Morgunblaðið - 14.07.2000, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 14. JÚLÍ 2000
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Fádæmi í
Frelsislandi
Tæpast kemur á óvart að sífellt fleiri
horfi til Evrópusambandsins íþeirri
von að algjöru varnarleysi almennings
/
á Islandi taki loks að Ijúka.
ÞAÐ sem helst kemur á
óvart á íslandi er að
eitthvað skuli koma á
óvart. Á íslandi hefur
þróast fram samfélag,
sem er um flest bæði íyrirsegjan-
legt og fyrirsjáanlegt. Hagsmuna-
bandalög og heimssýn einsleits
hóps valdamanna eru ráðandi fyr-
irbrigði í þjóðfélaginu, langt um-
fram það, sem þekkist á meðal
flestra vestrænna lýðræðisríkja.
Pólitískur vilji fyrir breytingum er
lítill sem enginn.
Landsmenn voru minntir á ofan-
greindar staðreyndir um íslenskt
samfélag á dögunum þegar saman-
burðarkönnun á matvælaverði hér
á landi og í nokkrum nágranna-
löndum var gerð opinber. Könnun
þessi leiddi ekkert nýtt í ljós,
a.m.k. ekki fyrir þá, sem eru í ein-
hverju sambandi við umhverfi sitt.
íslenskir neyt-
VIÐHORF
Eftir Asgeir
Sverrisson
endur greiða
mun hærra
verð fyrir
nauðsynjavör-
ur en þekkist annars staðar.
Engu að síður kom þessi niður-
staða pólitískum ráðamönnum á
óvart og einhverjir héldu því fram
að þessi verðmunur væri „ótrúleg-
ur“.
Vísast eru íslenskir ráðamenn of
önnum kafnir við að gæta hags-
muna þjóðarinnar til að þeim gef-
ist tími til að fara út í búð. Og löng-
um hefur legið fyrir að þeir stjóm-
málamenn, sem nú ráða ríkjum á
íslandi, þekkja lítt til daglegs lífs
erlendra þjóða enda hafa fæstir
þeirra búið utan íslands.
Viðbrögðin verða tæpast skýrð
á annan veg. Verðmunurinn í
könnun Neytendasamtakanna
staðfesti einungis það, sem lengi
hefur verið vitað. Áf þeim sökum
getur hann vart talist „ótrúlegur"
þótt að sönnu megi halda því fram
að hann lýsi „ósvífni", jafnvel
„ófyrirleitni".
Álþekkt er hvað veldur þessum
mikla muni á verði á matvörum
hér á landi og í þróuðum ríkjum
þar sem neytendur njóta vemdar
af hálfu stjómvalda. Islenskir
ráðamenn fyrr og nú hafa skipu-
lega hundsað hagsmuni neytenda í
þessu landi í nafni gjaldþrota
haftastefnu. Pólitískt hagsmuna-
mat þeirra hefur vegið þyngra en
afkoma almennings.
Og þeir hafa komist upp með
það. Sú staðreynd er það eina, sem
með réttu má telja „ótrúlegt“, ef
ekki „lygilegt", í þessu viðfangi.
Litlar sem engar líkur em á því
að könnun Neytendasamtakanna
breyti nokkra þótt sjálfur Guðni
Ágústsson landbúnaðarráðherra
hafi beitt sér í málinu og ákveðið
hafi verið að láta rannsaka gaum-
gæfilega hvernig „verðmyndun" á
matvælum sé háttað á Islandi.
Hefði mátt ætla að hæg væra
heimatökin, a.m.k. ætti íslenskum
stjómmálamönnum að vera full-
kunnugt um hvaða „lögmál“ era
hér að verki enda era þau pólitísk í
eðli sínu.
Skýrsla verður sem sagt birt -
seinna.
Verðkönnun Neytendasamtak-
anna er enn ein sönnun þess
hversu gjörsamlega vamarlaus al-
menningur í þessu landi er gagn-
vart haftahyggju og hagsmuna-
vörslu valdamanna, verðsamráði
og okri. Við hæfi er að íslensk
tryggingafyrirtæki hafi sammælst
um hækkanir á „lögboðnum ið-
gjöldum bifreiðatrygginga" um
líkt leyti og almenningur var enn á
ný upplýstur um að honum væri
gert að kaupa dýrastu matvæh á
Vesturlöndum. Engar fréttir hafa
þó borist af því að ríkisstjómin
hyggist einnig láta fara fram
könnun á „verðmyndun“ á sviði
díuverslunar og tryggingamála á
Islandi.
Er viðbragða að vænta? Hvem-
ig ber að bregðast við þegar
markaðshagkerfið alfrjálsa skilar
ekki þeirri samkeppni, sem á að
vera almenningi svo hagkvæm?
Fyrst ríkisfyrirtæki era einka-
vædd til að koma á samkeppni er
þá ekki eðlilegt að bragðist verði
við þegar einkafyrirtæki samein-
ast um hemað á hendur almenn-
ingi? Ætli helstu talsmönnum
frelsisins á Islandi takist loks að
sannfæra þjóðina um ágæti hins
sósíalíska hagkerfis?
Við venjulegu fólki í þessu landi
blasir sú staðreynd að þrátt fyrir
frelsisgarg undanliðinna ára er
enn svo komið að engin samkeppni
ríkir á nokkram mikilvægustu
sviðum hagkerfisins. Þau svið eiga
það sameiginlegt að ráða miklu
um afkomu heimilanna. Sam-
keppnisreglur hafa reynst gagns-
lausar gagnvart markaðsráðandi
fyrirtækjum og sambandsleysi
ráðamanna er slíkt að þeir fá ekki
höndlað að almenningi er stórlega
misboðið.
Almenningi leyfist það eitt að
bera kostnaðinn.
Þær jákvæðu breytingar, sem
óneitanlega hafa orðið á nokkram
sviðum þjóðfélagsins, eiga það
sameiginlegt að vera flestar til
komnar sökum þrýstings eriendis
frá og þeirra skuldbindinga, sem
íslendingar hafa neyðst til að taka
á sig í alþjóðlegum samninga-
viðræðum. í því efni hefur EES-
samningurinn reynst mikill
happafengur.
Því er eðlilegt að sífellt fleiri
horfi til slíkra skuldbindinga í
þeirri von að algjöra vamarleysi
almennings á íslandi gagnvart
hemaði valdastéttarinnar og ein-
okunaifyrirtækja kunni þá loks að
linna. Áhugi landsmanna á inn-
göngu í Evrópusambandið er án
nokkurs vafa einkum kominn til
sökum þess að almenningur telur
tímabært að hrandið verði því
kerfi hafta, hagsmunavörslu, fá-
keppni og forræðishyggju, sem
einkennir svo mjög þjóðlífið á ís-
landi.
Ferðalög almennings era tekin
að hafa áhrif á íslandi. Sífellt færri
sætta sig við að valdamenn banni
þjóðinni að iðka lífshætti, sem við-
teknir era í öðram Evrópuríkjum.
Sveinn Hannesson, fram-
kvæmdastjóri Samtaka iðnaðar-
ins, er einn þeirra, sem telja að
hag bæði fyrirtækja og heimila á
íslandi væri betur borgið innan
Evrópusambandsins. I athyglis-
verðri ritstjómargrein í nýjasta
fréttabréfi þessara samtaka segir
Sveinn Hannesson m.a: „Ef valið
stendur á milli almennra leik-
reglna sem mótaðar era af samfé-
lagi Evrópuríkja annars vegar og
pólitískra ákvarðana íslenskra
stjómmálamanna hins vegar, þá
er valið auðvelt."
Ef tU vill er þessi málflutningur
tU marks um að krafan um breyt-
ingar taki loks að hljóma af ein-
hverjum þunga á Islandi.
EFTIRLAUN A
N ORÐURLÖNDUNUM
FLEST norrænu landanna hafa
á undanförnum áram umbylt líf-
eyriskerfi sínu til að mæta
breyttri aldurssamsetningu þjóð-
anna. Frekari aðgerða er þó þörf
ef kerfin eiga að verða að fullu
sjálfbær. Árið 1998 voru útgjöld
hins opinbera til greiðslu elli- og
örorkulífeyris sem ekki er starfs-
tengdur 8,8% af vergri landsfram-
leiðslu í Danmörku, 5,7% í Finn-
landi, 3,3% á íslandi, 7,8% í
Noregi og 10,7% í Svíþjóð. Mishá
framlög endurspegla mismunandi
aldurssamsetningu og fyrirkomu-
lag lífeyriskerfa landanna, en ís-
lenska kerfið er t.d. að mestum
hluta utan hins opinbera. Yfir 15%
íbúa á Norðurlöndum verða á eftir-
launaaldri árið 2030, sem mun leiða
til enn frekari hækkunar þessara út-
gjalda í framtíðinni.
Lífeyriskerfið á sér langa sögu á
Norðurlöndum, en fyrstu lög um líf-
eyri vora sett í Danmörku árið 1891,
1909 á íslandi og 1913 í Svíþjóð.
Finnland og Noregur innleiddu elli-
lífeyri nokkuð seinna, eða á fjórða og
fimmta áratug aldarinnar. Miklar
breytingar hafa orðið á lífeyris-
greiðslum frá því þær vora fyrst
teknar upp. Að stofni til saman-
stendur eftirlaunakerfið á Norður-
löndum af grunnlífeyri, sem oft er
tekjutengdur, tekjutengdum viðbót-
arlífeyri og starfstengdum lífeyri.
Opinber eftirlaunaaldur á Norður-
löndunum er 65 til 67 ára, en oft er
hægt að fara fyrr á eftirlaun gegn
því að bætur séu skertar (sjá töflu 1).
I Finnlandi er opinbera lífeyriskerf-
ið og starfsgreinakerfið formlega
samþætt en í hinum löndunum er svo
ekki. Flest kerfanna miða við að þeg-
ar eftirlaunaaldri er náð setjist
starfsmenn með fúll réttindi í helgan
stein og fái um 60%-70% af launum
sínum við starfslok greidd í lífeyri.
Einkalífeyriskerfið, oft kallað þriðja
stoðin, á Norðurlöndunum byggir í
flestum tilfellum á hlutdeildareign í
sjóðum og fer lífeyririnn þá algjör-
lega eftir framlagi og ávöxtun sjóð-
anna. Þessir sjóðir era að mestu leyti
í umsjá innlendra tryggingarfélaga.
Ástæður aukins þrýstings
á lífeyriskerfin
Þá þrjá meginþætti, sem áhrif
hafa á kostnað við lífeyriskerfi, má
flokka undir mannfjöldafræði, hag-
fræði og lögfræði.
Mannfjöldafræði. Á næstu ái-atug-
um mun aldurssamsetning á Norð-
urlöndum breytast mjög og hlutfall
ellilífeyrisþega af heildarmannfjölda
vaxa hraðar en hjá nágrönnum
þeirra í Evrópu. Fyrir vikið mun
framtíðarkostnaður við lífeyriskerf-
in á Norðurlöndum aukast meira en
annars staðar í Evrópu. Á1. mynd er
sýnt hlutfall 65 ára og eldri af heild-
armannfjölda á Norðurlöndum ann-
ars vegar og á evrópska efnahags-
svæðinu hins vegar.
Eins og sést á myndinni er mann-
fjöldinn að meðaltali eldri á Norður-
löndunum en á evrópska efnahags-
svæðinu. Áætlanir gera ráð fyrir að
þessi munur muni haldast í framtíð-
inni.
2. mynd sýnir hvernig gert er ráð
fyrir að hlutfall 65 ára og eldri af
heildarmannfjöldanum muni þróast
til ársins 2030 í hverju Norðurland-
anna fyrir sig. Ljóslega kemur fram
hve hratt aldurssamsetningin er að
breytast, t.d. munu um 25% Finna
vera 65 ára eða eldri eftir 30 ár. Þótt
aldurssamsetningin verði mismun-
andi í löndunum verður hlutfall fólks
á ellilífeyrisaldri hvergi lægra en
15% árið 2030.
Fólksfjöldaspár gefa til kynna að
aukinn kostnaður vegna breyttrar
aldurssamsetningar verði ekki tíma-
bundið vandamál, vegna „barna-
kynslóðarinnar" sem muni hverfa
eftir 2050 eins og oft er talið, heldur
sé um framtíðarvandamál að ræða.
Tryggvi Þór
Herbertsson
Michael
Orszag
Peter
Orszag
Þetta er mikilvægt að undirstrika
þar sem það hefur áhrif á þær að-
gerðir sem stjómvöld geta gripið til,
til að mæta þessum kostnaðarauka.
Ef kostnaður vegna öldrunar væri
skammtímavandamál mætti byggja
upp sjóð til að fjármagna kostnaðinn
vegna öldrunar „barnakynslóðarinn-
ar“. Þetta hefur verið gert bæði í
Svíþjóð og Noregi. Þessi leið er hins
vegar ófær, ef gert er ráð fyrir að
Væntanleg fólksfjölda-
þróun á Norðurlöndun-
um mun skapa aukinn
þrýsting á lífeyriskerfí
landanna sem mun
væntanlega endur-
speglast í auknum ríkis-
útgjöldum til mála-
flokks aldraðra. Þetta
segir m.a. í grein þeirra
Tryggva Þdrs
Herbertssonar og
Michaels og Peters
Orszags, sem byggð er
á úttekt á lífeyriskerfí
Norðurlandanna á veg-
um norrænu ráðherra-
nefndarinnar.
kostnaðaraukinn sé varanlegur
vegna lækkandi dánar- og fæðingar-
tíðni, eins og spár gera ráð fyrir. Til
að taka á þessum vanda þyrfti því að
breyta lífeyriskerfinu.
Hagfræðin. Þau hagfræðilegu at-
riði, er valda munu auknum þrýst-
ingi á norrænu lífeyriskerfin, snúa
einkum að skipulagi vinnumarkaðs
og atvinnustigi. Á síðustu áram hef-
ur það færst mjög í vöxt að starfsfólk
fari á eftirlaun áður en það nær opin-
beram eftirlaunaaldri. Á sama tíma
hefur meðalævi karla og kvenna
lengst veralega. Þessir tveir þættir
munu leiða til mun fleiri eftirlauna-
ára en áður hefur þekkst og þá um
leið auka kostnað við lífeyriskerfíð.
Til að mæta auknu atvinnuleysi á
8. og 9. áratug síðustu aldar var á
Norðurlöndum gripið til þess ráðs að
auðvelda fólki að fara snemma á eft-
irlaun. Þetta leiddi til þess að at-
vinnuþátttaka minnkaði, t.d. í Finn-
landi og nú nýverið í Noregi. Þrátt
fyrir að þróunin í átt til snemmtekins
lífeyris hafi verið svipuð á Norður-
löndunum hefur vinnumarkaðsþátt-
taka verið mjög mismunandi. ísland
er t.d. land þar sem atvinnuþátttaka
eldri starfsmanna er hvað mest í
heiminum.
Snemmtekinn lifeyrir minnkar
framleiðslugetu þjóðanna, lækkar
skattstofn og leggur auknar byrðar á
fjármál hins opinbera og lífeyris-
kerfin. Kostnaðurinn vegna ónýttrar
framleiðslugetu vegna minni vinnu-
markaðsþátttöku er umtalsverður á
sumum Norðurlandanna (sjá töflu
2). Þá leiðir sú skattlagning, sem er
nauðsynleg til að standa straum af
bótunum, til bjögunar á framboði
vinnuaíls, sem einnig má telja til
kostnaðar.
Annað vandamál tengt snemm-
teknum lífeyri er örorka. Á sama
tíma og dánarlíkur hafa minnkað á
Norðurlöndunum hafa örorkulíkur
(þ.e. líkurnar á því að verða öryrki)
ekki minnkað jafn mikið. Þar sem ör-
orkulíkurnar hækka með aldrinum
og þjóðimar era að eldast hefur ör-
yrkjum fjölgað. Líklegt er að öryrkj-
um fjölgi mjög næstu þrjátíu árin og
að útgjöld vegna þessa málaflokks
aukist þ.a.l. í framtíðinni.
Lögfræðin. í þriðja lagi má rekja
hluta af hækkun kostnaðar við líf-
eyriskerfin til ýmissa lagalegra
þátta, sem oft má reyndar einnig
telja hagfræðilega. Sem dæmi um
þetta má nefna að lög og reglugerðir
geta haft áhrif á hvata til vinnumark-
aðsþátttöku og tekjutengdar bætur.
Viðbótarlífeyrir er hugsanlega það
svið sem stjómvaldsákvarðanir,
bæði laga- og hagfræðilegar, geta
haft hvað mest áhrif á. Algengt er að
viðbótarlífeyrir sé í formi lífeyris-
reiknings, sem einstaklingar stofna
til að safna til elliáranna. Á flestum
Norðurlandanna hafa verið settar
ýmsar reglugerðir, ýmist meðvitað
eða ómeðvitað, sem verja innlend
fyrirtæki fyrir erlendum keppinaut-
um, t.d. byggja flestir frjálsir lífeyr-
issjóðir á því að hagnaður sjóðanna
er jafnóðum endurfjárfestur (e.
with-profit funds). Slíkir sjóðir era
ekki gagnsæir fyrir viðskiptavininn
þar eð erfitt er að sjá hver umsýslu-
kostnaðurinn er. Þá eru reglur um
sjóðina mismunandi milli landa, sem
tryggir aðstöðu innlendra fyrii’tækja
og eykur kostnað viðskiptavinanna.
Kostnaðurinn, sem rekja má til laga
og reglugerða, getur verið gífurleg-
ur og hann leiðir til lægri ellilauna en
ella. Kostnaður umsýslufélaga í
Finnlandi og Noregi, þar sem hann
er mestur, er allt að 3% af eignum í
umsýslu en 0,1% í Danmörku þar
sem kostnaðurinn er minnstur.
Sjóðssöfnun
Rauður þráður í skýrslunni era
kostir þess að safna í sjóði fyrir líf-
eyrisskuldbindingar framtíðar, en
slík hegðan eykur þjóðhagslegan
sparnað. Ymist er hægt að safna í op-
inbera sjóði eða á lífeyrisreikninga
hjá tryggingafélögum eða sérstök-
um umsýslufélögum (íslenska kerfið
er sambland af þessum tveim aðferð-
um þar sem sem lífeyrissjóðirnir
gegna samtryggingarhlutverki en
era þó alfarið í umsjá einkaaðila).
Einn aðalkostur sjóðssöfnunar er sá,
að hann þvingar starfsmenn til að
spara í dag til að standa undir kostn-
aði við elliárin. Sjóðssöfnun eykur
þjóðhagslegan sparnað sem eykur
landsframleiðsluna (ef sparnaðurinn
eykur fjárfestingu) eða eignir er-
lendis (ef spamaðurinn er notaður til
að lána útlendingum). Óháð þvi hvor