-
ar sem gera leikhús „stór“ er
svo annað mál. Áskrift að ein-
ingunum þremur gerir þau eigi
að síður að stofnunum, með allri
þeirri skriffinnsku, innbyrðis
valdabaráttu og afturhaldssemi
sem einkennir fyrirbærið.
Stærð, magn og gæði eru aðrar
þrjár einingar sem leikhúsin
hafa mælt sig við. Um tíma virt-
ist sem hlutföllunum væri ávallt
snúið á haus og látið að því
liggja að mestu gæðin fengjust
sjálfkrafa þar sem stærðin og
magnið voru hvað minnst. Litlir
leikhópar voru í uppáhaldi og
stofnanaleikhúsunum var legið
á hálsi fyrir ófrumlegar og hefð-
bundnar sýningar. Mulningsvél
afþreyingarinnar hefur afmáð
þessi skO sem önnur og nú er
nánast sama hvert litið er, litlir
leikhópar og stóru leikhúsin
stefna á sömu mið; aðsókn er
eini mælikvarðinn sem beitt er
á gæði sýningar og magnið og
umfangið ræðst fyrst og síðast
af því fjármagni sem er úr að
spila hverju sinni. Miðjan og
jaðarinn skilgreinast fremur af
rekstrarformi og fjármögnunar-
leiðum en þeirri listrænu starf-
semi sem á sér stað. Hefð og
tíska bítast um athyglina.
Segja má að á jaðri íslensks
leikhúslífs standi nú öflug
einkarekin leikhús, sem veita
stofnanaleikhúsunum harða
samkeppni, ekki aðeins um
áhorfendur heldur einnig um
listamenn. Einkaleikhúsin tvö í
Reykjavík, Iðnó og Loftkastal-
inn hafa með góðum árangri
haldið úti kraftmikilli starfsemi
árið um kring og jafnframt náð
þeirri stöðu að samstarf við þau
er álitlegur kostur fyrir stofn-
analeikhúsin. Það má jafnvel
líta svo á að opinbert fé sem
veitt er til stofnanaleikhúsanna
dreifist með þessu hætti til
einkaleikhúsanna ef gert er ráð
fyrir að kostnaði við sýningar sé
skipt á milli aðila í slíku sam-
starfi. Á hinn bóginn undirstrik-
ar þetta líka hversu samhliða er
hlaupið; sýningar sem birtast í
einu leikhúsanna eru þannig
samsettar af mannskap og list-
rænni sýn að ekki stangast á við
stefnu neins hinna. Loftkastal-
inn setur upp sýningar í sam-
starfi við Þjóðleikhúsið eða var
það Þjóðleikhúsið í samstarfi við
Loftkastalann? Orðalagið virðist
stundum skipta meira máli en
innihaldið. Sömuleiðis hyggur
Þjóðleikhúsið á samstarf við
Iðnó í vetur og einnig boðar
Iðnó framhald samstarfs við
Leikfélag Akureyrar sem hófst í
fyrravetur.
Hið hefðbundna miðlæga
hlutverk sem Þjóðleikhúsið
gegnir í borgaralegu menning-
arlífi okkar er óumdeilanlegt.
Þar bera hin innri og ytri tákn
vitni um menningarlegan og
borgaralegan stöðugleika. Það
er tímanna tákn að enginn
dregur gildi þeirra í efa. Með
samstarfinu við einkaleikhúsin
breiðir Þjóðleikhúsið svo móð-
urlega vængi sína yfir starfsemi
þeirra, staðfestir hlutverk sitt
sem miðpunkt hins íslenska
leiklistarlífs og kemur í veg fyr-
ir að brýmar falli milli miðjunn-
ar og jaðarsins. Vafalaust eiga
praktískar ástæður hér stóran
þátt en einnig má líta svo á að
stofnanaleikhúsin séu með
þessu að fyrirbyggja að sú sér-
kennilega staða komi upp að
þau einangrist á „miðjunni" og
hinu opinbera fjármagni verði
talið betur varið á, jaðrinum".
UMRÆÐAN
Til varnar
Rey kj avíkurflugvelli
LOKSINS þegar sam-
gönguyfirvöld landsins
reka af sér slyðruorðið
og manna sig í að gera
nauðsynlegar endur-
bætur á höfuðflugvelli
innanlandsflugs á Is-
landi, hefst enn eina
ferðina upp söngur
þeirra, sem aldrei hafa
sett sig úr færi að út-
hrópa staðsetningu vall-
arins og starfsemina
þar. Undimtaður sakn-
ar þess mjög, að þeir
aðilar sem gerst vita um
rekstur flugvallarins og
þær síauknu kröfur,
sem gerðar eru til
þeirra, sem völlinn nýta, skuli und-
antekningarlítið ekki tjá sig um
þessi mál opinberlega.
Neikvæð umræða
Þar af leiðandi hefur nánast öll
umræðan um Reykjavíkurflugvöll,
svo lengi sem ég man, verið mjög
neikvæð og ekki nema von, að
stjórnmálamenn höfuðstaðarins
leggi í flestum tilfellum misþunga
áherslu á að losa höfuðstaðinn við
þennan „bölvaða" flugvöll, sem
aukinheldur er staðsettur í
„hjarta“ borgarinnar. Jafnvel er
nú talað um, að með brotthvarfi
hans fáist ekki einungis landsvæði,
sem nýta mætti til að byggja hús-
næði fyrir þúsundir, jafnvel tug-
þúsundir íbúa (ef nógu hátt er
byggt), heldur skap-
ist einnig nægilegt
rými fyrir fjölmiðla-
fyrirtæki og ýmiss
konar aðra mikils-
verða atvinnustarf-
semi!
Staðsetning
miðsvæðis
Flugvöllur sá er
hér um ræðir var
byggður af Bretum í
seinni heimsstyrjöld-
inni. Væntanlega réð
nokkru um val
þeirra, að einhver
flugvallarmynd var
þar fyrir. En þrátt
fyrir margítrekaðar kannanir, hef-
ur engin önnur heppilegri stað-
setning fundist í eða við Reykjavík
á þeim rúmu 50 árum, sem liðin
eru síðan Bretar gáfu íslenskum
yfirvöldum flugvöllinn. Ekki þarf
að fjölyrða um gildi flugvallarins
fyrir allt innanlandsflug og mikil-
vægi þess að hann skuli vera stað-
settur jafn miðsvæðis og raun ber
vitni. Þegar rætt er um innan-
landsflugið, láta þeir sem gegn nú-
verandi staðsetningu hans eru,
eins og eingöngu sé um að ræða
hagræði fyrir dreifbýlisfólk, sem
erindi á til höfuðborgarinnar.
Sama gildir að sjálfsögðu um alla
þá fjölmörgu höfuðborgarbúa, er
njóta þess að fljúga vítt um land.
Það er því höfuðkostur að flugvöll-
Sveinn
Aðalsteinsson
Flug
Ekki þarf að fjölyrða
um gildi flugvallarins
fyrir allt innanlands-
flug, segir Sveinn
Aðalsteinsson, og mik-
ilvægi þess að hann
skuli vera staðsettur
jafn miðsvæðis og
raun ber vitni.
urinn sé staðsettur miðsvæðis.
Fullyrða má að ef einhverntíma
hefði hugsanlega verið réttlætan-
legt að flytja flugvöllinn annað,
hefði það átt að gerast með til-
komu stærri flugvéla skömmu eftir
seinni heimsstyrjöld. Sem betur
fer bárum við gæfu til, að svo var
ekki gert, þar eð með tilkomu sí-
fellt fullkomnari og hljóðlátari
flugvéla og öruggari aðflugs- og
staðsetningarbúnaði, hafa þjóð-
hagslegir kostir vegna staðsetn-
ingar vallarins aukist, samfara
minnkandi ónæði og slysahættu,
sem af honum stafar.
Vert er að minna á, að ýmsar
ráðstafanir hafa verið gerðar til að
minnka umferð um völlinn á um-
Hugleiðing um
umhverfísmat
Umhverfismál
Sá misskilningur virð-
UMRÆÐAN um um-
hverfismál hefur farið
stöðugt vaxandi undan-
farin ár og er almenn-
ingur orðinn meðvitaðri
um umhverfi sitt og af-
leiðingar slæmrar um-
gengi í því. Þessa stig-
vaxandi umhverfis-
hyggju síðari ára má að
einhverju leyti rekja
aftur til ársins 1987
þegar Gro Harlem
Brundtlandt setti fram
hugtakið um „sjálfbæra
þróun“. í mjög einföldu
máli felur hugtakið í
sér að við sem nú
byggjum jörðina berum
skyldur gagnvart af-
komendum okkar og eigum að sjá
tiLþess að skilja við jörðina í það
minnsta í sama ástandi eftir okkar
dag eins og þegar við tókum við
henni. Til þess að ná þessum mark-
miðum þarf að hyggja að mörgum
þáttum og einn stærsti þátturinn
snýr að sjálfbærri nýtingu náttúru-
auðlinda, þ.e. skynsamleg nýting
þar sem ekki er gengið á auðlind-
ina þannig að hún beri ævarandi
skaða af (sbr. fiskveiðistjómun Is-
lendinga).
Umræðuna um „mat á umhverf-
isáhrifum" (hér eftir talað um sem
umhverfismat) má rekja mun
lengra aftur en hugtakið um sjálf-
bæra þróun. Þessi hugtök hafa þó
átt samleið í seinni tíð og er talað
um að eitt af markmiðum umhverf-
ismats sé að stuðla að sjálfbærri
þróun. Uppruni umhverfismats er í
Bandaríkjunum, en þar vom fyrstu
lögin sem kröfðust lögformlegs
umhverfísmats sett árið 1969. Á
næstu árum fóru margar þjóðir að
fordæmi Bandaríkjamanna. Árið
1985 samþykkti Evrópusambandið
lög um mat á umhverfisáhrifum
framkvæmda _ og
fylgdum við Islend-
ingar í kjölfarið hinn
1. maí árið 1994. Með
þessari lagasetningu
kom krafa um að
framkvæmdaaðilar og
stjórnvöld litu sér
nær og huguðu að
umhverfinu áður en
þeir hæfu fram-
kvæmdir, því erfitt er
að græða sárin eftir á.
Það stemmir vel við
hugmyndafræðina
sem liggur að baki
umhverfismati, en þar
er megináhersla lögð
á að meta alla um-
hverfisþætti áður en
ákvörðun er tekin. Nokkrum stað-
ai’vals- og/eða framleiðslukostum
er velt upp og umhverfismats-
skýi-slan er sett fram til að lýsa
þáttum, sem taka verður tillit til
þegar ráðist er í framkvæmdir.
Þannig felst eitt af meginmarkmið-
um umhverfismats í aðstoð við
ákvarðanatöku þar sem umhverf-
inu er komið fyrir í umræðunni
ásamt öðrum þáttum. Því má ekki
gleyma að umhverfísmat er að
hluta tilkomið vegna þess að við
arðsemismat á kostum hefur alltaf
þótt erfitt að eiga við umhverfis-
þætti sökum þess hversu huglægt
mat þeirra er og erfitt að leggja
peningalegt gildi á náttúruna. Áf
þessum sökum var litið á umhverf-
ismat sem andsvar við þessum fjár-
hagslegu sjónarmiðum og leið til
þess að koma umhverfinu fyrir inni
í umræðunni.
Fljótsdalsvirkjun
og umhverfísmat
í ljósi undangenginnar umræðu
um mat á umhverfisáhrifum
Fljótsdalsvirkjunar sá undirritaður
ist vera ríkjandi, segír
Rúnar Dýrmundur
Bjarnason, að umhverf-
ismat sé eitthvað
neikvætt.
sig knúinn til þess að varpa nýju
ljósi inn í þessa umræðu.
Hingað til hefur spurningunni
um hvort virkjunin þurfi að fara í
lögformlegt umhverfismat eður ei
verið velt fram og til baka. Undir-
rituðum hefur fundist sá misskiln-
ingur vera ríkjandi að umhverfis-
mat sé eitthvað neikvætt og snúist
eingöngu um það að koma í veg
fyrir framkvæmdir sem koma til
með að hafa áhrif á umhverfið.
Þessum misskilningi verður að
eyða því þvert á móti er tilgangur-
inn með umhverfismati að gera öll-
um grein fyrir þeim áhrifum á um-
hverfið sem af framkvæmdinni
munu stafa þannig að allir séu
meðvitaðir um þau. Umhverfis-
matsskýrsla á að leggja öll spilin á
borðið og skýra út öll hugsanleg
áhrif sem framkvæmdin kann hafa
á umhverfið. Niðurstöðurnar á að
kynna fyrir almenningi og ekkert
má undan draga þegar um þjóðar-
eign er að ræða. Hins vegar má
ekki líta framhjá því að umhverfís-
mat verður oftar en ekki pólitískt
mál og efnahagslegir, félagslegir
og pólitískir þættir virðast oft hafa
meira vægi en umhverfisþættir,
eins og reyndin hugsanlega er
varðandi Fljótsdalsvirkjun. Af
Rúnar Dýrmundur
Bjarnason