Morgunblaðið - 19.10.1999, Qupperneq 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 19. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
4h
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 19. OKTÓBER 1999 39
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÓTRÚLEG
AFGREIÐSLA
SÚ ÁKVÖRÐUN öldungadeildar Bandaríkjaþings að stað-
festa ekki alþjóðlegt samkomulag um bann við kjarnorkutil-
raunum er vægast sagt undarleg. Svo virðist sem flokkspólitísk
togstreita repúblikana og demókrata um óskyld málefni hafi
ráðið mestu um afgreiðsluna og pólitísk skammtímasjónarmið
orðið ofan á.
Vissulega er samningurinn um bann við kjarnorkutilraunum
ekki fullkominn frekar en aðrir alþjóðlegir samningar, sem
byggjast á málamiðlunum milli fjölmargra ríkja. Með honum var
hins vegar stigið mikilvægt skref í þá átt að draga úr frekari út-
breiðslu kjarnorkuvopna. Tilraunasprengingar Indverja og
Pakistana á síðasta ári sýna, að veruleg þörf er fyrir samning af
þessu tagi. Að auki virðast sérfræðingar vera sammála um að
tilraunasprengingar séu að mörgu leyti úrelt fyrirbrigði. Þær
bæti litlu sem engu við þær niðurstöður, sem hægt er að fá með
notkun tölvulíkana.
í umræðum á Bandaríkjaþingi var m.a. gagnrýnt að í samn-
ingnum væru engin ákvæði er tryggðu að ríki á borð við Norður-
Kóreu sprengdu ekki kjarnorkusprengjur í tilraunaskyni. Á það
ber hins vegar að líta að aldrei verður með öllu hægt að koma í
veg fyrir að ríki vanvirði alþjóðlega samninga. Með staðfestingu
samningsins hefði hins vegar sá siðferðilegi þröskuldur sem slík
ríki hefðu orðið að stíga yfir verið hækkaður til muna.
Eftir að Bandaríkjaþing hafnaði samningnum er ljóst að erfitt
verður að setja hömlur á kjarnorkutilraunir. Hvernig ætlar
Bandaríkjastjórn að sannfæra t.d. Indverja og Pakistana um að
undirrita samning sem Bandaríkin sjálf hafa hafnað? Hvers
vegna ættu Rússar að staðfesta samning um allsherjarbann við
kjarnorkutilraunum þegar Ijóst er að Bandaríkin munu ekki
staðfesta hann?
Til lengri tíma litið gætu afleiðingarnar orðið alvarlegar.
Hætta er á að kjarnorkuveldum fjölgi og að þau sem fyrir eru
haldi áfram að þróa vopnabúr sín af fullum krafti. Þeir sem
stefna að því að verða kjarnorkuveldi hafa nú eignazt óvæntan
bandamann, sjálfa öldungadeild Bandaríkjaþings.
GARÐYRKJUBÆNDUR
OG BLAÐAÚTGÁFA
EKKI verður annað sagt en garðyrkjubændur hafi brugðizt
við þeirri gagnrýni, sem þeir hafa orðið fyrir að undanförnu
vegna verðlags á íslenzku grænmeti. Þeir hafa birt myndarlegar
auglýsingar hér í Morgunblaðinu, þar sem þeir reyna að verjast
framkominni gagnrýni með því að bera saman verð á íslenzkum
og erlendum dagblöðum og komast að þeirri niðurstöðu að með-
alverð á íslenzkum dagblöðum á virkum degi sé 817% hærra en
verð á dagblaði í Minnesota. Þeir gefa að vísu ekki upp um
hvaða dagblað er að ræða í Minnesota, svo að ekki er hægt að
bera saman gæði þess blaðs og blaðanna á íslandi og er það
vissulega brotalöm í málflutningi garðyrkjubænda. Hins vegar
er það svo, að gæðablöð í Evrópu kosta töluvert, þegar þau eru
keypt í lausasölu. Þannig kostar International Herald Tribune
220 krónur á íslandi og Financial Times 285 krónur en Morgun-
blaðið einungis 150 krónur í lausasölu. Þetta eru sambærileg
blöð hvert á sínu markaðssvæði og við slíkan verðsamanburð
getur Morgunblaðið vel við unað.
Kjarni málsins er þó sá, að dagblöðin á íslandi njóta engrar
verndar gegn erlendri samkeppni. Innflutningur á erlendum
dagblöðum og tímaritum er frjáls og hver sem er hefur nú
möguleika á að nálgast erlendar sjónvarpsstöðvar, sem að sjálf-
sögðu þýðir samkeppni við alla íslenzka fjölmiðla og þar á meðal
dagblöðin. Islenzku dagblöðin verða að standa sig í þessari sam-
keppni við erlenda fjölmiðla og hefur tekizt það býsna vel. Krafa
Morgunblaðsins á hendur garðyrkjubændum er sú ein, að þeir
starfi í þessu frjálsa samkeppnisumhverfi en hlaupi ekki undir
pilsfald stjórnvalda og ætlist til þess að framleiðslustarfsemi
þeirra fái að vera í friði fyrir erlendri samkeppni hluta úr ári
með því að lagðir séu stórfelldir verndartollar á innflutt græn-
meti.
Garðyrkjubændur sakna þess, að fá ekki Morgunblaðið í
hendur alla daga ársins. Sá söknuður verður Morgunblaðinu
hvatning til að fjölga útgáfudögum en það er ástæða til að vekja
athygli garðyrkjubænda á því, að Morgunblaðið kemur út nán-
ast alla daga ársins, þó að suma daga ársins komi það einungis
út í rafrænu formi. Það hefur reynzt Morgunblaðinu vel að taka
stöðugt upp nútímalegri tækni og mundi áreiðanlega efla sam-
keppnisstöðu garðyrkjubænda einnig.
Stjórnvöld geta ekki öllu lengur varið hina háu verndartolla á
grænmeti fyrir íslenzkum almenningi. Hins vegar geta garð-
yrkjubændur krafizt þess með rökum, að þeim verði tryggt sam-
bærilegt starfsumhverfi og keppinautum þeirra í öðrum löndum
m.a. með viðunandi raforkuverði. Snerpan í viðbrögðum þeirra
nú bendir hins vegar ótvírætt til þess, að þeir verði færir í flest-
an sjó, þegar að því kemur að þeir þurfi að lifa af í hinni hörðu
veröld frjálsrar og opinnar samkeppni.
Kjaraviðræður hefjast á næstunni í skugga viðskiptahalla og vaxandi verðbólgu
Nokkurs ótta gætir
meðal hagfræðinga um
að efnahagsuppsveifla
síðustu ára endi með
brotlendingu líkt og
gerðist 1988-1989.
Kaupmáttur lækkaði þá
mjög mikið og er hann
fyrst núna, tíu árum síð-
ar, að ná fyrri stöðu.
Egill Olafsson skoðaði
hagsveifluna í lok síð-
asta áratugar og ræddi
við Eddu Rós Karlsdótt-
ur og Rannveigu Sig-
urðardóttur, hagfræð-
inga ASI, um komandi
kjarasamninga og þær
hættur sem við blasa.
AARUNUM 1986-1987 jókst
kaupmáttur á íslandi mjög
hratt. T.d. hækkaði kaup-
máttur verkakarla frá 1985
til 1987 um 28,2% og kaupmáttur iðn-
aðarmanna jókst um hvorki meira né
minna en um 42,4%. Á sama tíma varð
mikil þensla í hagkerfinu, viðskipta-
hallinn jókst hröðum skrefum og gíf-
urlegur halli var á ríkissjóði. Afleiðing
varð brotlending í efnahagsmálum.
Kaupmáttur féll hratt á árinu 1989 og
á árunum þar á eftir. Núna, tíu árum
síðar, hefur kaupmáttur launafólks
náð sömu stöðu og hann var
1987-1988. Sumir hagfræðingar óttast
hins vegar að sagan sé að endurtaka
sig og framundan sé niðursveifla í
efnahagslífinu með lækkandi kaup-
mætti, verðbólgu og samdrætti í fjár-
festingu.
Árin 1986-1987 voru að flestu leyti
ákaflega hagstæð ár fyrir efnahag Is-
lendinga. Verð á fiskafurðum erlendis
hækkaði mjög mikið á þessum tveim-
ur árum og náði hámarki 1988. Hag-
vöxtur jókst árið 1986 um 6,5% og um
8,7% árið 1987. Innflutningur árið
1987 var 23,3% meiri en árið á undan.
Innflutningur á bílum jókst t.d. mikið
enda hvöttu stjórnvöld til þess að
landsmenn keyptu sér nýja bíla með
því að lækka innflutningsgjöld á bíl-
um. Einkaneysla árið 1987 jókst um
16,2% og kaupmáttur launþega hækk-
aði um tugi prósenta á örfáum árum.
Ef eingöngu er litið á árið 1987 hækk-
aði kaupmáttur um 22,6%, en það ár
var reyndar skattlaust ár vegna upp-
töku staðgreiðslukerfisskatta. Verð-
bólga var mikil, en þó benti ýmislegt
til þess að stjórnvöld væru að ná ár-
angri í baráttu við verðbólgudrauginn
eftir áratuga baráttu.
Þannig lækkaði verð-
bólga niður í 18,8% árið
1987, en hafði verið 32,4%
árið 1985.
Veik efnahagsleg
undirstaða
Undirstaðan undir
þessari velgengni var
hins vegar ekki traust.
Þótt hagvöxtur væri um-
talsverður var hann ekki í
neinu samræmi við launa-
hækkanir. Segja má að
góðærið hafi að hluta til
verið fjármagnað með
miklum viðskiptahalla,
sem var 3,4% árið 1987 og
3,5% árið 1988. Þegar
kom fram á árið 1988
benti margt til þess að grípa þyrfti í
taumana ef ekki ætti illa að fara.
Þorskveiðar höfðu aukist ár frá ári
allt frá 1983 og voru komnar upp í 390
þúsund tonn árið 1987. Þá kom hins
vegar í Ijós að fiskistofnarnir voru
ofnýttir og samdráttur varð í veiðum.
Á sama tíma lækkað verð á fiskafurð-
um erlendis.
Þegar kom fram á árið 1988 verður
sannkölluð brotlending í efnahagslífi
landsmanna. Landsframleiðsla dróst
saman um 0,1% árið 1989 eftir 8,5%
Ótti við að niður-
sveiflan frá 1988
endurtaki sig
hagvöxt
undan.
máttur
árið á
Kaup-
dróst
30
25
20
25
10
5
0'
-5
-10
-15
-20
Edda Rós
Karlsdóttir
saman um 7,8% á
einu ári. Heimilin
áttu í erfiðleikum
með að standa í
skilum með lán
sem tekin höfðu
verið í góðærinu
og bankakerfið
lenti í mikilli
kreppu. Verð-
bólga fór úr bönd-
um á ný og mæld-
ist 25,5% á árinu
1988. Umtalsvert
atvinnuleysi gerði
vart við sig.
Er sagan að
endurtaka sig?
Hagfræðingar
ASÍ, Edda Rós
Karlsdóttir og
Rannveig Sigurð-
ardóttir, ræddu
nokkuð þessa
sögu á launaráð-
stefnu ASÍ fyrr í
þessum mánuði.
Ástæðan er ekki
síst að ýmislegt
bendir til að
hætta sé á að sag-
an sé að endur-
taka sig. Síðustu
fjögur ár hafa
verið afar hag-
stæð íslensku
efnahagslífi. Ár-
legur hagvöxtur
hefur verið 5-6%
síðustu fjögur ár.
Kaupmáttur hef-
ur á síðustu fjór-
um árum aukist
um 26,3% og er
núna meiri en
þegar hann reis
hæst á árinu
1988. Einka-
neysla hefur auk-
ist miklu meira en
kaupmátturinn og
það þarf því ekki að koma á óvart að
skuldir heimilanna hafa aukist þrátt
fyrir góðæri. Útlán bankakerfisins
hafa aukist mjög mikið og tilraunir
Seðlabankans til að
hamla á móti með vaxta-
hækkunum og hækkun á
bindiskyldu hafa enn
ekki skilað tilætluðum
árangri. Viðskiptahallinn
var 5,7% af landsfram-
leiðslu í fyrra og því er
spáð að hann verði 4,6% í
ár og 4,2% á næsta ári.
Edda Rós segir að
verkalýðshreyfingin hafi
miklar áhyggjur af því
sem er að gerast í efna-
hagslífmu því menn ótt-
ist að mistök í efnahags-
stjóm hafi þær afleiðing-
ar að kaupmáttur hrapi
og sá árangur sem laun-
þegahreyfingin hafi náð
á síðustu árum renni út í
Hún gagnrýnir stjórnvöld
grípa seint til aðgerða og
Kaupmáttarþróun á Islandi og í Danmörku
v 1980-1999 Breytingar (%) frá 1980

í Dar im< árk j -

^—f á i slandi

\k
1
1980 ‘81 '82 ‘83 ‘84 '85 ‘86 ‘87 ‘88 ‘89 ‘90 ‘91 '92 ‘93 ‘94 ‘95 '96 ‘97 '98 ‘99
Kauphækkanir á ári 1981-1999
Verkakarlar, meðaltöl
JX
XL
82 ‘83 ‘84 ‘85 ‘86 ‘87 '88 ‘89 '90 ‘91 '92 ‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97
Kaupmáttarþróun 1981-1999
-U
‘99
sandinn.
fyrir að
minnir á að bæði Þjóðhagsstofnun og
Seðlabankinn hafi á síðasta ári varað
mjög sterklega við því að hætta væri á
oíþenslu í efnahagsmálum og hvatt
stjórnvöld til aðgerða.
Skilaboð stjórnvalda
eru mikilvæg
Rannveig tekur undir þetta og segir
að skilaboð stjórnvalda skipti mjög
miklu máli. Stjórnvöld hafi allt síðasta
ár og allt fram yfir mitt þetta ár lagt
áherslu á góða stöðu efnahagsmál-
anna og gefið þannig þau skilaboð til
almennings að ekkert væri að óttast
og engin þörf væri á að draga úr
neyslu eða lántökum enda hafi þær
verið að aukast allt þetta ár. Þau
stjórntæki sem stjórnvöld og Seðla-
bankinn hafi til að hafa áhrif á efna-
hagsstarfsemina séu þess eðlis að ár-
angur aðgerðanna komi ekki fram
fyrr en eftir 4-8 mánuði. Áhrif vaxta-
hækkunar og þeirra ákvarðana sem
teknar séu í fjárlögum fari því ekki að
gæta fyrr en komi fram á árið 2000.
Rannveig segir að margt sé öðruvísi
nú en á síðasta áratug. Viðskiptahall-
inn sé mun meiri en þá, heimilin, fyr-
irtækin og þjóðarbúið skuldsettari.
Fjármagnshreyfingar hafi verið gefn-
ar frjálsar árið 1995 og sýni stjórnvöld
ekki nægilegt aðhald í efnahagsmál-
um geti markaðurinn misst trú á efna-
hagsstefnuna, sem hafi þær afleiðing-
ar að markaðurinn felli gengið eins og
gerðist t.d. í Svíþjóð í byrjun áratug-
arins.
Rannveig segir að fleir breytingar
hafi orðið í efnahagsmálunum á þess-
um 10 árum. I lok síðasta áratugar
hafi ríkissjóður verið rekinn með
mikilum halla, einnig í góðæri. Nú sé
ríkissjóður hins vegar rekinn með af-
gangi og stefnt sé að 15 milljarða
tekjuafgangi í fjárlagafrumvarpinu.
Hún segir hins vegar að full þörf hafi
verið á að sjá þennan afgang á ríkis-
jóði á þessu ári og enn meiri afgang á
næsta ári.
Áhyggjuefni sé að
sveitarfélögin séu
rekin með halla
þrátt fyrir upp-
sveiflu en þó beri
að hafa í huga að
sveitarfélögin
njóti ekki góðær-
isáhrifa í sama
mæli og ríkissjóð-
ur geri.
Edda Rós segir
að staðan sé að
einu leyti verri
núna en 1987. Þá
hafi skuldir heim-
ilanna numið 60%
af ráðstöfunar-
tekjum þeirra.
Núna skuldi
heimilin hins veg-
ar meira en 140%
af árlegum ráð-
stöfunartekjum
sínum. Staða
heimilanna sé því
erfiðari nú til að
standa undir öll-
um þessum skuld-
um ef kaupmáttur
lækki og atvinnu-
leysi aukist, líkt
og gerðist fyrir 10
árum. Afleiðingar
samdráttar geti
því orðið mjög al-
varlegar fyrir
heimilin og ekki
síður fyrir banka-
kerfið.
Rannveig benti
einnig á að búið
sé að gera miklar
breytingar í hús-
næðislánakerfinu.
Á síðasta áratug
hafi mjög margir
húsbyggjendur
fjármagnað hús-
næðiskaup sín
með skammtíma-
lánum. Þegar fólk
lenti í vanskilum
með lánin hafi
verið hægt að hjálpa mörgum með því
að breyta skammtímalánum í langtíma-
lán. Núna sé þetta úrræði gagnslítið ef
fólk lendi í vanskilum því flestallir hús-
kaupendur fjármagni sín kaup með
langtímalánum.
V erkalýðsforystan
í erfiðri stöðu
Á launamálaráðstefnu
ASÍ talaði Grétar Þor-
steinsson, forseti ASÍ,
um að verkefni næstu
kjarasamninga væri að
tryggja að sá mikli kaup-
máttur sem verkalýðs-
hreyfingin samdi um í
síðustu samningum glat-
aðist ekki. Fleiri forystu-
menn verkalýðshreyfing-
arinnar hafa gefið svip-
aðar yfirlýsingar.
Edda Rós segir að
kröfugerðh- stéttarfélag-
anna liggi ekki fyrir en
yfirlýsingar í þessa veru þurfi ekki að
koma á óvart. Forystumenn verka-
lýðshreyfingarinnar átti sig flestir á
mikilvægi stöðugleika í efnahagsmál-
um og að eina raunverulega trygging-
in fyrir hækkandi kaupmætti sé lág
verðbólga. Vandi forystumanna ASI
sé hins vegar mikill. Það liggi fyrir að
margir félagsmenn ASI hafi ekki not-
ið sama launaskriðs og t.d. þorri opin-
berra starfsmanna. Innan ASI, ekki
síst innan Verkamannasambandsins,
séu mjög ákveðnar kröfur um veru-
Rannveig
Sigurðardóttir
legar launahækkanir vegna þess að
mönnum finnst þeir hafa setið eftir.
Þetta þurfi ekki að koma á óvart, sér-
staklega í ljósi þess að skattkerfis-
breytingarnar 1997 hafi dregið úr
kaupmáttarauka þeirra lægst laun-
uðu. Margir séu þeirrar skoðunar að
kjaradómur hafi gefið tóninn þegar
hann hækkaði laun alþingismanna
daginn eftir kosningar.
Edda Rós bendir jafnframt á að
verðbólga á síðustu 12 mánuðum hafi
verið 5,3%. Þetta þýði, miðað við
óbreytta verðbólgu, að kjarasamning-
ar sem fela í sér minna en 5,3% launa-
hækkun á ári leiði til Iækkunar á
kaupmætti.
Edda Rós segir það ábyrgðarleysi
gagnvart launafólki ef stjórnvöld grípi
ekki til aðgerða til að koma í veg fyrir
að verðbólga fari á fullt skrið. Árið
1990 megi segja að verkalýðshreyf-
ingin hafi ásamt atvinnurekendum
tekið efnahagsstjórnina úr höndum
þáverandi ríkisstjórnar til að koma
böndum á verðbólguna. Sú aðgerð hafi
nánast verið kraftaverk í efnahags-
legu tilliti.
Breytingar í skattamálum
gætu hjálpað
Rannveig benti á að það sjónarmið
njóti mikils fylgis innan verkalýðs-
hreyfingarinnar, að hún eigi ekki að
taka þátt í samningum við stjórnvöld
um skattamál í þeim kjarasamninga-
viðræðum sem framundan séu.
Ástæðan sé ekki síst sú að menn telji
ekki ástæðu til að semja við ríkis-
stjórnina um eigin kosningaloforð
t.d. varðandi breytingar á barna-
bótakerfinu.
Einnig sé ljóst að stefna ríkisstjórn-
arinnar í skattamálum sé ekki sú sem
verkalýðshreyfingin hafi lagt áherslu
á. Árið 1997 hafi ASÍ lagt til að tekið
yrði upp fjölþrepa tekjuskattskerfi, en
ríkisstjórnin hafi farið þveröfuga leið,
lækkað almennu skattprósentuna og
fjánnagnað lækkunina með raunlækk-
un skattleysismarka og skerðingar-
marka barnabóta. Þetta hafi haft í för
með sér að þeir tekjulægri og barna-
fólk hafi fengið minna í sinn hlut en
þeir tekjuhærri.
Rannveig segir að það liggi fyrir að
ríkisstjórnin ætli að halda áfram á
þessari braut því sú stefna hafi verið
mörkuð í fjárlagafrumvarpinu að
hækka skattleysismörk og önnur
tekjuviðmið í bótakerfinu um aðeins
2,5% á meðan íTkisstjórnin reikni með
5% hækkun launa á næsta ári, sem feli
í sér áframhaldandi raunlækkun þess-
ara marka og virki því sem skatta-
hækkun fyrir þá lægst launuðu og
barnafólk. Rannveig benti á að ríkis-
stjórnin gerði einungis ráð fyrir 3%
hækkun bóta almannatrygginga sem
þýddi í raun lækkun bóta því verð-
bólga sé yfir 5%.
Rannveig gagnrýnir einnig stjórn-
völd fyrir að auka hlutafé ríkisvið-
skiptabankanna á síðasta ári. Sú að-
gerð hafi aukið peningamagn í umferð
og aukið þenslu. Betra hefði verið að
selja eitthvað af hlutafé bankanna og
gera meiri kröfur til þeirra um arð-
semi. Hærri arðsemiskrafa sé sárs-
aukaminni aðgerð en þær vaxtahækk-
anir sem nú hafi verið
ákveðnar.
Rannveig og Edda Rós
segja að áhyggjur fólks
snúist um hvort sagan
frá 1987 muni endurtaka
sig m.a. með vísan til
þess að þeir kjarasamn-
ingar sem framundan
séu muni raska stöðug-
leikanum. Þetta sé mikil
einföldun vegna þess að
brotlendingin sem varð
árið 1988 hafi fyrst og
fremst orðið vegna að-
gerðaleysis stjórnvalda
bæði í peninga- og ríkis-
fjármálum.
Edda Rós segir að
margir leggi nú áherslu á
„hófsama kjarasamn-
inga“ því þeir muni hjálpa við að slá á
þenslu. Slíkir samningar stuðli ekki að
jafnvægi í efnahagsmálum ef það end-
urtaki sem gerðist síðast að þeir sem
komi á eftir semji um mun meiri
launahækkanir. Þá muni það eitt ger:
ast að láglaunahóparnir innan ASI
dragist aftur úr öðrum og það sætti
þeir sig ekki við. Áframhaldið geti því
ráðist af þeim skilaboðum sem stjórn-
völd sendi út í þjóðfélagið.
Undirbúningur hafínn að rammaáætlun
um nýtingu vatnsafls og jarðvarma
Losnum við deilur •
um hverja virkjun
TILGANGUR rammaáætlunar um
nýtingu vatnsafls og jarðvarma er að
losna úr sjálfheldu og deilum um
hverja virkjun sem reisa á hérlendis,
sagði Sveinbjörn Björnsson, jarðeðlis-
fræðingur og formaður verkefnis-
stjómar rammaáætlunarinnar, í upp-
hafi kynningarfundarins. Hann sagði
að tilgangurinn væri jafnframt að
finna þá kosti sem best hentuðu til
virkjunar út frá sjónarhóli hag-
kvæmni og verndar hverju sinni. Til-
gangurinn væri auk þess að benda á
svæði sem ætti að vernda ósnortin.
Sveinbjöm útskýrði hvernig undir-
búningi áætlunarinnar væri hagað.
Hann sagði að útbúnar yrðu skýrslur
um hvern virkjunarkost þar sem fram
kæmu ítarlegar upplýsingar um hann
og áhrif hans á umhverfi og byggð.
Fjórir faghópar sem stofnað hefur
verið til fá síðan skýrslurnar og gefa
virkjunarkostunum einkunn út frá
sínum sjónarhóli. Þar með kemur í
hlut faghóps um náttúm- og minja-
vernd að gefa virkj-
unarkostinum ein-
kunn hvað varðar
þann þátt og senda
tillögur til verkefn-
isstjórnar. Aðrir
faghópar gera slíkt
hið sama en þeir
fjalla um útivist og
hlunnindi; þjóð-
hagsmál, atvinnulíf
og byggðaþróun; og
orkulindir.
25 virkjunarkost-
ir flokkaðir fyrst
Þegar á heildina
er litið þarf ramma-
áætlunin að vega í
heild upplýsingai- um
hagkvæmni orku-
vinnslu, náttúm land-
svæða, útivist og ferðaþjónustu, hlunn-
indi, áhrif virkjunar á vatnakerfi, flóð
og framburð, mengun lofts og vatns
þegar um er að ræða jarðhitavirkjun
og þróun byggðar. Sveinbjörn sagði að
útlit væri fyrir að vandasamt yrði að
samræma einkunnagjöf hópanna og
þess vegna verði leitað til sérfræðinga
um hvaða aðferðafræði verði best að
nota til að meta þætti eins og. Hann
taldi líklegt að einkunn yrði gefin á
nokkram ásum, á einum ási yrði gefin
einkunn íyrir hagkvæmni, á öðmm fyr-
ir önnur atriði.
Sveinbjörn sagði að áður en þessi
vinna gæti hafist þyrfti töluverð und-
irbúningsvinna að eiga sér stað. Verk-
efni næsta árs væri að gera kort af
landsvæðum og afla annarra gagna,
þróa verndarviðmið og aðferðir til
mats, auk þess sem skrifa þyrfti
fyrstu skýrslur um virkjunarhug-
myndir.
Orkufyrirtæki tilkynna virkjunar-
hugmyndir til verkefnisstjórnar. Að
sögn Sveinbjöms liggja nú fyrir um
60 hugmyndir að vatnsaflsvirkjunum
og 30 að jarðvarmavirkjunum. Hann
sagði að flokkun þeirra myndi taka
verulegan tíma svo ákveðið hefði verið
að hefja vinnu við 25 hugmyndir. í
fyrsta áfanga áætlunarinnar verða því
teknar til umfjöllunar hugmyndir um
virkjanir í jökulám á hálendinu;
þ.e.a.s. virkjanir á Þjórsár-Tungnaár-
svæðinu, svæðinu norðan Vatnajökuls
og vatnasviði Síðuvatna.
Hvað varðar háhita verða virkjanir
nærri byggð teknar fyrir fyrst, og er
þar átt við virkjanahugmyndir á
Reykjanesi, á Torfajökulssvæðinu og í
Þingeyjarsýslum. Sveinbjörn sagði að
stefnt yrði að því að heildarmat á hag-
kvæmni og áhrifum þessara 25 hug-
mynda yrði lagt fram haustið 2002.
Sjálf matsvinnan myndi hefjast á
seinni huta næsta árs.
Umhverfísmat á sér stað
of seint í ferlinu
Nokkrai' umræður spunnust á fund-
inum um hvaða virkjanir yi'ðu teknar
fyrir í rammaáætluninni. Sveinbjörn
Undirbúningsvinna að
rammaáætlun um
nýtingu vatnsafls og
jarðvarma er hafin.
Með framkvæmd áætl-
unarinnar er vonast til
að sátt náist um nýtingu
orkulinda annars vegar
og vernd náttúruperlna
hins vegar. Ragna Sara
Jónsdóttir fræddist
um áætlunina á kynn-
ingarfundi sem haldinn
sagðist líta svo á að metnar yrðu allar
virkjanir. Þó væm undanskildar þær
virkjanir sem lagaheimild væri fyrir og
búast mætti við að framkvæmdir yrðu
hafnar við þegar röðun rammaáætlun-
ar færi fram. Þar sem nokkrar umræð-
ur urðu um Fljótsdalsvirkjun og hvort
það kæmi til kasta áætlunarinnar að
meta hana sagði Sveinbjöm að ef ekki
hefði verið tekin ákvörðun um bygg-
ingu hennar þegar fjallað yrði um jök-
ulár norðan Vatnajökuls, teldi hann
eðlilegt að hún eins og aðrar virkjanir
sem hefðu leyfi en ekki væri byrjað á,
yrði metin með áætluninni.
Sveinbjörn sagði að kostirramma-
áætlunarinnar væm einna helst þeir að
margar hugmyndir væm metnar sam-
tímis áður en miklu hefði verið kostað
til undirbúnings og meðan nægur tími
væri til stefnu. Hann sagði að ann-
markar þess verklags sem nú væri
unnið eftir væri að of seint væri gengið
til mats á umhverfisáhrifum virkjunar.
Hann sagði að rannsóknir á virkjunar-
kostum væm dýrar og því veðjuðu
orkuíyrirtæki oftast á fáa kosti sem
þeir þróuðu til hlítar, en vandinn við
það verklag væri sá að menn gætu lent
í sjálfheldu vegna andstöðu við virkj-
unina þegar búið væri að leggja mikla
fjármuni í að þróa hana.
Jón Gunnar Ottósson, forstjóri Nátt-
úrufræðistofnunar íslands, gerði grein
fyrir því hvernig staðið yrði að mati á
náttúm og verndargildi virkjunar-
svæða. Hann sagði að tekið yrði mið af
alþjóðlegum skuldbindingum íslands
og búsvæðagerðagreiningu sem ætti
eftir að framkvæma. Jón Gunnar sagði
jafnframt að það væri vandamál hve
seint í ferli virkjanahugmynda mat á
umhverfisáhrifum væri. Hann sagði að
það ætti rætur að rekja í lögum um
mat á umhverfisáhrifum sem ef til vill
þyrfti að endurskoða.
Stjórnsýslulegt gildi
áætlunarinnar á huldu
Hilmar Malmquist, frá Náttúm-
verndarsamtökum Islands, ræddi um
kosti og galla rammaáætlunarinnar út
frá sjónarhóli náttúmverndarsamtaka.
Hann sagði að helstu kostfrnir væm
þeir að áætlunin væri sambærileg mati
á umhverfisáhrifum að því leyti að allir
helstu náttúmfarsþættir væm metnir
auk þess sem allir hagsmunaaðilar og
almenningur ætti kost á að koma með
ábendingar. Hann sagði að áætlunin
væri jafnframt skynsamleg að því leyti
að með henni fengist heildstæð fram-
tíðarsýn sem gæfi kost á því að velja
og hafna ákveðnum virkjunarkostum,
auk þess sem þekking á náttúrafari
landsins efldist.
Hilmar dró jafnframt fram galla
áætlunarinnar sem hann taldi fyrst og
fremst felast í því að stjórnsýslulegt
gildi hennar væri á huldu. Hann sagði
að áætlunina ætti að lögfesta sem
skipulagsmál, hún væri gagnslaus ef
hún væri leiðbeinandi og án allra
skuldbindinga. Hilmar taldi jafnframt
að lítið gagn væri í áætluninni ef
Fljótsdalsvirkjun félli ekki undir hana
og spurði hvað stoðaði að fara út í
vinnu við rammaáætlun sem þessa ef
búið væri að ráð-
stafa 15-20% af nýt-
anlegu vatnsafli
landsins.
Hilmar benti
jafnframt á að það
væri stór galli að
forræði rammaá-
ætlunarinnar væri í
höndum iðnaðarráð-
herra, en ekki um-
hverfisráðherra. Sá
síðarnefndi færi
með skipulagsmál
og þessi ráðstöfun
stríddi gegn við-
teknum stjórnsýslu-
háttum. Þá sagði
hann faglegrar slag-
síðu gæta í verkefnis-
stjórninni, sem skipuð
væri af iðnaðarráð-
herra. Þar væm mun fleiri verkfræð-
ingar en náttúrufræðingar, auk þess
sem í henni ættu sæti fulltrúar frá
hagsmunaaðilum í vfrkjunargeiranum,
svo sem eins og Landsvirkjun, Orku-
stofnun og Samtökum sveitarfélaga á
Austuriandi.
Góð lífskjör ekki sjálfsögð
Friðrik Sophusson, forstjóri Lands-
virkjunar, fjallaði um rammaáætlun-
ina út frá sjónarhóli orkufyrirtækis og
sagði að breytt viðhorf í þessum mál-
um kölluðu á ný vinnubrögð. Hann
sagði að nauðsynlegt væri að hafa sem
leiðarljós við gerð áætlunarinnar að
miklar hagkvæmar orkulindir væru
ónýttar hérlendis, og að áætlunin
mætti ekki tefja eðlilega raforkunýt-
ingu. Hann varaði við flokkun í það
sem „má“ og það sem „má ekki“.
Sagði að nauðsynlegt væri að skoða
nýtinguna í heild og forgangsraða.
Friðrik kvaðst vera sammála því að
nauðsynlegt væri að breyta lögum um
mat á umhverfisáhrifum þannig að
Skipulagsstofnun kæmi strax að und-
irbúningi á matinu, en ekki eftir að
miklum fjármunum hefði verið varið í-
rannsóknir. Hann sagðist ósammála
því að Fljótsdalsvirkjun yrði felld inn í
matið, þar sem hún hefði þegar öðlast
tilskilin leyfi.
Friðrik benti á að áætlunina ætti að
endurmeta á nokkurra ára fresti
vegna breyttra viðhorfa, og tók skýrt
fram að breytt viðhorf þyrftu ekki
endilega að vera í eina átt. Þá sagði
hann að ekki væri sjálfgefið að ísland
væri fremst í röð meðal þjóða hvað
lífskjör varðaði og að hann vonaðist til
að í kjölfar rammaáætlunarinnar yrði
breyting á umræðunni sem staðið
hefði yfir undanfarin misseri.
Vinna við rammaáætlunina mun
standa yfir næstu árin. Vonast er eftir
þátttöku almennings við gerð hennar
og hefur samráðsvettvangi því verið
komið á laggirnar. Landvernd annast
hann og getur almenningur komið
ábendingum á framfæri á heimasíðu
áætlunarinnar. Slóðin er www.lantfr^
vernd.is. " N
var um helgina.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Ilafínn er undirbúningur að forgangsröðun virkjunarkosta með lilliti
til hagkvæmni, verndar og annarra þátta.