Morgunblaðið - 13.09.2000, Blaðsíða 33

32 MIÐVIKUDAGUR 13. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 13. SEPTEMBER 2000 33
+
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
AÐGERÐUM GEGN
AUSTURRÍKIAFLÉTT
au fjórtán ríki Evrópusam-
bandsins, er fyrr á árinu
ákváðu að efna til sérstakra
refsiaðgerða gegn Austurríki eftir að
Frelsisflokkur Jörgs Haiders tók
sæti í ríkisstjórnin landsins, ákváðu í
gær að aflétta aðgerðunum. Var það
gert með vísan til álits þriggja
manna „vitringanefndar“ er lagt var
fram um síðustu helgi. Komust þre-
menningarnir að þeirri niðurstöðu að
aðgerðirnar hefðu haft þveröfug
áhrif við þau sem þeim var ætlað.
A þeim sjö mánuðum sem liðnir
eru frá því aðgerðir ESB-ríkjanna
hófust hafa fulltrúar Austurríkis
þurft að sæta útskúfun á fundum
Evrópusambandsins jafnt sem í
tvíhliða samskiptum við önnur aðild-
arríki. Þá hafa hin ríkin fjórtán til
dæmis neitað að styðja þá fulltrúa
Austurríkis er hafa boðið sig fram til
embætta innan alþjóðastofnana.
Astæðan fyrir þessum einstöku að-
gerðum er að hin ríkin gátu ekki sætt
sig við lýðræðislega niðurstöðu
kosninga í Austurríki. Jörg Haider
kann að vera ógeðfelldur stjórnmála-
maður og ýmis ummæli, er hann hef-
ur látið falla í gegnum tíðina, eru for-
kastanleg. Þá er Frelsisflokkurinn í
augum margra dæmi um stjórnmála-
afl er reynir að nýta sér lýðskrum og
höfða til lægstu hvata kjósenda.
Það breytir hins vegar ekki því að
önnur ríki hafa engan rétt til að
segja austurrískum kjósendum fyrir
verkum. Þegar menn fara að setja
sig í dómarasæti og úrskurða hver sé
viðunandi niðurstaða hins lýðræðis-
lega ferlis eru þeir komnir út á hálan
ís. Væri þá ekki rökrétt skref að
banna starfsemi flokka, sem taldir
eru þess eðlis að setja verði heila
þjóð í sóttkví ef hún velur þá til for-
ystu.
Sá grunur hefur læðst að mörgum
að með aðgerðunum gegn Austurríki
hafi þeir stjórnmálamenn er hvað
harðast gengu fram fyrst og fremst
verið að hugsa um pólitíska hags-
muni í eigin landi fremur en hag og
velferð austurrísku þjóðarinnar.
Aðgerðir sem þessar snúast yfir-
leitt upp í andhverfu sína, líkt og
vitringarnir bentu svo viturlega á.
Refsiaðgerðirnar hafa ekki orðið til
að styrkja Evrópusambandið heldur
grafa undan því. Þær hafa til að
mynda mælst mjög illa fyrir í Dan-
mörku og því varla tilviljun að þeim
skuli nú aflétt skömmu áður en Dan-
ir ganga til atkvæða um evruna.
Að sama skapi er skoðanakúgun
sem þessi gjarnan vatn á myllu öfga-
aflanna. Búið er að gera Haider og
Frelsisflokk hans að píslarvottum í
stað þess að afhjúpa þá eymd er ligg-
ur að baki stefnumálum flokksins og
persónulegri framkomu forystu-
mannsins.
Sem betur fer er þessum sorglega
kafla í sögu Evrópusambandsins nú
vonandi lokið.
EINKAVÆÐING í HEILBRIGÐISKERFINU
s
Aundanförnum árum hefur þeim
fjölgað, sem hvatt hafa til þess að
til yrði einkarekinn valkostur í heil-
brigðiskerfínu.
Fyrir skömmu efndu samtök heil-
brigðisstétta til málþings um þetta
efni sem fjallað var um í Morgunblað-
inuí gær.
A málþinginu komu fram öndverðar
skoðanir eins og búast mátti við. I frá-
sögn Morgunblaðsins í gær segir m.a.
svo: „Hannes Hólmsteinn Gissurar-
son prófessor sagði, að flestir væru
sammála um að tryggja bæri öllum
mannsæmandi heilbrigðisþjónustu.
Jafnframt væri ljóst, að kostnaður við
meðferð sumra sjúkdóma væri flest-
um ofviða. Því hlyti ríkið ætíð að veita
þeim, sem á þyrftu að halda læknis-
þjónustu. Hins vegar væri ljóst, að
biðraðir í heilbrigðiskerfinu væru
mikið vandamál og sjúklingum til
mikils skaða. Hannes lagði til að þeim,
sem það kysu væri gefínn kostur á því
að kaupa sér sjúkratryggingar hjá
einkaaðilum. Ef þeir veiktust gætu
þeir nýtt sér þær tryggingar til að
sækja sér læknishjálp á einkarekinni
sjúkrastofnun. Ríkið mundi greiða
með þeim þann kostnað, sem þeir ann-
ars hefðu borið hefði sjúklingurinn
lagst inn á ríkisrekinn spítala."
Ógmundur Jónasson, þingmaður
Vinstri grænna, var annarrar skoðun-
ar. I frásögn Morgunblaðsins í gær
segir m.a. svo: „Ögmundur taldi
einkavæðingu í heilbrigðiskerfinu
langt frá því að vera fýsilegan kost.
Hún mundi ekki fela í sér sparnað en
auk þess mundi einkavæðing leiða til
lakari heilbrigðisþjónustu fyrir al-
menning. Ögmundur vitnaði til
skýrslu OECD um útgjöld til heil-
brigðismála í Bandaríkjunum, sem
sýndi, að Bandaríkjamenn eyða um
helmingi hærri fjárhæð til þessa
málaflokks en Islendingar. Þrátt fyrir
það væru mjög alvarlegir meinbugir á
heilbrigðiskerfínu vestra... Hið mikla
fjármagn sem færi til heilbrigðisþjón-
ustu skilaði sér ekki til fátækari
Bandaríkjamanna.“
Morgunblaðið hefur á undanförn-
um árum ítrekað lýst svipuðum skoð-
unum og Hannes Hólmsteinn Gissur-
arson setti fram á málþinginu.
Nauðsynlegt væri að til yrði einka-
rekinn valkostur í heilbrigðiskerfinu
til þess að fólk ætti fleiri kosta völ.
Blaðið hefur jafnframt verið þeirrar
skoðunar, að vilji einstaklingur eða
aðstandendur hans fremur verja fjár-
munum sínum til þess að greiða fyrir
læknisaðgerð úr eigin vasa eigi það að
vera heimilt.
Það er rétt hjá Ögmundi Jónassyni,
að það er mjög misjöfn reynsla af heil-
brigðiskerfinu í Bandaríkjunum en
hér er ekki rætt um að taka upp þá
skipan mála. Þvert á móti að byggja
upp einkarekinn valkost við hlið nú-
verandi heilbrigðiskerfis.
Viðhorf breytast hratt. Það er ekki
fráleitt að jarðvegur geti verið að
skapast fyrir því að starfrækja hér
býsna fullkomið einkarekið sjúkra-
hús. Það gæti orðið heilbrigðisþjón-
ustunni í landinu til framdráttar.
IFLOKKIMEÐ
ÞEIM SEM TAPA
Morgunblaðið/Golli
ÝSKI rithöfundurinn
Giinter Grass á sér sterk-
ar rætur í munnlegri
sagnahefð, sem oft á tíð-
um hefur verið álitin gefa orðum
hans sérstakan hljóm. En hann vinn-
ur einnig á sviði myndlistar og bæk-
ur hans bera þess ekki síður glöggt
vitni, eru bæpi ákaflega myndrænar
og litríkar. í samtali Grass, Matt-
híasar Johannessen og Slawomii’
Mrozek í Norræna húsinu á mánu-
dag kom fram að myndlist Grass og
bókmenntir flæða á stundum alveg í
sama farvegi. Hann hefur meira að
segja búið til það sem hann kallar
„aquadichte" eða vatnslitaljóð. Það
var því forvitnilegt að hefja samtalið
á því að spyrja Grass með hvaða
hætti þessi listform ynnu saman, eða
sköniðust í sköpunarferlinu sjálfu.
„I handritum mínum, sem ég
skrifa með penna, teikna ég oft
myndir inn á milli setninganna," út-
skýrir Grass. „Myndimar era þá til
þess að útlista ákveðnar kringumst-
æður, ljá söguhetju persónuleika
eða til þess að gefa ákveðnum hópi
fólks hlutverk í sögunni. Þegar
teikningin er nægilega skýr held ég
áfram að skrifa og þannig þróast
handritið. Það eru því sterk tengsl á
milli þess myndræna og þess sem ég
skrifa í mínu vinnuferli," segir Grass
og kveikir í pípunni sinni.
„I eitt skipti á ferli mínum var það
beinlínis nauðsynlegt fyrir mig að
búa fyrst til teikningar og byrja síð-
an hægt og rólega að vinna með orð.
Það var þegar ég bjó um hálfs árs
skeið á Indlandi, í Kalkútta. Aðstæð-
ur mínar í Kalkútta voru til að byrja
með alveg hræðilegar, því ég gat
ekki skrifað einn einasta staf. Eina
leiðin fyrir mig, til þess að komast að
þeim raunveruleika sem við mér
blasti þ þessu umhverfi, vai- að
teikna. Eg skissaði og skissaði og þá
fóru orðin smám saman að koma til
mín á nýjan leik. Úr þessu óx bók,
sem hófst á teikningum og prósa-
texta, en síðan kom langt Ijóð um
Kalkútta. En allt skapaðist þetta
stig fyrir stig, með teikningaraar allt
um kring. Þannig var samning þess-
arar bókar öll unnin í bland og síðan
hef ég gert nokkrar bækur af þessu
tagi. Kveikjan að síðustu ljóðabók-
inni minni vora vatnslitamyndir. Eg
málaði með vatnslitum á sjötta ára-
tugnum og hefur lengi langað til að
reyna mig við það aftur. En ég hef
alltaf verið svo upptekinn af löngum
handritum að tækifærið gafst ekki
fyrr en nú nýverið. Þessi ljóðabók
varð til fyrir algjöra tilviljun, ég
skrifaði fyrsta uppkast fyrsta ljóðs-
ins með pensli og litum. Þannig varð
þetta blandaða form „aquarellunn-
ar“ og „gedichte" (ljóðsins) til; það
sem ég kalla „aquadichte“,“ segir
Grassoghlærvið.
„Blaðamenn spyija mig alltaf
hvort ég sé frekar rithöfundur held-
ur en myndlistarmaður og vilja
þannig láta mig gera upp á milli, en í
mínum augum er þetta allt sama
blekið.“
Mennirnir læra
aldrei af sögunni
I surnum bókum þínum virðist
sem sagan sé alltaf að endurtaka sig,
að mannskepnan læri aldrei neitt af
sögunni.
„Já, þetta er ef til vill ljósast í bók-
inni Fundurinn í Telgte - og kannski
í Flyðranni sem kom þar á undan.
Flyðran fjallar um söguna og
barokktímabilið. Mér finnst ég alltaf
eiga sérstakar rætur í því tímabili
því það markaði upphaf nútímabók-
mennta og um leið okkar tíma. En
Fundurinn í Telgte varð þannig til
að Hans Werner Richter, sá sem
bauð mér að starfa með rithöfun-
dunum í Grappe 47 (hópnum 47), átti
sjötíu ára afmæli og mig langaði til
að gefa honum smásögu í afmælis-
gjöf. Hún þróaðist í það að verða því
sem næst fullburða skáldsaga. Hug-
myndin sem hún byggir á virtist
ágæt, þ.e.a.s. að sýna þessa rithöf-
unda þinga á tímum þrjátíu ára
stríðsins og bera þá síðan saman við
það sem var að gerast þremur áram
eftir lok seinni heimsstyrjaldarinn-
ar. I Þýskalandi stóðu menn á þeim
tíma frammi íyrir landi sem hafði
verið eyðilagt og tungumáli sem
hafði verið eyðilagt. Aðstæðurnar
vora því svo að segja eins og í þijátíu
ára stríðinu svo samanburðurinn var
augljós; mennimir læra aldrei af
sögunni."
N óbelsverðlaunahaf-
inn Gúnter Grass
kom eins og kunnugt
er sem gestur á hina
alþjóðlegu bók-
menntahátíð sem nú
stendur yfir. Aður en
hann hélt af landi
brott átti Fríða Björk
Ingvarsdóttir við
hann samtal þar sem
ferðast var í tíma og
rúmi sagnahefðarinn-
ar, sögunnar og
stjórnmálanna.
„Richter var faðir minn í bók-
menntalegum skilningi,11 segir
Grass, „undir hans handleiðslu varð
Grappe 47 til þess að þjálfa mig á
sviði umburðarlyndis og það var mér
afar mikilvægt. Rithöfundarnir sem
tilheyrðu þessum hópi voru ólíkir og
unnu með margvísleg stílbrigði.
Sumir skrifuðu raunsæisbókmennt-
ir, aðrii’ hneigðust í átt að abstrakt-
verkum, en við urðum allir að læra
að bera virðingu fyiir hver öðram.
Þessi hópur var á lífi á meðan rithöf-
undamii’ sem mynduðu hann nenntu
að gagnrýna. Við vildum ekki þegja
og láta atvinnugagnrýnendur um
gagnrýnina. Því er nefnilega þannig
farið að þegar rithöfundar gagmýna
hver annan þá gera þeir það með
handverkið sjálft að leiðarljósi. Þá
varðar ekkert um einhverja fyrir-
fram gefna hugmynd sem síðan er
þröngvað upp á skáldskapinn. Okk-
ar skoðun var því oft gott mótvægi
við það sem atvinnugagnrýnandinn
hafði til málanna að leggja. Eg lærði
að færa rök fyrir því hvað mér
fannst gott og hvað vont. Það var
ómetanleg þjálfun, einnig í því að
horfast í augu við sjálfan sig.“
„Veistu," heldur Grass áfram,
„þetta tengist einnig nútímanum,
því í Þýskalandi höfum við núna höf-
uðborg sem við nefnum Berlín. En í
raun réttri eigum við enga höfuð-
borg, því Berlín þjónar ekki því hlut-
verki. Það er líka ágætt, því við bú-
um öll við svo ólík skilyrði í
Þýskalandi. Sú staðreynd endur-
speglast í því hversu þýskar bók-
menntir era margbreytilegai- allt
eftir því hvort þær koma að sunnan,
norðan eða austan. En einu sinni á
ári bauð Hans Wemer Richter okk-
ur rithöfundunum í Grappe 47 til
fundar við sig yftr helgi. A meðan á
því stóð mynduðum við það sem ég
kalla bókmenntalega höfuðborg, við
unnum af krafti og báram saman
bækur okkar. Þetta vantar rithöf-
unda samtímans tilfinnanlega, þeir
eiga sér engan hugmyndafræðilegan
samastað, enga höftiðborg í þeim
skilningi."
Nú er eins og þú sért stöðugt að
flakka yfir hin ýmsu mörk, eða
landamæri í sögum þínum. Þú ferð-
ast á milli fantasíu og raunveruleika
og hikar ekki við að gera hið hefð-
bundna ókunnuglegt - kannski til að
afhjúpa enn annan raunvenileika?
„Já einmitt, því í mínum augum er
fantasían hluti af raunveraleikan-
um,“ segir Grass og brosir með píp-
una í munnvikinu. „Það sama á við
um ævintýri, þau era oft mun raun-
veralegri og raunsærri heldur en
skáldsögur sem era skrifaðar í raun-
sæisstíl. Fantasían er vel til þess
fallin að afhjúpa nýjar hliðar á raun-
veraleikanum."
Þú fiakkar því \iir einhvers konar
landamærí í víðum skiiningi, bæði
hvað varðai* raunveruleikann og
sannleikann, mannkynssöguna og
tímann?
„Já, því þessi mörk era eitthvað
sem snýr að okkur öllum. Við búum
öll við þennan afstæða skilning á
tímanum - skilning tímatalsins. En
það hefur ekkert með raunveraleik-
ann að gera. Þegar við hugsum
stökkvum við úr einum tíma í annan.
Þegar við tjáum okkur þá eram við
að tala í nútíðinni, en hugmyndii'
okkar era í fortíðinni eða jafnvel í
framtíðinni. Þess vegna bjó ég til
hugtak, svona sjálfum mér til hægð-
arauka. Þá var ég að skrifa bókina
Höíuðfæðing: eða Þjóðverjar deyja
út. í hugtakinu felst nýr skilningui- á
tímanum, sem ég kalla „vergegenk-
unft“ eða „forsamframtíð". Þetta er
það augnablik þar sem allir tímai'
renna saman og ég vinn iðulega á því
tímaplani í sögum rnínum."
Skálkurinn er spegill
saintíma síns
Nú hefui' þú iðulega skrífað um
reynslu þess sem glatar heimi for-
tíðar sinnar. í bókinni Köttur og
mús t.d. ríkir sú tilfinning að sá
heimursem söguhetjurnar tilheyrðu
sé þeim glataður, meira að segja
framtíð þeirra er í upplausn.
„Það sem gerðist með Kött og
mús er eiginlega stórundarlegt, því
þegar ég skrifaði bókina stóð ég í
þeirri trú að hún vísaði eingöngu til
minnar kynslóðar. Þeirrar kynslóð
sem ólst upp í stríðinu og samtíða
hugmyndafræði nasistanna. En allt
frá því að við byrjuðum í skóla var
verið að ala upp i okkur börnunum
viljann til að taka þátt í hernaði. Mig
granaði því síst að þessi bók yrði
kennd í skólum allt fram á þennan
dag. Kannski hefur hún lifað vegna
þess að ég fjalla þarna um kyn-
þroskaaldurinn, sem er í eðli sínu
eins á öllum tímum og alltaf jafn erf-
iður. En vera má að í ljós hafi komið
að hugmyndafræðilegur gi-undvöll-
ur bókarinnar höfði enn til samtím-
ans. Eg tapaði þeim heimi sem ég
ólst upp í á óafturkallanlegan máta í
+
stríðinu, en á einhvern hátt tapa allir
heimi bernsku sinnar þegar þeir
verða fullorðnir.“
I bókum þínum ríkh• ákveðinn
framandleiki, eins og þú Ieiðir
ákveðna reynslu sem tiheyiir ann-
arrí menningu inn í verkin?
„Nokkrar skáldsagna minna era
undir sterkum áhrifum frá skálka-
sögum spænsku hefðarinnar, því ég
skrifa vísvitandi samkvæmt þeirri
hefð,“ segir Grass. „Þetta form hef-
ur haldið velli allt fram á okkar daga
í flestöllum Evrópulöndum vegna
þess að hetja skálkasagnanna,
skálkurinn sjálfui', er grínfígúi-a.
Þannig verður hann spegill samtíma
síns. Oskai' í Blikktrommunni er
dæmigerður sem hetja af þessu tagi,
hann verður samviska sinnai' tíðar.
Að mínu mati er skáldsagan Odys-
seifur eftir James Joyce einnig þess-
arar ættar. Joyce gei-ir tilraun til að
henda reiður á sögusviðinu, miðbæ
Dyflinnai’, í gegnum aðalsöguhetj-
una. Hann vinnur með persónu sem
flækist um bæinn í sólarhring og
ferðalagið endurspeglai' það sem
gerist í huga hans sem manneskju,
svo úr verður einskonar völundar-
hús vitundarinnar líkt og hjá Cei'v-
antes. I Grimmsævintýi'um era
margar sögur með þessu sniði. Með-
al annai-s ein um konuna Courage,
en hún er sérstaklega athyglisverð
vegna þess að þar er skálkurinn
þessi kvenmaður sem aukinheldui’
verður sögumaðurinn. Hún birtist
svo aftur í bókinni minni Fundurinn
í Telgte. Berthold Brecht notaði
hana líka, en hjá honum er hún allt
öðra vísi því hann gerði hana að
móður í verkinu „Mutter Courage".
Samkvæmt hefðinni átti hún samt
engin börn. Sama hetjan ferðast því
í tíma og rúmi, öld eftir öld.“
Þú ert þá sífellt að endurskrifa
söguna ískáldskap þínum?
„Já, í þeim skilningi að ég er að
fjalla um „forsamframtíðina", en
hún er ákaflega nytsamleg við að
koma þessu á framfæri. Fundurinn í
Telgte byi'jai' t.d. á setningunni: I
gær mun það gerast sem verður á
morgun,“ segir Grass og hlær.
„Þetta er auðvitað kolómöguleg
setning en hún býr samt yftr ein-
hverri merkingu sem ef til vill dýpk-
ar skilning okkai' á tilveranni."
Fortíðin nær alltaf í
hnakkadrambið á okkur
I Víðáttunni skiifar þú um sam-
einingu Þýskalands, en þar finnur
lesandinn einnig fyrír þessarí sömu
tímaskynjun.
„Já, þar kemur einmitt þessi sama
tímahugmynd til sögunnar," svarar
Grass og kinkar kolli. „Hinar sögu-
legu staðreyndir era fyrir hendi,
þ.e.a.s. fyiri tilraunin til að sameina
Þýskaland á áranum 1870-71 og svo
síðari tilraunin 1989-90. Það er
margt líkt með þessum tveimur
tímabilum. Ég dreg það fram með
aðstoð sögupersónu sem ég álít vera
af ætt skálksins, en hann er einskon-
ar tvífari 19. aldar rithöfundarins
Fontane. Með þessu móti get ég
leikið mér að því að hlaupa í miðri
setningu úr tuttugustu öldinni yfir í
þá nítjándu og aftur til baka. Þannig
tel ég mig vera að segja sögu sam-
tímans, því hún er auðvitað ekki eitt
einangrað augnablik né heldur tíma-
bil, heldur hluti af ákveðnu sam-
hengi.“
Þegarmúrinn féll íBerlín var eins
og aliir í Evrópu héldu að upp værí
runninn tími sátta og eindrægni.
Hver er þín skoðun á þeim umbrot-
um?
„Ég hef enga trú á að slíkar vænt-
ingar rætist," segir Grass ákveðinn
og alvarlegur í bragði. „Fólk vonai'
alltaf að erfiðii' tímar taki enda. En í
Þýskalandi hefur sagan verið þannig
að fortíðin nær alltaf í hnakka-
drambið á okkur. Svo lengi sem ég
man eftir mér hefur fólk verið að
segja: nú hlýtur þessu að vera lokið,
rétt eins og það væri hægt að byrja á
núllpunkti. En það er bara ósk-
hyggja þeirra sem era auðtrúa. Því
fyiT en vaiir stöndum við aftur
frammi fyrir fortíðinni og verðum að
takast á við hana og velta henni fyrir
okkur. Sú staðreynd á ekki endilega
neitt skylt við sektartilfinningu, því
kynslóðimar sem síðar koma til sög-
unnar, svo sem börnin mín og barna-
börnin, bera enga ábyrgð á því sem
Þjóðveijar gerðu í stríðinu og eftir
að því lauk. Þau bera hins vegar
ábyrgð á því að svona nokkuð endur-
taki sig ekki. Að sagan verði ekki
eins og hún var fyrir mína kynslóð.
Við höfum öll tækifæri til að breyta
heiminum, en hvort við nýtum það
tækifæri er annað mál.“
í síðasta verki þínu, Öldin mín,
fjallar þú um öldina sem heild í eitt
hundrað smásögum, einni fyrir
hvert ár.
„Já, þessar smásögur er sagðar
samkvæmt gamalli sagnahefð sem
við í Þýskalandi köllum „dagatals-
sögur“. Og það má kannski geta
þess að ég málaði einnig eina vatns;
litamynd fyrir hvert ár aldarinnar. I
Þýskalandi komu því út tvær útgáf-
ur af þessari bók, önnur er bara með
texta, en hin er með vatnslitamynd-
unum þai' sem texti hverrar sögu á
upphaf sitt í myndinni. I þeirri út-
gáfu renna þessir tveir tjáningar-
mátar mínir saman í einni sögu,“
segir Grass, og tekur fram hversu
mikilvægt það er honum að hafa
fengið tækifæri til að koma verkinu
þannig til skila til lesenda sinna.
Ég hef engan áhuga
á sigui'vegurum
En frá hvaða sjónarhóli ein þess-
ar sögw sagðar?
„Sjálfur kem ég ekki til sögunnar
sem sögumaður fyrr en á fæðingar-
ári mínu, 1927, en þar fyrir utan
segja ótal margii' söguna, konur og
menn, ungir sem gamlir. Allt það
fólk er fyrst og fremst manneskjur
af þvi tagi sem ekki era álitnar setja
mark sitt á mannkynssöguna. Þetta
er fólk sem átti einfaldlega sína til-
vist, gerendur og þolendur, leiðtogar
og sporgöngumenn. Þarna era í
stuttu máli allar mögulegar útgáfur
af fólki, sem saman stendui' fyi’h'
margbreytileika tilverunnar sem
heildar. Ég hef alltaf reynt að koma
þessu sjónarhorni hins óþekkta á
framfæri í vei'kum mínum, sögur
mínai' era alltaf sagðar ft’á sjónar-
homi þess sem tapar. Ég hef engan
áhuga á sigurvegumm. Mér finnst
það eiginlega vera skylda rithöfund-
arins að skipa sér í flokk með þeim
sem tapa, það er hlutverk hans í
samfélaginu. Sigurinn gerir mann-
inn heimskan, og heimskan er það
gjald sem hann verður að gjalda fyr-
ir sigminn."
En fólst ekki einhver markverð
uppgötvun í því að líta svona til baka
yfirheila öld?
„Jú, svo sannarlega. Það var
hreint ævintýii fyrii' mig að sökkva
mér niður í alla öldina. Ég þurfti að
rannsaka mjög margt og var því
með óhemju mikið efni í höndunum.
Að lokum varð ég auðvitað að taka
afstöðu til efnisins og þá verður allt-
af svo margt afgangs sem ekki er
hægt að nota, þó það sé ekki síður
áhugavert. En þar sem verkið er
skiifað út frá þýskum sjónarhóli
kom það sérstaklega illa við mig að
sjá hversu mikil áhiif Þýskaland
hafði á fyiTÍ helming aldarinnai', í
gegnum tvær heimsstyrjaldii'. Það
var svo ekki síður erfitt að rannsaka
þann stóra þátt sem Þýskaland á í
seinni helmingi aldaiinnar vegna
þeiiTa afleiðinga sem stríðin höfðu,
en áhrif þeirra vara enn,“ segir
Grass og leggur þunga áherslu á orð
sín.
Þú átt við að öll öldin hafi faríð íað
vinna úr harmleikjum þessarar
sögu?
„Já, í rauninni er það því miður
svo. En sá rammi sem ég markaði
þessu verki er ákaflega einfaldur,
eitt hundrað sögur fyrir eitt hundrað
ár. Og hann gætu einnig aðrii' höf-
undar frá öðram stöðum notað. Þeii'
gætu fyllt út í sama ramma með
sinni eigin reynslu sem er allt önnur
en mín. Ég hef alltaf óskað þess að
við ættum verk af þessu tagi eftir
t.d. einn spænskan rithöfund, einn
íslenskan og einn japanskan. Þá yrði
sögusýn okkar kannski margbrotn-
ari og um leið raunsærri. Sagnfræð-
ingar skrifa bara um það sem þeir
telja sig þurfa að skrásetja, en flest-
ar manneskjur era einungis nafn-
laus fórnarlömb slíkrar skráningai'
og eiga sér engan samastað í mann-
kynssögubókum. Við þurfum að
kynnast þeim betur.“
Með þessum orðum um hinn al-
menna mann lauk samtalinu við
málsvara hinna sigraðu, rithöfund-
inn og myndlistarmanninn Gunter
Grass.
Baldur Rosmund Stefansson gerður
heiðursdoktor við Háskóla Islands
Bjó til mikil-
væga nytja-
plöntu úr eitr-
aðri villijurt
Baldri Rosmund Stefansson hefur hlotnast
margvíslegur heiður fyrir uppgötvanir sín-
ar á sviði plöntufræða. Segja má að upp-
götvanir hans hafi skotið stoðum undir þá
ræktun í kanadískum landbúnaði sem gef-
ur mest af sér í dag.
Morgunblaðið/Golli
Dr. Baldur Rosmund Stefansson.
BALDUR Ros-
mund var á
föstudag sæmd-
m’ heiðursdokt-
örsnafnbót við raunvís-
indadeild Háskóla íslands,
en hann starfaði lengstum
við háskólann í Manitoba.
Baldur hlaut fyrr á þessu
ári íslensku fálkaorðuna,
og hefur margoft verið
heiðraður fyrir rannsóknir
sínar og þróun á plöntum.
. Þekktastur er hann fyr-
ir ræktun á afbrigðum
jurtar sem kölluð er repja
eða sólblóm. Þetta er
planta sem áður var að
mestu baneitrað villijurt,
en Baldi-i tókst ásamt öðr-
um að rækta upp nýtt af-
brigði sem hægt er að nýta
til framleiðslu á einni heil-
næmustu matarolíu sem
fyrirfinnst i dag og kallast
„canola.“ í dag er þessi
planta ræktuð á 5,6 millj-
ón hekturam í Kanada,
auk þess sem ræktun á
þessari plötnu hefur verið
tekin upp víðs vegar heiminn.
Baldur er íslendingur að upp-
rana, en foreldrar hans vora báðir af
íslenskum ættum. Hann fæddist á
búgarði norðan við Winnipeg árið
1917 og ólst þar upp til fullorðinsára.
Að lokinni hermennsku í seinni
heimsstyrjöldinni hóf hann nám í
háskólanum í Manitoba og lauk það-
an BSA prófi í plöntufræði árið
1950. Hann lauk M.Sc. gráðu árið
1952 í sömu grein og doktorsgráðu
frá sama skóla árið 1966. Baldur hóf
störf í háskólanum í Manitoba að
loknu mastersnámi og starfaði þar
til ársins 1987, þegar hann lét af
störfum fyrir aldurs sakir.
Upphafið að rannsóknum Baldurs
má rekja til ársins 1952, þegar hann
hóf störf við háskólann í Manitoba.
Eitt af fyrstu verkefnunum sem
hann tók sér fyrir hendur var að að-
stoða verksmiðju nálægt Winnipeg,
sem sérhæfði sig í að þreskja fræ til
framleiðslu á smurolíu. Verksmið-
jan þurfti á auknu hráefni að halda,
en í ljós kom að staðsetning hennai-
þetta norðarlega kom í veg fyrir
næga ræktun til hráefnisvinnslu.
Við rannsóknir og ræktun á plöntum
kom í ljós að repjan var eina jurtin
sem hægt var að rækta á sléttunum
og mögulegt var að laga að aðstæð-
um.
En jafnframt kom í ljós að hátt
sýrustig olíunnar, sem unnin var úr
repjufræjunum, kom í veg fyrir að
smurolían yrði nógu góð. A þessum
áram var talið að samsetning olíu,
sem unnin væri úr tilteknum fræj-
um, yrði alltaf háð því hvaða fræjum
hún væri búin til úr. Baldur segir að
hann hafi hins vegar trúað því að
hægt væri að breyta samsetning-
unni með því að rækta upp sérvalin
afbrigði, og á innan við tveimur ár-
um tókst honum að losna við þessai-
óæskilegu sýrar og gera olíuna nýt-
anlega. Auk þess tókst að gera harð-
gerðari plöntu sem þoldi vel vetrar-
kuldana í Kanada.
Heilbrigðisyfirvöld vildu
banna framleiðsluna
Þegar mönnum hafði tekist að
vinna góða vélaolíu úr repjufræjun-^,
um, taldi Baldur að einnig væri
mögulegt að rækta upp plöntur sem
nýta mætti til framleiðslu á matar-
olíu, sem fram til þessa hafði verið
álitið algerlega óhugsandi. Á seinni
hluta sjöunda áratugarins tókst hins
vegar að búa til olíu sem var nýtan-
leg til matar, en þá kom í ljós í til-
raunum, sem Baldur segir að vís-
indamennirnir hafi vitað fyrirfram,
að olían olli óæskilegri uppsöfnun á
fitu í líffæram dýi'a. Þetta varð til
þess að heilbrigðisyfirvöld í Kanada
ætluðu að setja bann á framleiðsl-
una, en visindamönnunum tókst að
fá frest til að þróa plönturnar frekar
til að losna við þessa óæskilegu
aukaverkanir.
Það var síðan ái-ið 1974 að fyrsta
afbrigið af „canola" plöntunni vai'
ræktað. „Canola“ nafnið er tilkomið
vegna þess að ekki þótti mögulegt
að markaðssetja matarolíu sem búin
væri til úr repjufræjum, sem talin
vora baneitrað og óhæf til fram-
leiðslu á matarolíu. Enda má segja
að þetta nýja afbrigði af plöntunni
hafi ekki lengur getað talist repja,
og nýtt nafn því við hæfi.
Ræktun þessarar plöntu hefur
síðan þá náð gríðarlegri útbreiðslu í
Kanada og víðs vegar um heiminn.
Þessi ræktun hefur á aldai'ljórðungi"'
vaxið úr nánast engu í að verða næst
útbreiddasta nytjaplanta í Kanada í
hekturam talið og sú sem skilar
mestum hagnaði í landbúnaði. Þar
að auki varð olían ein sú heilnæm-
asta sem þekkist í dag og hefur
lægsta hlutfall af óheilnæmum sýr-
um sem fyrirfinnast í þeim matar-
olíum sem framleiddar era í dag. *