Morgunblaðið - 13.09.2000, Blaðsíða 26

26 M'H)VIK öDÁGIJR" 13. SEPTKM BKR 2000
MÖRGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Kem sjálfri
mér á óvart
Monika Fagerholm er einn af athyglisverð-
ustu rithöfundum Finna um þessar mundir.
Hávar Sigurjónsson ræddi við hana
nýkomna á bókmenntahátíð.
MONIKA Fagerholm er finnskur
rithöfundur sem skrifar á sænsku.
„Ég tilheyri þeim minnihluta í Finn-
landi sem á sér sænsku að móður-
máli en það eru aðeins fimm prósent
finnsku þjóðarinnar. Þessi minni-
hluti á sér sterka bókmenntahefð og
margir fremstu höfundar Finna
hafa skrifað á sænsku. Það er eigi
að síður mikilvægt að gera sér grein
fyrir því að við erum finnsk og skrif-
um um finnskt samfélag og veru-
leika. Sjálf tala ég finnsku en skrifa
að sjálfsögðu á móðurmáli mínu,
sænsku,“ segir Monika Fagerholm,
einn af fremstu höfundum Finna en
hún er einn gesta alþjóðlegu bók-
menntahátíðarinnar í Reykjavík.
Þekktasta skáldsaga Fagerholm
er Underbara kvinnor vid vatten
sem út kom 1994 en fyrir tveimur
árum kom út skáldsagan Diva sem
vakti mikla athygli.
Fagerholm segist hrifin af þeirri
togstreitu sem skapast vegna
tungumálanna tveggja og þess að
lesendur hennar eru bæði finnskir
og sænskir. „Það er reyndar ekki
sjálfsagður hlutur að finnskur rit-
höfundur sem skrifar á sænsku sé
gefinn út í Svíþjóð. Finnar almennt
eru ekki ýkja hrifnir af Svíþjóð og
það á sér sögulegar orsakir og sem
sænskumælandi Finni þarf maður
að gæta sín í samskiptum við suma
landa sína,“ segir hún og brosir.
Hún hefur ekki síst vakið athygli
sem höfundur íyrir frumlega með-
höndlun sína á tungumálinu sjálfu
og segist vera í stöðugri leit að nýj-
um leiðum til tjáningar tungu-
málsins. „Tungumálið er mér mjög
mikilvægt og í síðustu bók minni,
Diva, bjó ég til sérstakt tungumál
fyrir aðalpersónuna Divu. Ákveðin
orð fá nýja merkingu innan verald-
ar sögunnar og einnig hvernig setn-
ingar eru byggðar upp. Þetta má
samt ekki verða að tilgerðarlegri
leikfimi með orð, tilgangurinn verð-
ur að vera til staðar, eiga sér líf inn-
an sögunnar. Diva er útópísk pers-
óna. Hún veit allt, skilur allt, borðar
mikið og er mjög falleg. Stórfengleg
stúlka eins og hún verður að hafa
sitt eigið tungumál." Fagerholm
segir að þetta feli í sér mjög sterkt
feminískt sjónarhorn, „Diva býr yf-
ir krafti til að breyta heiminum í
gegnum kvenlega eiginleika sína.“
Diva vakti mikla athygli í Finnlandi
og var tilnefnd af Finnlands háífu til
Norrænu bókmenntaverðlaunanna.
„Þetta er ekki skáldsaga fyrir ungl-
inga þótt hún fjalli á vissan hátt um
unglingsstúlku. Ég var eiginlega
Morgunblaðið/Ásdís
„Diva skapar sér sína eigin veröld,“ segir Monika Fagerholm um aðalpersónu skáldsögu sinnar.
hissa á vinsældum bókarinnar því
bygging hennar er óvenjuleg og frá-
sagnarstíllinn ekki mjög aðgengi-
legur, en engu að síður stíll sem mér
fannst henta bókinni.“ Fagerholm
segir að hún hafi verið búin að skila
bókinni til útgefanda síns og fyrsta
próförk af henni hafi verið tilbúin
þegar hún áttaði sig á því að bókin
var alls ekki fullskrifuð. „Ég dró
bókina til baka og vann að henni í
eitt ár í viðbót. Þá loks fannst mér
ég hafa náð utanum efnið og gat lát-
ið hana frá mér.“ Fagerholm segist
hrifin af íslenskum bókmenntum og
nefnir sérstaklega skáldsögur yig-
dísar Grímsdóttur og Kristínar Óm-
arsdóttur. „Fremsti höfundur á
Norðurlöndum í dag og jafnvel í
Evrópu er þó í mínum huga Kerstin
Ekrnan og skáldsaga hennar At-
burðir við vatn hafði mikil áhrif á
mig.“ Fagerholm segist nú vinna að
glæpasögu en ekki geta sagt til um
hvenær hún verður gefin út. „Ég
skrifa aldrei bækur mínar eftir fyr-
irframákveðinni tímaáætlun heldur
verða þær að fá þann tíma sem þær
þurfa. Það gerist svo margt meðan
maður skrifar sem ekki má reka á
eftir. Maður þroskast og breytist af
skrifum sínum og stundum kem ég
sjálfri mér á óvart. Ég hafði t.d.
ekki hugmynd um Diva yrði svona
bók. Ég hafði aðrar hugmyndir í
upphafi. Það er svo heillandi við
skriftirnar. Þær eru skapandi ferli í
sjálfum sér.“ Fyrri skáldsaga Fag-
erholm, Yndislegar konur við vatn-
ið, er væntanleg hjá Kiljuklúbbi
Máls og menningar í íslenskri þýð-
ingu Trausta Einarssonar síðar í
vetur. „Sú bók fjallar um heim
kvenna á fyrri hluta sjöunda ára-
tugarins. Mig Iangaði til að kafa of-
an í heim þeirra finnsku húsmæðra
sem komu inn í efnishyggjuna eftir
mikla fátækt og basl á sjötta ára-
tugnum. Finnar komu illa útúr
styrjöldinni þar sem þeir höfðu bar-
ist gegn Rússum og þar með verið á
bandi Þjóðverja. Persónur sögunn-
ar eru uppteknar af kvennablöðum,
hárgreiðslu og heimilistækjum;
konur sem kvennahreyfingin afneit-
aði nokkrum árum síðar. Ég vildi
skoða heim þessara kvenna," segir
Monika Fagerholm en hún les úr
verkum sínum í Iðnó annað kvöld,
fimmtudagskvöld, kl. 20.30 ásamt
Edward Bunker, Slawomir Mrozek,
Braga Ólafssyni og Guðrúnu Evu
Mínervudóttur.
Framtíð og fram-
andi tungumál
í bókmenntum
Á bókmenntahátíðinni í gær báru útgefendur nokkurra
landa saman bækur sínar, veltu fyrir sér framtíðarmöguleikum
bókarinnar í tengslum við Netið og ræddu helstu vandamálin sem
fylgja því að þýða bókmenntir fámennra þjóða. Súsanna
Svavarsdóttir fylgdist með umræðunum,
MÁLÞING útgefenda í samvinnu við
Félag íslenskra bókaútgefenda var í
gær einn liður á bókmenntahátíðinni
sem nú stendur yfir í Reykjavík. Þar
var fjallað um framtíð prentaðra
bóka, hlutverk þýddra fagurbók-
mennta og möguleika íslenskra bók-
mennta erlendis. Sigurður Svavars-
son stýrði umræðunum og í fyrri
hlutanum, sem fjallaði um framtíð
prentaðra bóka, voru það þeir Ólafur
Jóhann Ólafsson og Christoph
Buchwald, útgefandi frá Hollandi
sem ræddu þann möguleika að prent-
aðar bækur, eins og við þekkjum
þær, ættu eftir að hverfa af markað-
inum og yrðu í stað þess útgefnar á
Netinu. Hvorugur þeirra hafði trú á
þeirri framtíð í bókaútgáfu og sagði
Ólafur Jóhann, meðal annars, að
hann hefði ekki trú á því að netbækur
yrðu að ríkjandi veruleika á næstu
árum en tók jafnframt fram að hann
gæti vel haft rangt fyrir sér.
Tæknin fyrir hendi
Þegar Ólafur var spurður hvenær
hann héldi að tæknin myndi leyfa út-
gáfu netbókmennta og í því sam-
bandi bent á að tónlist væri þegar að-
gengileg á Netinu, sagði hann
tæknina þegar vera fyrir hendi og að
tónlistin væri aðgengileg vegna þess
að útgefendur tónlistar hefðu leyft
vissu ferli að fara af stað. 8 Þegar
Christoph Buchwald lýsti því yfir að
hann hefði enga trú á því að
bókmenntir yrðu nokkum tímann að-
gengilegar á Netinu vegna þess að
bókmenntir snerust ekki bara um
lestur, heldur einnig tilfinninguna
fyrir því að hafa bók í höndunum,
spunnust nokkrar umræður. Honum
var bent á að nú þegar væru ungir
breskir höfundar, af Trainspotting-
kynslóðinni svokölluðu, famir að
skrifa bækur á Netinu. Þá kom fram
sú skoðun að líklega yrðu netbækur
mögulegar ef höfundar fyndu réttu
bygginguna og hugsunina fyrir það
form, rétt eins og að rithöfundar
fundu leið til þess að skrifa fyrir kvik-
myndir á sínum tíma og síðan fyrir
sjónvarp.
Það var ljóst að þeim sem á hlýddu
fannst afstaða útgefandans nokkuð
hrokafull og honum var bent á að fyr-
ir fimmtán áram hefði enginn trúað
því að við ættum eftir að tala í síma
úti á götu, á veitingahúsum og hvar
sem er en í dag væri það veraleiki. Á
sama hátt væri fráleitt að spá fýrir
um það hvernig þróunin í útgáfumál-
um ætti eftir að verða á næstu fimm
áram og ítrekað að í hvert sinn sem
nýr miðill kæmi fram, fyndu rithöf-
undar sér leið til að nýta hann. Nið-
urstaða umræðunnar var sú að
tæknilega væri allt hægt og að erfitt
væri að vera spámaður um framtíð-
ina.
Háðir smekk þeirra sem mæla
með bókum til þýðinga
í síðari umræðunum sem fjölluðu
um hlutverk þýddra fagurbók-
mennta og möguleika íslenski-a bók-
mennta erlendis tóku þátt útgefend-
umir Walter Donohue frá Bretlandi,
Eric Visser frá Hollandi og Jens
Christiansen frá Danmörku. Walter
Donahue byrjaði á því að segja frá
því að í Bretlandi væri það því miður
staðreynd að þegar um væri að ræða
bókmenntir erlendra þjóða, litu
Bretar fyrst og fremst til Bandaríkj-
anna, vegna þess að löndin tvö ættu
sér sameiginlegt tungumál. Aðra
ástæðu sagði hann vera þá að banda-
rískar kvikmyndir hefðu haft mjög
mikil áhrif í að móta smekk manna
þar. Hluta af vandamálinu við það að
þýða bækur annarra þjóða sagði
hann vera að útgefendur væru háðir
ábendingum frá fólki sem hefði lesið
bækur á frammálinu og að þar með
væra þeir háðir smekk lesandans og
málið snerist ekki lengur um heildar-
sýn á gæði bókmennta viðkomandi
lands. Hann hélt því fram að útgef-
endur í Bretlandi væra ekki að leitast
við að gefa út metsölubækur, þegar
þeir veldu þýðingai-, heldur legðu
þeir meira upp úr því að mynda
tengsl við höfund og gefa út fleiri en
einn titil eftir hann.
Dýrt að kynna nýja höfunda
Eric Visser sagðist hafa stofnað
sitt forlag fyrir sautján áram og þá
hefðu flestir starfandi rithöfundar í
Hollandi verið með útgefendur.
Hann hefði ekki vitað alveg um hvað
bókaútgáfa snerist en hins vegar ver-
ið viss um hvað skipti máli. Útgáfa
hans hefði byrjað á því að einbeita
sér að kvenrithöfúndum, einkum úr
hópi innflytjenda og síðan snúið sér
að alþjóðlegum markaði og á seinasta
ári hefði forlag hans gefið út þýðing-
ar úr sautján tungumálum. Hann
sagði út af fyrir sig ekki vandamál að
láta þýða bækumar, heldur fælist
vandinn í því að kynna nýja höfunda.
Hann sagðist álíta að íslenskar bók-
menntir gætu orðið vinsælar í Hol-
landi en allt snerist um fjármagn
vegna þess að það væri dýrt að kynna
nýja höfunda.
Erfítt að finna
góða þýðendur
Jens Christiansen játaði að hlut-
fallslega væri ekki mikið þýtt af ís-
lenskum bókmenntum í Danmörku.
Hans forlag hefði ekki þá stefnu að
mynda tengsl við höfunda, heldur að
finna réttu bækumar. Það væri kost-
ur að Norðurlandaráð, sem fjár-
magnaði Bókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs, gerði þá kröfu að
tilnefndar bækur yrðu þýddar á öll
Norðurlandamálin, því þannig gætu
löndin fylgst hvert með öðra upp að
vissu marki. Hann sagði að í Dan-
mörku væri ekki vandamál að fá les-
endur að bókum þýddum úr íslensku
vegna þess að þjóðirnar tvær hefðu
mikil menningarsamskipti, auk þess
sem íslendingar færa til náms í Dan-
mörku og Danir á íslandi, heldur
væri vandamálið í Danmörku að fá
góða þýðendur. Hann sagði að helsti
þýðandi úr íslensku hefði þýðingar
ekki að aðalstarfi og þvi væra tak-
mörk fyrir því hvað gerlegt væri. Þar
fyrir utan væra kannski tveir til þrír
sem hefðu einhver tök á því að þýða
íslenskar bókmenntir.
Ólík sjónarmið
í umræðum kom fram að ólíkar
ástæður geta verið fyrir því að ekki
er hægt að þýða mikið af íslenskum
bókmenntum á önnur tungumál. Það
getur verið háð þýðingastyrkjum í
viðkomandi löndum og skorti á þýð-
endum. Auk þess var bent á að til
dæmis í Bandaríkjunum spyrji útgef-
endur fyrst og fremst að því hvort
höfundurinn „ferðist vel,“ það er að
segja, hvort hann eigi eitthvert erindi
við smekk og væntingar Bandaríkja-
manna, þótt hann sé mikils metinn í
sínu heimalandi. Andstæð sjónarmið
virðast hins vegar ríkja í Finnlandi,
að minnsta kosti hjá einhverjum út-
gefendum, því Timo Emamo hélt á
lofti þeirri skoðun að ólíkir menning-
arheimar væri það sem gerði bækur
spennandi til þýðinga. Hann nefndi í
því sambandi að íslenskar bókmenn-
tir væra ólíkar bókmenntum annarra
Norðurlandaþjóða að því leyti að þær
væra sambland af evrópskum og suð-
ur-amerískum bókmenntum. Hann
tók þó undir það sjónarmið að helsti
vandinn væri hvað væri dýrt að
markaðssetja nýja höfunda.
Halldór Guðmundsson hjá Máli og
menningu sagði að samkvæmt sinni
reynslu, gæfu útgefendur á Norður-
löndum gjaman út þýðingar á ís-
lenskum bókmenntum einfaldlega
vegna þess að þeir vildu hafa íslenska
bók á listanum hjá sér - en þeir gerðu
hins vegar nákvæmlega ekkert til
þess að selja hana. Hann sagðist
gjarnan vilja sjá þetta breytast.