Morgunblaðið - 08.02.2000, Síða 54

54 ÞRIÐJUDAGUR 8. FEBRÚAR 2000
ALDARMINNING
MORGUNBLAÐIÐ

KRISTJAN
SVEINSSON
„Æ, fyrirgefðu, hvað
ég er seinn! Ég komst
ekki fyrr. Það var svo
margt á stofunni hjá
mér. Annars er ég al-
veg hissa, hvað þú end-
ist til að heimsækja
mig og sitja yfir mér.
Ég hélt þú myndir gef-
ast upp eftir örfá skipti.
Eins og ég sagði við
þig, þegar við hittumst
fyrst, hef ég ekki frá
neinu sérstöku að
segja. Líf mitt hefur
verið slétt og fellt.“
Þannig fórust Krist-
jáni Sveinssyni augnlækni eitt sinn
orð er ég heimsótti hann árið 1981 og
hlustaði á hann segja frá lífi sínu og
starfi vegna ævisögu hans sem kom
út árið eftir og varð metsölubók. Við
hittumst reglulega klukkan níu að
kveldi, en í umrætt skipti var klukk-
an langt gengin í ellefu, þegar dags-
verki hans lauk; og hann var rúm-
lega áttræður að aldri. Þegar í
lifanda lífi var hann orðinn þjóð-
sagnapersóna og ekki að ástæðu-
lausu. Manngæska hans,
dugnaður og veglyndi var
einstakt; hann var sannkall-
aður öðlingur og framlag
hans til læknisstarfa á landi
hér slíkt að ekki má láta
undir höfuð leggjast að
minnast aldarafmælis hans í
dag.
Kristján Ingi Björgvin
Sveinsson, eins og hann hét
fullu nafiii, var fæddur hinn
8. febrúar árið 1900 á kot-
bænum og kirkjustaðnum
Ríp í Hegranesi utarlega í
Skagafirði, sonur séra
Sveins Guðmundssonar og
Ingibjargar Jónasdóttur.
Búskaparár sín þar bjuggu
þau hjónin við sára fátækt
og eignuðust fimm börn á
fáum árum: Jónas lækni
1895, Elínborgu Katrínu,
sem giftist Ólafi Jónssyni
trésmíðameistara á Þing-
eyri, 1897 og Jón Guðmund
útgerðarmann í Reykjavík
1898. Kristján var fjórði í
röðinni en tvíburabróðir
hans, sem skírður var Þor-
steinn, lést nokkurra mán-
aða gamall. Aldamótaárið
flutti fjölskyldan að Goðdöl-
um í Skagafirði, en það
brauð þótti ögn skárra en
Rípur. Þar bættust tvö börn
við: Ólöf, sem giftist Ragn-
ari Guðmundssyni skip-
stjóra, 1902 og Ingveldur 1903.
Börnin voru nú orðin sex og æ erfið-
ara reyndist fyrir séra Svein að sjá
sinni stóru fjölskyldu farborða.
Ingibjörg var frá höfuðbólinu
Skarði á Skarðsströnd í Dölum, sem
sagt var að hefði gengið í erfðir einn-
ar ættar allt frá elleftu öld, og líkindi
væru til þess að fram að þeim tíma
hefðu niðjar landnámsmannsins
Geirmundar heljarskinns einnig átt
jörðina. Guðmundur, bróðir Ingi-
bjargar, var kaupmaður í Skarðs-
stöð, sem var lítill
verslunarstaður, og
hann bauð séra Sveini
atvinnu hjá sér fyrir
snöggtum hærri laun
en prestar fengu. Slíku
boði var ekki hægt að
neita, svo að fjölskyld-
an flutti búferlum að
norðan og vestur í Dali
1904. Þar var séra
Sveinn verslunarmaður
í fimm ár, og þar fædd-
ist yngsta barnið,
Leónía Guðrún 1907.
Árið 1910 er séra Sveini
veitt Staðarhólspresta-
kall í Saurbænum með búsetu á Efri-
Múla, ogþví prestakalli þjónaði hann
til ársins 1915, þegar hann fékk Ár-
nes á Ströndum sem þótti mikil og
góð hlunnindajörð.
Frásögn Kristjáns af þeim atburði
var eftirminnileg. „Móðir mín var
mjög árrisul," sagði hann, „en hafði
fyrir sið að fá sér í pípu einu sinni eða
tvisvar á dag og lagði sig gjarnan á
eftir. Jæja. Dag nokkurn, þegar hún
er búin að fá sér pípuna sína, blundar
Birgir Isleifur Gunnarsson borgarstjóri afhendir
Kristjáni Sveinssyni skjal á 75 ára afmæli hans, þar
sem sú ákvörðun borgarstjórnar er skráð að hann
hafi verið kjörinn heiðursborgari Reykjavíkur.
hún ögn skömmu eftir hádegið. Og
hana dreymir að hún fái bréf frá vin-
konu sinni sem var nýlátin. I bréfinu
stendur: „Biddu manninn þinn að
sækja um Árnesið. Lífsafkoma ykk-
ar er undir því komin.“ Um leið og
móðir mín vaknar, sprettur hún á
fætur. Og það skiptir engum togum.
Hún drífur föður minn strax af stað
norður í Árnesið. Þá voru prests-
kosningar komnar til sögunnar, og
pabbi býður sig fram. Tveir aðrir
prestar voru einnig í framboði, séra
Innilegar þakkir sendum við öllum þeim, sem
sýndu okkur samúð og vinarhug við andlát og
útför elskulegrar eiginkonu, móður, dóttur og
systur,
SNJÓLAUGAR G. STURLUDÓTTUR,
Goðheimum 16.
Sérstakar þakkir sendum við Flugfreyjufélagi
íslands, Karitas-systrum og starfsfólki líknar-
deildar Landspítalans í Kópavogi.
Helmut Maier,
Eiríkur Sturla Ólafsson, Óskar Jósef Maier,
Solveig Thorarensen, Sturla Eiríksson,
Ingunn Ósk Sturludóttir,
Steinunn Rósa Sturludóttir,
Óskar Sturluson.
Pr
ur á Kvennabrekku og séra Olafur
Stephensen. Og pabbi nær kosningu
- fær tvö atkvæði umfram séra Ólaf!
Tæpara mátti það ekki standa. En
draumurinn rættist. Og framtíð mín
var ráðin.“
Prestshjónin í Árnesi voru afar
ólík; séra Sveinn var hæglátur og
prúður heiðursmaður, en Ingibjörg
dugnaðarforkur, skapheit og eina-
rðleg. Margir höfðu á orði að Krist-
ján hefði erft bestu kosti þeirra
beggja.
Þar sem efnin voru nú orðin all-
góð, var hægt að láta synina ganga
menntaveginn. í byrjun júní 1918
berast þær fréttir heim að Árnesi að
kominn sé til Djúpuvíkur togari frá
Reykjavík og eigi að fara norður í
Eyjafjörð. Það verður uppi fótur og
fit á heimilinu, því að ef til vill bauðst
þarna langþráð tækifæri til að fara
norður og láta Kristján þreyta inn-
tökupróf í Gagnfræðskólann á Akur-
eyri. Ingibjörg hófst þegar handa við
undirbúning fararinnar - og hljóp
við fót; hún var alltaf driffjöðurin í
öllum framkvæmdum. Þau fóru fót-
gangandi til Djúpuvíkur og sigldu
síðan með togaranum í norðangarra
og stórsjó og náðu loks við illan leik
til Akureyrar. Þegar þangað kom
brustu vonir þeirra mæðgina í einni
svipan. Öllum prófum var löngu lok-
ið. En frú Ingibjörg var
jafnan ráðagóð og ákveðin;
henni datt ekki í hug að gef-
ast upp. Hún gekk á fund
Stefáns skólameistara Stef-
ánssonar, tjáði honum
vandræði sín og sá sóma-
maður hafði samband við
alla kennarana og bað þá að
mæta í skólanum daginn
eftir til að prófa „þennan
uppburðarlitla og síðbúna
sveitastrák norðan af
Ströndum“, eins og Krist-
ján orðaði það. Móðir hans
vildi fá að vera inni í skóla-
stofunni, á meðan sonur
hennar var prófaður, en
kennararnir höfnuðu þeirri
beiðni hennar. Þá kastaði
hún til höfði, svo að skúfur-
inn á skotthúfunni sveiflað-
ist og sagði: „Ja, þið rétt
ráðið því, hvort þið fellið
drenginn minn!“
Að loknu gagnfræðaprófi
á Akureyri, hélt Kristján
suður til Reykjavíkur, tók
stúdentspróf frá Mennta-
skólanum í Reykjavík 1922
og síðan kandídatspróf í
læknisfræði frá Háskóla Is-
lands 1927. Um skeið var
hann héraðslæknir, síðast á
bemskuslóðum sínum í
Dölunum. Þá var veldi
Jónasar frá Hriflu hvað
mest og eijur hans við
lækna í hámæli. Hann var sakaður
um að skipa unga framsóknarmenn
úr læknastétt í embætti umfram
aðra og Kristján dróst inn í þær deil-
ur. Af því tilefni sagði Hriflu-Jónas:
„Ég var ekki að hygla honum Krist-
jáni Sveinssyni. Við þekkjumst ekki.
Eina sem ég veit um hann er það, að
hann er frá Árnesi - öh - mesta
íhaldsheimili landsins!"
Að ráði Vilmundar Jónssonar
landlæknis nam Kristján Sveinsson
augnlækningar og stundaði fram-
haldsnám sitt í Kaupmannahöfn og
Vín. Hann kom heim haustið 1932 og
hlaut viðurkenningu sem sérfræð-
ingur í augnlækningum 8. febrúar
Kristján Sveinsson ásamt móður sinni, Ingibjörgu Jónasdóttur. „Fötin
voru hólkvíð, bæði jakkinn og buxurnar,“ sagði Kristján við greinarhöf-
und um þessa mynd. „Þetta var nú samt látið duga. Og þótti gott.“
1933 - á afmælisdegi sínum. Frá
þeim tíma starfaði hann á Lands-
spítalanum í hálfa öld, var dósent við
læknadeild Háskóla íslands 1959-
1973 og stundaði auk þess lækningar
sínar áratugum saman á St. Jósefs-
spítala í Reykjavík og elliheimihnu
Grund. Síðast en ekki síst rak hann
sína eigin lækningastofu í fallega
húsinu við Pósthússtræti 17, þar sem
nú er veitingahúsið Skólabrú; hann
opnaði hana 1. desember 1932 og rak
hana síðan til æviloka.
Aðeins örfáir augnlæknar störf-
uðu hér á landi, þegar Kristján opn-
aði stofu sína, og augnsjúkdómar
voru tíðari hér á landi en víðast hvar
erlendis. Það spurðist því fljótt út að
nýr augnlæknir væri kominn til sög-
unnar sem hefði óvenju marga kosti
til að bera: góða undirstöðumenntun,
skarpar gáfur, manngæsku, sálar-
styrk - og læknishendur.
Það var ævinlega troðfullt á stof-
unni hans; hann hleypti sjúklingum
inn í hópum, en sá siður tíðkaðist í
Vínarborg. Húsið við norðurhornið á
Skólabrú og Lækjargötu, þar sem
lækningastofa Kristjáns var, stend-
ur sem kunnugt er aftan við Dóm-
kirkjuna í Reykjavík. Af því tilefni
sagði Kristján oft skemmtilega sögu,
en hann var launfyndinn og hafði
næmt skopskyn. Sagan var höfð eftir
skólabróður hans og vini, Gunnlaugi
E. Briem ráðuneytisstjóra: „Eitt
sinn var faðir hans, Eggert Briem,
að ganga framhjá Dómkirkjunni. Þá
hittir hann kunningja sinn sem segir:
„Hvern ætli sé verið að jarða
Þökkum innilega auðsýnda samúð og hlýhug
við andlát og útför móður okkar, tengda-
móður, ömmu og langömmu,
LILJU ÖSSURARDÓTTUR THORODDSEN,
Dalbraut 27,
Reykjavík.
Hrafnhildur Thoroddsen,
Össur Kristinsson, Björg Rafnar,
Ingibjörg Kristinsdóttir, Snorri Gunnarsson,
barnabörn og barnabarnabörn.
þarna?“ Og bendir á lækningastof-
una mína! Þá var biðstofan orðin svo
full að fólkið stóð í hnapp úti á tröpp-
unum.“
Þegar haft er í huga hið mikla ann-
ríki Kristjáns, starf hans hér í
Reykjavík og ferðalög um landið, er
með ólíkindum að honum skyldi að
auki takast að skrifa vísindalegar rit-
gerðir sem hann byggði á langri
reynslu sinni sem augnlæknir. Sér-
staklega rannsakaði hann glákuna,
og í síðustu birtu grein sinni í virtu
erlendu læknariti 1982 lýsti hann
tíðni hennar hjá 21.500 einstakling-
um sem hann hafði fylgst með í
fimmtíu ár.
Almannarómur fullyrðir að í ára-
tugi hafi Kristján Sveinsson aldrei
tekið eyri af nokkrum manni sem
kom á læknisstofu hans. Og hann
sótti það heldur ekki fast að fá pen-
inga úr hinum sameiginlega sjóði
landsmanna. Tryggvi Ásmundsson
læknir sagði í ágætri minningar-
grein sögu til marks um það. Krist-
ján gegndi dósentstöðu sinni við
læknadeild fram undir 74 ára aldur.
Það gerðist sjálfkrafa hjá ríkis-
féhirði að launagreiðslur fyrir slík
störf féllu niður í lok þess árs sem
menn urðu sjötugir. Nokkrum árum
síðar hitti Kristján prófessor Davíð
Davíðsson, sem þá var forseti lækna-
deildar, á göngum Landsspítalans.
„Heyrðu, elsku drengurinn minn,“
sagði Kristján. „Ég held að það hafi
gleymst að borga mér dósentlaunin
fyrir seinasta mánuð.“ Davíð hringdi
strax í fjármálaráðuneytið, og þá
kom í ljós að ekki var um mánuð að
ræða - heldur mörg ár.
Kristján var hamingjumaður í
einkalífi sínu. Hinn 20. júní árið 1936
kvæntist hann fallegri og glæsilegri
ágætiskonu, Maríu Þorleifsdóttur
sjómanns í Reykjavík Þorleifssonar
Thorlacíus. Þau eignuðust tvö börn:
Kristján tannlækni 1940, sem er í
sambúð með Gunillu Skaptason, en
hans börn eru Þorgrímur og María
Kristín - og Guðborgu 1942, sem gift
er Bjarna Marteinssyni arkitekt, en
þeirra böm eru María, Kristján,
Kristín og Þóra Björk.
Fljótlega eftir að Kristján Sveins-
son hóf störf í Reykjavík byggði
hann hús á Öldugötu 9, ekki aðeins
fyrir sjálfan sig heldur einnig for-
eldra sína, tvær systur, tengdafor-
eldra og tvo systursyni sína. Heimil-
isbragurinn á Öldugötunni var ekki