Morgunblaðið - 14.07.2000, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
PÖSTUDAGUR 14. JÚLÍ 2000 39
leiðin er farin verður sjóðssöfnunin
ætíð til þess að létta þá byrði sem
eftirlaunagreiðslurnar leggja á laun-
þega framtíðarinnar.
Mikilvægt er að gera sér grein
fyrir því að munur er á sjóðssöfnun
og einkavæðingu lífeyriskerfa. Hafa
verður a.m.k. fjóra þætti í huga í því
sambandi:
• Einkavæðing þýðir að lífeyris-
kerfi sem hið opinbera starfrækir er
lagt niður og einkaaðilar taka yfir
| þjónustuna.
• Sjóðssöfnun merkir einfaldlega
® að eignum er safnað með iðgjöldum
til að standa straum af lífeyris-
skuldbindingum framtíðarinnar.
• Huga verður að fjölbreytni þann-
ig að hægt sé að fjárfesta í mörgum
mismunandi eignum en ekki ein-
göngu ríkisbréfum.
• Skilyrtar bætur - skilyrt iðgjöld.
I kerfum sem byggja á skilyrtum
bótum er tryggingafræðilega áhætt-
an hjá þeim stofnunum sem bera
ábyrgð á lífeyrissjóðunum. Eftir-
! launin eru þá ákvörðuð út frá ævi-
tekjum starfsmanna og því geta
þættir eins og framleiðnibreytingar
haft áhrif. Skilyrt iðgjöld leggja alla
tryggingafræðilega áhættu á herðar
starfsmanna auk þess sem eftirlaun-
in endurspegla ávöxtun sjóða.
Mismunandi samsetningar þess-
ara þátta eru mögulegar, t.d. er
hægt að einkavæða án sjóðssöfnunar
og án þess að þjóðhagslegur sparn-
S aður aukist. Hugsum okkur gegn-
™ umstreymiskerfi þar sem ellilífeyrir
starfsmanna er beint tengdur ið-
gjöldum. Hver starfsmaður á sinn
eigin reikning sem sýnir hve mikið
hann hefur lagt til kerfisins á hverj-
um tíma. Iðgjöldum er síðan breytt í
réttindi með tryggingafræðilegum
aðferðum. Hugsum okkur nú að hið
opinbera ákveði að færa á reikning-
! inn öll þau iðgjöld sem starfsmaður-
inn hefur greitt - kerfið hefur verið
0 einkavætt. Til að fjármagna breyt-
t| inguna tekur hið opinbera lán og
engin breyting hefur orðið á þjóð-
hagslegum sparnaði. Það eina sem
gerðist var að skuldir hins opinbera
skiptu um nafn - breytingin hafði
engin áhrif á hagkerfið - en skuld-
irnar urðu sýnilegar.
Sjóðssöfnun getur einnig verið
fyrir hendi án einkavæðingar. Hið
opinbera getur sett upp sjóð og
i greitt inn allar lífeyrisskuldbinding-
fl ar. Þeir sem halda því fram að hið
I opinbera geti ekki stundað sjóðs-
söfnun benda gjarnan á Bandaríkin.
Síðustu tvö ár hafa bandarískir
stjórnmálamenn þó meira og minna
staðið saman að því að standa vörð
um afganginn sem hefur orðið til í al-
mannatryggingakerfmu þar til að
tryggja sjóðssöfnun.
Stuðning okkar við sjóðssöfnun er
. s því engan veginn hægt að túlka sem
stuðning við einkavæðingu almanna:
• trygginga á Norðurlöndunum. í
Q skýrslunni er rætt á ítarlegan hátt
um kosti og galla þess að hafa einka-
vædda og opinbera sjóðssöfnun.
Hvað er til ráða?
Niðurstaða rannsóknar okkar er
að þótt nokkra þætti lífeyriskerfa
hinna norrænu landa sé hægt að
bæta séu einnig dæmi um vel hönnuð
og góð kerfi í löndunum. Þar má
nefna FlexJob-áætlunina í Dan-
g| mörku sem er ætlað að minnka
/j kostnað vegna örorku og hvetja ör-
yrkja til vinnu. Annað dæmi er
sænska PPM-kerfið sem hefur hvatt
erlenda aðila til að bjóða upp á leiðir
til lífeyrissparnaðar með litlum
kostnaði fyrir starfsmenn og hið op-
inbera. Mikil atvinnuþátttaka eldri
starfsmanna á Islandi, sem kemur
fram í mikilli ft’amleiðslugetu og litl-
um kostnaði, er til fyrirmyndar. Að-
ferðin sem Finnar nota (sem gerir
ráð fyrir framtíðarhækkun launa við
útreikning réttinda) til að tryggja
réttindi þeirra sem skipta oft um
störf er dæmi um gott kerfi er bygg-
ir á skilyrtum réttindum. Olíusjóður-
inn í Noregi er einnig gott dæmi um
sjóð undir stjórn hins opinbera sem
er vel hannaður og gefur góða ávöxt-
un.
Ráðleggingum okkar er í meginat-
riðum hægt að skipta í þrjá flokka:
1. Sameiginleg norræn trygginga-
fræðistofnun. Góð tölfræðileg gögn
eru nauðsynleg fyrir allar stjórn-
valdaákvarðanir. Tillaga okkar er
Tafia 1: Lágmarks lífeyrir fyrir skatta á Norðurlöndum
Danmörk Finnland ísland Noregur Svíþjóð
Opinber eftirlaunaaldur 67 ára 65 ára 67 ára 67 ára 65 ára
Lágmarks ellilífeyrir almannatrygginga fyrir skatt fyrir einstakling með engar aðrar tekjur (grunn- og viðbótarlífeyrir) 12.855 evrur 4.452-5.298 evrur 11.844 evrur 10.362 evrur 9.368 evrur
Er lágmarkslífeyririnn tekjutengdur? Ekki grunn- lífeyrir, en viðbótarl ífeyri r Já Já Ekki grunn- lífeyrir, en vi ðbótarl íf eyri r Ekki grunn- lífeyrir, en viðbótarlífeyrir
samstarfinu var búinn til sérstakur
sveiflujöfnunarsjóður sem atvinnu-
rekendur greiddu tiltekið hlutfall af
launum í. Stærð sjóðsins breytist
eftir árferði og er framlag í hann t.ci.
1,4% af launum á þessu ári. Sjóðnum
er sérstaklega ætlað að dempa þá
ókosti sem fylgja því íyrir Finnland
að vera innan hins evrópska mynt-
svæðis. Sjóður sem þessi gæti vel
þjónað því hlutverki að bregðast við
óvæntum áföilum í mannfjöldaþró-
un.
Mynd 1: Hlutfall mannfjöldans sem er yfir 65 ára
1960
1970
1980
1990
Tafla 2: Kostnaður vegna snemmtekins lífeyris
50 til 64 ára, 1997
Danmörk 7,45% af mögulegri VLF
Finnland 10,36% af mögulegri VLF
ísland 0,60% af mögulegri VLF
Noregur 4,71 % af mögulegri VLF
Svíþjóð 3,26% af mögulegri VLF
15 ESB-ríki 11,22% af mögulegri VLF
Heimild: Eurostat Yearbook: Data 1987-1997, European Commisson,
Winning the Generation Game, UK Cabinet Office (2000) og útreikningar höfunda
því að sett sé á fót samnorræn stofn-
un sem safnar gögnum og gerir út-
reikninga fyrir löndin fimm. Nor-
rænu þjóðirnar eru svipaðar, búa við
lík lífskjör og aldurssamsetningin
þróast á svipaðan hátt miðað við önn-
ur lönd. Því er augljós hagur af því
að hafa eina sameiginlega stofnun
sem gerir spár um lífslíkur, fæðing-
artíðni og flutninga til og frá löndun-
um. Fylgni þessara þátta á milli
Norðurlandanna er hægt að nota til
að spá mun betur fyrir um þróunina í
einstökum löndum. Við sjáum fyrir
okkur að stofnunin safni einnig
gögnum um örorkulíkur og gefi út
töflur sem lífeyrissjóðir og trygg-
ingafélög gætu notast við í trygg-
ingafræðilegum útreikningum sín-
um. Stofnunin setji einnig staðla um
tryggingafræðilegar forsendur og
geri óháða útreikninga fyrir aðildar-
ríkin. Kostnaður við stofnun sem
þessa þarf ekki að vera mikill en
ávinningurinn gífurlegur í formi
aukinnar vissu um skuldbindingar
og fjármögnun.
2. Að hvetja til aukinnar vinnu-
markaðsþátttöku eldri starfsmanna.
Jafnvel þótt atvinnuþátttaka sé
nokkuð mikil meðal eldri starfs-
manna á Norðurlöndunum er
snemmtekinn lífeyrir vaxandi
vandamál. I mörgum tilfellum geta
starfsmenn hætt á mjög hagstæðum
kjörum, þ.e. tryggingafræðilegar
refsingar eru ekki nægjanlegar til að
bæta upp þá lækkun á skattatekjum
hins opinbera sem verður þegar
starfsmaður hverfur af vinnumark-
aði. Til að snemmtekinn lífeyrir hafi
ekki áhrif á fjármál hins opinbera
þarf að refsa starfsmönnum sem
hætta fyrir eftirlaunaaldur meira en
sem nemur því sem er tiygginga-
fræðilega sanngjarnt. Því leggjum
við til að skattaleg meðferð snemm-
tekins lífeyris verði endurskoðuð. Að
auki má benda á dönsku FlexJob-
leiðina sem góða leið til að fá eldri
starfsmenn aftur út á vinnumarkað-
inn. Reynsla Dana gæti verið sér-
staklega athyglisverð fyrir Finna og
Norðmenn.
3. Að hvetja til sjóðssöfnunar.
Skýrsla okkar tíundar kosti sjóðs-
söfnunar hvort heldur hún er í hönd-
um hins opinbera eða einkaaðila. Ef
einkaleiðin er farin er rétt að benda
á að gagnsæi og reglur sem gera inn-
lend og erlend fyrirtæki jafnsett eru
mikilvæg atriði til að tryggja sam-
keppni og lítinn kostnað. Við leggj-
um því til að Norðurlöndin skoði lög
og reglur landa sinna um starfsemi
einkaaðila og samræmi þær með það
í huga að tryggja jafna aðstöðu og
gagnsæi.
4. Sveigjanleiki. Rannsókn okkar
undirstrikar ekki aðeins kosti sjóðs-
söfnunar heldur einnig það að reglur
um söfnunina þurfa að vera sveigjan-
legar til að hægt sé að bregðast fljótt
og vel við breytingum sem verða á
efnahagsumhverfinu og þróun
mannfjölda. Þessum sveigjanleika er
hugsanlega auðveldara að ná með
sjóði undir stjórn hins opinbera en
lífeyrisreiknihgum í umsjá einkaað-
ila. Reynsla Dana (ATP-sjóðurinn)
og Norðmanna (olíusjóðurinn) af op-
inbei’um sjóðum er það góð að það er
vel þess virði að beina fyrst sjónum
að þeim möguleika að sjóðssöfnunin
sé undir opinberri stjórn.
I skýrslunni er einnig lagt til að
opinberir sjóðir Norðurlandanna
fjárfesti hver í öðrum til að jafna
áhættu eftirlaunaþega á Norður-
löndunum, þ.e. hlutdeildir í verð-
bréfasöfnum sjóðanna væri hægt að
ákvarða m.t.t. hve náið mannfjölda-
breytingar á Norðurlöndunum fylgj-
ast að. Þannig gæti t.d. olíusjóðurinn
í Noregi fjárfest í ATP-sjóðnum í
Danmörku og öfugt og þjóðirnar
þannig skipt með sér áhættu.
Annað dæmi sem vert er að skoða
þegar fjallað er um sjóðssöfnun er
finnska kerfið sem byggir einungis
að hluta á sjóðssöfnun. Þegar Finn-
land varð aðili að evrópska mynt-
Niðurlag
Væntanleg fólksfjöldaþróun á
Norðurlöndunum mun skapa aukinn
þrýsting á lífeyriskerfi landanna
sem mun væntanlega endurspeglast
í auknum ríkisútgjöldum til mála-
flokks aldraðra. Rannsókn okkar
leitast við að gefa yfirlit yfir nor-
rænu lífeyriskerfin, greina hugsan-
leg vandamál sem upp gætu komið
og fara yfir hugsanlegar úrlausnir,
úrlausnir sem jafnvel hafa ekki enn
náð eyrum stjómmálamanna.
Þó svo að skýrslan beinist fyrst og
fremst að vandamálum er óþarfi að
vera svartsýnn. Norðurlöndin eru
mun betur sett hvað varðar lífeyris-
skuldbindingar en nágrannar þeiiTa
í Evrópu. Hafa ber í huga að þróun
aldurssamsetningarinnar er varan-
leg en ekki tímabundin og með því að
auka sjóðssöfnun, letja launþega til
að fara á eftirlaun, hlúa að myndun
viðbótarlífeyris og notfæra sér kosfy-
norrænnar samvinnu geta stjórn-
málamenn á Norðurlöndunum létt
enn frekar þær byrðar sem fyrirsjá-
anleg fjölgun eftirlaunaþega og
lengri meðalævi munu leggja á starf-
andi hluta þjóðanna.
Þessi grein byggir á úttekt á líf-
eyriskerfum Norðurlandanna fimm
sem unnin var fyrir norrænu ráð-
herranefndina. Hana ber að túlka
sem skoðanir höfunda en ekki nor-
rænu ráðherranefndarinnar eða ein-
stakra aðildarríkja. í greininni er
stiklað á stóm í úttektinni, en haníT
má skoða í fullri lengd á www.ioes.-
hi.is, www.sbgo.com/papers.htm eða
www.pensions-research.org/nordic.
Ttyggvi Þór er hagfrædingur við
Hagfræðistofnun HÍog Michael og
Peter Orszag eru hagfræðingar.
Stretchbuxur
St. 38-50 - Frábært úrval
verslunarmiöst. Eiðstorgi,
sími 552 3970.
Rnmilerilii Kerrur 09 vagnar
ÖRYGGI 0 G ENDINgI
Varðar lugtir
Öll galvaniseruð
í öLlum stærðum
Auðveldjog fljótleg lokun
Rúnnaðar hjóLskálar
Góðir aksturseiginLeikar
Öruggur rafmagnsbúnaður
Öruggasta kúpLing
á markaðinum
13" bíLhjóL oq feLqa
Extra sterkur botn
Brenderup Island
Dalvegi 16b, Kópavogur
Sími 544 4454 • Fax 544 4457
Bílasala Akureyrar
Freyjunesi 2, Akureyrí
Sími 461 2533 • Fax 461 2543