Morgunblaðið - 08.01.2000, Blaðsíða 42

1
42 LAUGARDAGUR 8. JANÚAR 2000
Millj ón dala
dægurmál
„Hvað ersvona skemmtilegt við það að
sitja heima ístofu ogjylgjast með
ókunnugu fólki annaðhvort vinna jullt
afpeningum eða vinna ekki jullt
afpeningum?“
Eftir Hönnu
Katrínu
Friðriksen
ÞAÐ er merkilegt dæmi um eðli
manneskjunnar, að á támum efna-
hagslegs uppgangs í þjóðfélögum
skuli dramatískir þættir og
spennuþættir njóta mestra vin-
sælda í sjónvarpi og þegar harðn-
ar á dalnum eru gaman- og
skemmtiþættir vinsælastir. Hið
síðarnefnda er reyndar öllu skilj-
anlegra, þ.e. að fólk vilji horfa á
sjónvarpsþætti sem létta lundina
til þess að gleyma baslinu um
stundarsakir. Hvers vegna fólk
vill hið gagnstæða þegar vel árar
er mér hins vegar hulin ráðgáta.
En þetta ku vera meðtekið sem
heilagur sannleikur hjá sjón-
varpsstöðvum, a.m.k. hjá þeim
stærstu vestur í Bandaríkjunum.
Hagkerfið vestra hefur undan-
farið verið í slíkri uppsveiflu að
elstu menn muna vart annað eins.
Samkvæmt
VIÐHORF nefndri for-
múlu ættu
þættir með al-
varlegu ívafi
því að vera of-
arlega á vinsældalistum og á dag-
skrá sjónvarpsstöðvanna á bestu
áhorfstímunum. Það mun líka
vera nokkuð til í því, en þó hafa
þeir mátt láta undan síga í vetur
fyrir spennuþáttum sem um ára-
tugaskeið hafa verið útlægir frá
bestu útsendingartímum stöðv-
anna. Hér er um að ræða spurn-
ingakeppnir þar sem um stórar
fjárhæðir getur verið að tefla. Frá
því í sumar hefur þátturinn Viltu
verða milljónamæringur? á ABC
notið mikilla vinsælda, svo mikilla
að sjónvarpsstöðvarnar NBC,
CBS og Fox hafa undanfarna
mánuði unnið að því að setja eigin
spumingakeppnir á koppinn og
eru þær að líta dagsins ljós þessa
dagana.
Þessir þættir eru með nokkuð
mismunandi sniði, en eiga það
sammerkt að til leiks er boðað
venjulegt fólk og því boðinn sá
möguleiki að vinna til stórra fjár-
hæða í sjónvarpssal. í kjölfarið
eru svo fjölmiðlar tilbúnir til þess
að hampa vinningshöfunum þann-
ig að í raun er að tvennu að keppa;
ríkidæmi og frægð, að minnsta
kosti um stundarsakir.
A upphafsárum sjónvarpsins
voru svipaðir þættir vinsælir í
Bandaríkjunum, en frægðarsól
þeirra féll svo um munar þegar
stjómendur þáttarins Tuttugu og
einn urðu uppvísir að svindli, eins
og svo eftirminnilega var rifjað
upp í kvikmyndinni Quiz Show.
Þessir eldri þættir kröfðust
reyndar töluverðrar sérfræði-
þekkingar af þátttakendum sem
fengu spumingar sem vom langt
utan við getu áhorfenda heima í
stofu. Nýju þættirnir em ólíkir að
þessu leyti þar sem hver sá sem
er þokkalega upplýstur um helstu
dægurmál á möguleika á því að
slá í gegn. Hver er til dæmis al-
gengasta áleggstegundin hjá
Pizza Hut? í hvaða fjómm af
nefndum fimm kvikmyndum lék
Marilyn Monroe? Svör við spurn-
ingum af þ'essu tagi geta þýtt tugi
ef ekki hundmð þúsunda dollara í
vasa keppenda.
Það liggur hins vegar heilmikil
vinna að baki því að semja svona
spurningapakka. Þeir mega auð-
vitað ekki vera of léttir, ekki
mega þættirnir við því að allir
keppendur gangi út með milljónir
í vasanum. Hins vegar þurfa
spumingamar að vera nægilega
léttar til þess að áhorfendur
heima í stofu eigi auðvelt með að
setja sig í spor keppendanna og
hugsa sem svo: „Eg get svarað
þessu, ég gæti verið þama, ég
gæti verið að vinna stórar fúlgur
fjár.“
Það er ekki erfitt að sjá hvers
vegna spumingaþættirnir em eft-
irsóknarverðir af hálfu sjónvar-
psstöðvanna. Þeir era mjög ódýr-
ir í framleiðslu því þó svo að
einstaka sinnum þurfi að punga út
verðlaunum á borð við milljón
dollara (það hefur reyndar aðeins
gerst einu sinni í vetur, yfirleitt
nema verðlaunin „aðeins“ nokkr-
um hundmðum þúsundum doll-
ara), þarf lítið annað til þáttanna
að kosta en laun þáttastjómanda
og þeirra sem semja spurningarn-
ar. Samanburður við leikþætti
með nokkmm hátt launuðum leik-
umm er augljóslega spuminga-
þáttunum í hag. Reyndar munu
menn í Hollywood vera foxillir yf-
ir þessari þróun. Sagt er að fyrir
hvern nýjan spurningaþátt á dag-
skrá sjónvarpsstöðvanna séu 100
manns þar á bæ án atvinnu.
Það er svo sem ekki eins og
Bandaríkjamenn séu hér að finna
upp hjólið því fyrirmyndir flestra
þessara þátta er að finna í Evrópu
eða Asíu. Vinsældirnar virðast
hins vegar ætla að slá öll met
vestra. Það skal engan undra að
mikil eftirspum er eftir því að
koma fram í spurningaþáttunum.
(Skattheimtumaðurinn Carpenter
sem í haust nældi sér í eina millj-
ón dollara með því að svara átta
spurningum um dægurmál varð
ekki einasta ríkur á einni nóttu,
heldur frægur líka. Myndir af
honum birtust á forsíðu fjölda
tímarita, hann var gestur í vinsæl-
um spjallþáttum í sjónvarpinu -
og síðast en ekki síst: leikkonan
Jennifer Aniston úr sjónvarps-
þáttunum Vinum óskaði honum til
hamingu þegar hún rakst á hann í
sjónvarpsupptökusal!)
Hinni spurningunni virðist erf-
iðara að svara, hvað er það sem
gerir þetta að vinsælu sjónvarps-
efni? Hvað er svona skemmtilegt
við það að sitja heima í stofu og
fylgjast með ókunnugu fólki ann-
aðhvort vinna fullt af peningum
eða vinna ekki fullt af peningum?
Er ekki eðlilegra að það fari í
taugamar á fólki að sjá Jón eða
Jónu í næsta húsi detta í lukk-
upottinn á meðan við höfum
áhyggjur af næsta Vísareikningi?
Sérfræðingar sjónvarpsstöðv-
anna hafa svörin á reiðum hönd-
um. Fyrir utan það að fólk njóti
þess að setja sig í spor þeirra
heppnu og hlæja að ræflunum
sem eyðileggja eigin möguleika
og annarra í liðinu (því það em
búin til lið í þáttunum) með því að
klikka á laufléttri spurningu um
algenga kornflextegund, er aðal-
skýringin sögðtengjast upp-
gangstímum í þjóðfélaginu, allt er
á fullri ferð og fólk er í skapi til
þess að vinna og leyfa öðmm að
vinna. Allir era að gera það gott.
Þá vitum við það. Nú er bara að
bíða eftir að spurningakeppnir
sem búa til milljónamæringa
nokkmm sinnum í viku, slái í
gegn á íslandi. Þá fyrst er ástæða
til að fagna. Þá fyrst höfum við
það gott.
MORGUNBLAÐIÐ
________UMRÆÐAN__
Hinir vammlausu
ÞAÐ á ekki að plata
fólk, sagði Davíð
Oddsson forsætisráð-
herra á jólum, þegar
ljóst var að fimmtán
úrvalsmenn höfðu ver-
ið narraðir til að
sækja um stöðu bank-
astjóra Seðlabankans.
Tilefnið var að nokkr-
um klukkustundum
fyrr en umsóknar-
frestur rann út varð
formlega opinbert að
Finnur Ingólfsson við-
skiptaráðherra hafði
afráðið að sækja um
embættið. Fimmtán
menn, sem ekkert
höfðu til saka unnið nema heil-
brigðan metnað, voru meiddir af
ríkisstjórn Islands.
Af lýsingum ráðherranna sjálfra
varð Finnur Ingólfsson seðla-
bankastjóri með eftirfarandi hætti:
Viðskiptaráðherra útvegaði sér lof-
orð forsætisráðherra fyrir stuðn-
ingi sækti hann um embætti bank-
astjóra Seðlabankans sem við-
skiptaráðherra veitir þó sjálfur að
öðm jöfnu. Þar sem viðskiptaráð-
herra getur lögum samkvæmt ekki
veitt sjálfum sér stöðuna óskaði
hann eftir að forsætisráðherrann
sem búinn var að lofa honum
stuðningi gegndi fyrir sig embætti
viðskiptaráðherra meðan viðskipt-
aráðherrann var sjálfur skipaður í
stöðuna þótt aðrir hæfari menn
kynnu að vera meðal umsækjenda.
Bíðum nú við... Er munur á þessu
og að skipa sjálfan sig? Á hvaða
tíma lifum við og í hvaða landi?
Forsætisráðherrann gekkst fús-
lega við að hafa ákveðið ráðningu
Finns áður en hann vissi um alla
sem sóttu. Sér til afbötunar kvaðst
hann hafa afleita lagagrein sem
heimtaði að staðan skyldi auglýst
og framhjá því gæti engin ríkis-
stjórn smokrað sér jafnvel þótt
hún ætlaði alls ekki að ráða aðra
umsækjendur en þá sem hún fengi
sjálf til að sækja um. Hitt væri þó
sannast mála að hann væri alveg á
móti því að plata góða drengi og
vissulega stæði því hugur hans til
að breyta þessum vondu lögum og
afnema hina skelfilegu auglýsinga-
skyldu.
Sannaðist þar sem þjóðin vissi
fyrir að blessaður for-
sætisráðherrann okk-
ar má fátt aumt sjá og
alls ekki þá sem ganga
með lúskraðan skalla
eftir meðferð ríkis-
stjórnarinnar. Þetta
var heldur ekki í
fyrsta sinn sem svo
göfugar hugsanir
flögmðu eins og dúfur
friðarins í hugskoti
forsætisráðherrans. I
umræðu um breytingu
á lögum um Seðlaban-
kann 2. desember
upplýsti hann flestöll-
um að óvömm að hin
lausa staða þriðja
Seðlabankastjórans „verði auglýst
nú á allra næstu dögurn". En líkt
og á Sprengisandi var samt á
kreiki einhver óhreinn andi sem
angraði forsætisráðherra. Kannski
var það þess vegna sem hann svo
sem eins og upp úr þurru kvaðst
telja „...betra að koma hreint fram
og segja frá því fyrirfram hvað til
standi en ekki plata fólk, jafnvel
heilu menntaskólana, til að sækja
um stöður af þessu tagi. Það er
betra að fara beint framan að
mönnum í þeim efnum“.
Þarna brá forsætisráðherra sér í
líki hins forvitra Njáls því forspá
hlýtur þetta að hafa verið en ekki
vissa. Engum kemur nefnilega til
hugar að forsætisráðherra hafi þá
vitað að Finnur hygðist drösla pok-
anum sínum yfir Ingólfsstrætið í
marmarahöllina á Arnarhóli. Þó
myndu óvitlausir líklega vilja
spyrja hví forsætisráðherra notaði
þá ekki ferðina fyrst á annað borð
var verið að breyta lögum um
bankahróið til að leggja samhliða
til að þingið felldi niður auglýs-
ingaskylduna? Þá hefði ekki þurft
að meiða neinn. Hjá Útvarpinu er
einmitt óvitlaus fréttamaður, Óð-
inn Jónsson, sem spurði þessarar
spurningar í fréttum útvarps seint
í desember.
Fyrirfram hefði asni af götunni
getað glapist á þá fíflalegu hug-
mynd að þetta væri ráðabrugg til
að koma í veg fyrir að fjölmiðlar og
stjórnarandstaða drægju þá kol-
röngu ályktun að búið væri að taka
stöðuna frá fyrir örendislausan
ráðherra. Það hefði auðvitað sett
Stöðuveitingar
Fimmtán menn, sem
ekkert höfðu til saka
unnið nema heilbrígðan
metnað, segir Össur
Skarphéðinsson, voru
meiddir af ríkisstjórn
7—^———————————
Islands.
málið í glæsilegt uppnám. En Dav-
íð brást ekki frekar en fyrri dag-
inn. Hann svaraði Óðni með því að
benda efnislega á þá hárréttu stað-
reynd að umrætt frumvarp fjallaði
einungis um breytingar á yfir-
stjórn Seðlabankans og ekkert
annað. Það hefði því augljóslega
verið úrleiðis að vera að hringla
með önnur og óskyld mál eins og
auglýsingaskylduna jafnvel þótt öll
ríkisstjórnin væri á móti því að
plata fólk.
Þetta var tær snilld hjá forsætis-
ráðherra. Allir vörpuðu öndinni
léttar. Ekki síst fimmtánmenning-
arnir. Þeim leið miklu betur að
hafa frá fyrstu hendi að það væri
lagaleg fagurfræði en ekki pólitísk-
ur refskapur sem réði ákvörðun
ríkisstjórnarinnar um að fífla þá
opinberlega. En dokum aðeins...
Var ekki annað frumvarp um Seð-
labankann fyrir Alþingi í desember
sem hefði þá mátt nota? Mikið rétt.
Á nákvæmlega sama tíma lá annað
frumvarp fyrir Alþingi um að
breyta nákvæmlega sömu lögum
um nákvæmlega sama Seðlabanka
og var samþykkt nákvæmlega
sama dag og hitt. Gat ríkisstjórnin
ekki notað það til að breyta lögun-
um fyrst forsætisráðherrann vildi
svo eindregið að ákvæðið um
auglýsingaskylduna yrði fellt burt
til að engan þyrfti að plata?
Finnur Ingólfsson er langtífrá
versta sendingin sem Alþingi hefur
gert Seðlabanka Islands. En það á
ekki að plata fólk. Það sagði að
minnsta kosti blessaður forsætis-
ráðherrann okkar. Og ekki lýgur
hann.
Höfundur er alþinglsmaður.
Össur
Skarphéðinsson
Er nú ekki rétt að
breyta stjórnarskránni?
ALLT bendir til
þess að kvótakerfið sé
endanlega hrunið með
Vatneyrarmálinu
nema ef stjórnvöld og
Alþingi kjósa að virða
ekki eiða sína gagnvart
stjórnarskránni og
brjóta hana aftur eins
og þau gerðu eftir dóm
Hæstaréttar í máli
mínu gegn íslenska
ríkinu, kvótadóminn
svokallaða. Engum
dettur til hugar að
sársaukalaust verði að
koma á réttlátu fisk-
veiðistjórnarkerfi eftir
að ranglætið hefur
fengið að eitra íslenskt þjóðlíf á ann-
an áratug. En þar er ekki við okkur
að sakast sem höfum barist fyrir
réttlætinu heldur þá sem komu
ranglætinu á og viðhéldu því. Hinu
skulum við heldur ekki gleyma, að
réttlætið og frelsið er mikils virði,
sérstaklega til lengri tíma litið.
Hagfræðingar, sem ég treysti, gera
lítið úr hræðsluáróðri LÍÚ. Þeir
telja að breytíngar geti orðið þjóð-
inni allri til mikillar farsældar.
Stjórnvöld og Alþingi létu hjá líða
að nýta tækifærið sem gafst eftir
kvótadóminn fyrir rúmu ári eða 3.
des. 1998 til að koma á fiskveiði-
stjórnunarkerfi sem gætti ýtmstu
hagkvæmni en virti
jafnframt skráð sem
óskráð lög um réttlæti,
þar með talið stjórnar-
skrána. Þessir aðilar
þóttust ekki skilja dóm
Hæstaréttar í máli
mínu, sem var einfald-
lega sá að fiskveiði-
stjórnunarlögin eru í
andstöðu við stjórnar-
skrána og eru því ólög.
Allir brúklegir lög-
fræðingar landsins
skildu að Hæstaréttar-
dómurinn sagði að
mismunun í úthlutun
veiðileyfa og afheim-
ilda (kvóta) væri í and-
stöðu við ákvæði stjórnarskrárinnar
um jafnræði og atvinnufrelsi. Hér-
aðsdómarinn í Vatneyrarmálinu er í
þessum hópi. Hann hafði einnig
hugrekki til að dæma samkvæmt
því. Meirihluti Alþingis hafði ekki
slíkt hugrekki til að bera. Þessir
þingmenn brugðust skyldum sínum.
Núverandi ríkisstjórn og meiri-
hlutinn á Alþingi er í raun sá sami
eða lýtur sömu leiðtogum og fyrir
ári þegar líf hinna hraklegu kvóta-
laga var framlengt á kostnað rétt-
lætisins. Viðbrögð utanríkisráð-
herra við dóminum voru hárrétt
þegar hann spurði hvort þá væri
ekki einfaldlega rétt að breyta
Kvótakerfið
Rétt viðbrögð ríkis-
stjórnarinnar nú væru
að segja af sér, segir
Vaidimar Jóhannesson,
og eðlilegt að efna til
nýrra kosninga til að
knýja í gegn breytingar
á stjórnarskránni.
stjórnarskránni ef kvótalögin væm í
andstöðu við hana. Rétt viðbrögð
ríkisstjórnarinnar nú væra að segja
af sér og eðlilegt að efna til nýrra
kosninga til að knýja í gegn breyt-
ingar á stjórnarskránni. Ákvæðin
um jafnræði og atvinnufrelsi eru
hindmn sem ríkisstjórnin getur
ekki unað við. Því er eðlilegt fyrir
hana að kanna hvort þjóðin sé ekki
tilbúin til að slaka á þessum ákvæð-
um fyrir hagkvæmnina og gengi
hlutabréfanna!
Höfundur vann málgegn íslenska
ríkinu vegna synjunar á veiðileyfi og
aflaheimild.
Valdimar
Jóhannesson