Morgunblaðið - 13.09.2000, Síða 40

40 MIÐVIKUDAGUR 13. SEPTEMBER 2000
J
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Indriði Guð-
mundur Þor-
steinsson, rithöfund-
ur og fyrrverandi
ritstjóri, fæddist í
Lýtingsstaðahreppi í
Skagafirði 18. apríl
1926. Hann lést á
Sjúkrahúsi Suður-
lands 3. september
sfðastliðinn og fór út-
för hans fram frá
Dómkirkjunni 12.
_ jseptember.
Ég hitti Indriða fyrst
augliti til auglitis vorið
1987. Var þá að leita fyrir mér með
starf sem blaðamaður, hafði verið á
Þjóðviljanum sáluga árið áður um
nokkurra mánaða skeið, en fannst
einhvem veginn ekki sérstaklega
vænlegt upp á framtíðina að leita
þangað aftur. Þetta haust var búið að
endurreisa Tímann á ný að afloknu
NT-ævintýrinu sem lent var úti í
mýri og búið að ráða Indriða rit-
stjóra. Eg hafði lesið flest skáldverk
Indriða sem þá voru komin út og
maður hugsaði með sér, - andskot-
inn hafi það, svona góður rithöfund-
ur getur ekki verið kolómögulegur,
"'enda þótt fyrrverandi kollegum mín-
um á Þjóðviljanum þætti kallinn nú
ekki beint í lagi.
Þegar ég kom til Indriða á rit-
stjómina í Síðumúlanum tók hann
málaleitan minni vingjamlega, en
hlutlaust. Þó fannst mér eins og
heldur drægi niður í honum þegar ég
sagðist vera kennari. Enn fannst
mér draga niður í honum þegar ég
sagðist hafa verið á Þjóðviljanum í
rúmt hálft ár. Og ekki lagaðist það
nú heldur þegar fram kom að um-
afcakjandinn væri af 68-kynslóðinni.
„Mig vantar engan eins og er,“ sagði
Indriði, „en talaðu við mig í haust,“
sagði hann og við kvöddumst.
Eg ók tankbílum hjá ESSO á
sumrin á kennsluáranum og þetta
sumar var ég á besnínflutningabíl,
risatrakk sem gat flutt hátt í 40 þús-
und lítra af bensíni í einu. Eitt sinn
þegar ég var að fylla á tanka bensín-
stöðvar á höfuðborgarsvæðinu sé ég
hvar Indriði kemur á stóra bláa
Kræslernum sínum að taka bensín.
Það hlaut að vera upplagt að vaða í
hann þama, gamla trakkdræverinn
sjálfan. Fyrrverandi Þjóðviljamaður
heilsaði því og sagðist vilja koma á
Tímann í haust.
Það var ekki laust við að Indriði
væri heldur jákvæðari nú, þarna við
hliðina á trakkskrímslinu ógurlega,
en við heimsóknina í Síðumúlann
fyrram.
Eftir að ég sagði honum að í þess-
um þýskættaða trakk væri amerísk-
ur Fuller-gírkassi, ósamhæfður sem
þyrfti að tvíkúpla bæði upp og niður,
held ég að starfsframtíð mín hafi ver-
ið ráðin. „En ertu Alþýðubandalag-
smaður?“ spurði Indriði loks. Eg
kvaðst ekki flokksbundinn en hafa
samúð með sumu í pólitíkinni hjá
allaböllum, og sumu í pólitík allra
hinna flokkanna líka, meira að segja
Framsóknarmannanna. „Fínt,“
sagði Indriði. „Talaðu samt við hann
Eggert (Skúlason, þáverandi frétt-
^Lstjóra Tímans) en annars skulum
við miða við að þú komir 1. septem-
ber,“ sagði Indriði og ók út af bensín-
stöðvarplaninu á bláa Kræslemum
sínum.
Það var lærdómsríkt og gaman að
vinna í fréttum á blaði með Indriða.
Hann var ótrúlega naskur á hvað
væri frétt, - góð frétt - og ekki síður
á það að setja hana fram þannig að
eftir yrði tekið. Eitt það fyrsta sem
hann sagði nýliðanum var að afla
frétta og skrifa fréttir, ekki pólitík. -
Þú átt ekki að blanda neinni helvítis
jtólitík inn í fréttimar, strákur.
Blaðamenn eiga ekki að skrifa leið-
ara heldur fréttir. Ég skrifa leið-
arann, sagði hann.
Indriði stóð þétt að baki blaða-
mönnum sínum og það veitti stund-
um ekki af þegar gammarnir steyptu
sér yfir blaðamenn, boðberana. Ég
minnist þess að einn morguninn
áHngum við á Tímaritstjóminni í
heimsókn mann sem
nokkuð var fyrirferðar-
mikill þá í þjóðlífinu.
Honum hafði þennan
morgun líkað stórilla
forsíðu- og opnufrétt
blaðsins um samskipti
íbúa í einbýlishúsagöt-
unni sinni við íbúa sam-
býlis geðfatlaðra í göt-
unni.
Maðurinn, eftir að
hafa spólað og nauð-
hemlað demonstratívt
stóra jeppanum sínum
á malarplaninu framan
við Tímahúsið á Lyng-
hálsinum, óð froðufellandi inn á rit-
stjómina og hellti sér yfir blaðamann
með getsökum um illt innræti og al-
mennan skepnuskap auk heimsku og
fordóma og krafðist fundar með rit-
stjóra. Inni í ritstjóraherberginu sat
Indriði við skrifborð sitt.
Hann heilsaði komumanni kurteis-
lega en hlutlaust og hlustaði þegj-
andi á talsvert langan reiðilesturinn.
Þegar maðurinn loks þagnaði og beið
þess að ritstjórinn tæki undir með
sér, þagði Indriði enn lengi. Loks
sneri hann sér að blaðamanni án þess
að virða gestinn viðlits og sagði:
„Stefán. Eg fæ ekki séð að okkur
beri einhver skylda til að sitja undir
svona orðræðu.“
Við skulum þakka þessum manni
heimsóknina núna og kveðja hann.
Blessuð sé minning Indriða G. Þor-
steinssonar.
Stefán Ásgrímsson.
Með ofurh'tinn ótta í brjósti og hik
í huga gekk nítján ára piltur inn á
skrifstofu ritstjórans Indriða á síð-
ustu dögum ársins 1990 og beiddist
eftir vinnu í blaðamennsku. Engu
kvaðst dimmraddaði ritstjórinn með
slaufuna geta lofað, en kvaðst þó
mundu kanna málið sem hann og
gerði. Á fyrsta vinnudegi ársins 1991
var sá sem þetta skrifar munstraður
í áhöfnina á ritstjórn Tímans. I hönd
fóra lærdómsríkir tímar og góðir
dagar, sem í framhaldinu hafa mótað
líf mitt mikið.
Indriði G. Þorsteinsson varð ekki
aðeins yfirmaður minn um hríð, held-
ur eignaðist ég hann líka að góðum
vini. Við töluðum oft saman og sam-
tölin vora fróðleg og skemmtileg.
Stjórnmál, bókmenntir, blaða-
mennska, sögur af fólki; umræðuefn-
in vora ótæmandi og stundirnar í
Borgarhrauni í Hveragerði eða sím-
tölin drógust oft á langinn. Einatt
svall skáldinu móðir yfir heimsins
óréttlæti og mikil var orðgnóttin.
Honum varð tíðrætt um kommana
sem hann taldi heimsins verstu
menn og hann talaði heldur enga
tæpitungu um stjómmálamenn hð-
andi stundar, bókmenntapáfa og
andlaus skáld. Ráðvillta sextíu og
átta kynslóðin varð honum oft og tíð-
um umræðuefni. Um miskaverk
kirkjunnar í aldanna rás og mislukk-
aða kristnihátíð talaði þegar við hitt-
umst síðast, það var í júlí nú í sumar.
í viðtali sem ég skrifaði við Indr-
iða sem birtist í Degi sumarið 1996
leyfði ég mér að kalla hann skag-
firska gæðinginn. Við það gerði hann
engar athugasemdir, enda var þetta
honum vísast nokkuð Ijúft.
Skagfirskur upprani er einsog rauð-
ur þráður í gegnum allar hans bækur
og frásagnir. Fjörðurinn fagri var
honum kær og fer því vel að þar verði
Indriði til hinstu hvílu borinn. „Þeg-
ar efnahagurinn er slakur kemur svo
margt fallegt í ljós í manneskjunni,"
segir Indriði í viðtali við Matthías
Viðar Sæmundsson í bókinni Stríð og
söngur þar sem hann lýsir uppvexti
sínum á Akureyri á stríðsárunum.
Þessi orð lýsa vel stóra hjarta manns
sem þó hafði hijúft yfirbragð.
Hjartalagið fer heldur ekki á milli
mála í bókum hans, enginn höfundur
finnst mér betur eða af jafnmikilli til-
finningu - en þó með engri vellu -
hafa betur sagt frá aldrahvörfunum
miklu á íslandi fyrir og um miðja öld-
ina. Að því leyti era bækumar Norð-
an við stríð, Land og synir og 79 af
stöðinni mikil listaverk.
Kynslóðir koma og kynslóðir fara.
Maður kemur manns í stað, en þó get
ég ekki varist þeirri hugsun að pers-
ónur þeirra manna sem nú era í fylk-
ingarbijósti á leiksviði lífsins séu
næsta litlausar ef til samanburðar
era menn einsog Indriði G. Þor-
steinsson. Því er ég forsjóninni þakk-
látur fyrir að hafa átt um stund sam-
leið með svipmiklum og
eftirminnilegum samferðarmanni,
sem markaði í þjóðlífið djúp spor
sem lengi munu sjást.
Sigurður Bogi Sævarsson.
Er mér barst til eyrna frá ljós-
vakamiðli hin óvænta fregn af and-
láti hins mæta Skagfirðings og
snjalla rithöfundar, Indriða G„ þá
glaðvaknaði í huga mér ljúf minning
um orðaskifti okkar fyrir 26 áram.
Fundum okkar Indriða bar saman
í björtu og fögru veðri fyrir utan
vinnustað minn í Bankastræti að
áliðnu hátíðarsumrinu góða 1974, er
við minnumst 1100 ára afinælis Is-
landsbyggðar með margvíslegum
hætti en fyrst og fremst með eftir-
minnilegri Þingvallahátíð, sem þeir
félagarnir, ritstjóramir og rithöf-
undarnir, Indriði G. og Matthías Jó-
hannessen undirbjuggu með svo
gjörhugsuðum og látlausum hætti,
að þar sönnuðust enn einu sinni orðin
í Gísla sögu Súrssonar: Allt kann sá,
er hóf kann. Hátíð þessi var sólböðuð
og fjölsótt. Góð minning um hana er
m.a. hinn vistvæni vegur umhverfis
Þingvallasléttuna og hraunið. Við
hina ’mjúkhentu’ gerð hans var öllu
stillt í hóf og þess vel gætt að raska
ekki hinu náttúrlega landslagi þarna
á hinum sögufræga og fomhelga
stað. Þetta ’virki’ og hátíðin öll þama
þetta sumar mun lengi minna á
kappana tvo og fagurkerana sér-
stöku, er settu ferskan og sterkan
svip á samtíð sína.
- Ég var glaður á góðum degi, er
við Indriði mættumst í Bankastræt-
inu forðum í síðsumarblíðunni. Yfir-
bragð hans var einnig glaðlegt. Ég
heilsaði víst með orðunum: Indriði,
mikið megum við vera Guði þakklátir
fyrir allt góða veðrið, sem hann hefur
gefið okkur á þessu hátíðarsumri. -
Já, svaraði Indriði og leit upp til
hæða, brosti síðan við mér og sagði:
Já, Hermann, það hefur verið litil til
með okkur. Þetta orðalag um gæsku
og handleiðslu Guðs hefur ekki liðið
mér úr minni. Já, móðurmálið góða,
ið mjúka og ríka, orð áttu enn eins og
forðum, yndi að veita (J.H.) Og
margt hefur Indriði vel tjáð með
penna sínum gegnum árin. Sakna
mun ég einnig fjölmiðlapistla hans í
Mbl. síðustu misseri og ár. Þeir vora
tæpitungulausir og ólíkir ýmsu
óljósu moði, sm of oft er á borð borið
nú á dögum. Og mikill fengur var í að
fá Indriða í ríkiskassann - sem hann
nefndi svo - nýlega í þættinum ’Mað-
ur er nefnduri. Gott eitt lagði hann
þar til samferðamanna, en skondið
var að heyra hann segja frá stund
eitt sinn með Vilmundi landlækni og
Nóbelsskáldinu, sem gekk um gólf,
veifaði hendi og talaði og talaði. Vil-
mundur ’skaut inn’ og spurði:
„Nokkuð að frétta, Halldór?" Tví-
rætt bros lék um varir Indriða, er
hann greindi hér rólega frá. Skop-
skyn hans var í góðu lagi. Af nógu er
að taka, en ekki skal fjölyrt um það
hér og nú.
í sveitina hans, Skagafjörð, fór ég
í sumar með þrem náfrænkum hans,
allt frá 7 ára aldri, af skagfirsku
bergi brotnum. Á leið að Goðdala-
kirkju var ekið fram hjá Skíðastöð-
um í Lýtingsstaðahreppi, en þar ólst
upp móðir og amma ferðfélaga
minna og þar var Indriði ungur í
sveit á sumrin, eftir að foreldrar
hans fluttust til Akureyrar frá Gil-
haga í Lýtingsstaðahreppi, þar sem
Indriði mun hafa verið borinn og
barnfæddur. Er þarna var um ekið í
sumar rifjuðust upp skemmtilegar
endurminningar um sumardvöl
Indriða þarna á Skíðastöðum, sem
heimasætan þar, náfrænka og jafn-
aldri Indriða - og móðir og amma
ferðafélaga minna - hafði eitt sinn
sagt dætram sínum frá. Hún kvaðst
víst oft hafa verið nokkuð heimarík
og hörð við frænda sinn Indriða á
þeirra ungu dögum þarna í sveitinni.
Svo var það eitt sinn að móðir Indr-
iða kom í heimsókn frá Akureyri að
Skíðastöðum til að vitja sonarins.
Færði hún þá heimasætunni ungu
forkunnar fagrar gallabuxur - þær
fyrstu sem hún eignaðist - um leið og
hún þakkaði henni fyrir hve góð hún
hefði verið við soninn hennar! Svo
áhrifarík var þessi gjörð, að öll
styggð gufaði endanlega upp milli
frændsystkinanna og fór síðan vel á
með þeim alla tíð meðan bæði lifðu...
til ársins ’94.
Er Indriði fyllti sjöunda áratuginn
fyrir 4 áram, þá hélt hann heim í
sveitina sína og lét þar gjöra góða
veislu til að gleðjast á tímamótum og
blanda geði og gamni með sveitung-
um sínum. Hann fékk frænku sína og
húsfreyjuna í Hamrahlíð, Heiðu, til
að undirbúa fögnuðinn með góðum
veitingum. Og nú er hann genginn á
Guðs síns fund „sveinn í djúpum
dali“.
Blessuð sé hans minning og megi
góður Guð ’líta til’ með ástvinum
hans nú.
Farðu vel, bróðir og vinur, heim til
himna Guðs, og ’heilsaðu einkum, ef
að fyrir ber engil með húfu og rauðan
skúf - í peysu. Þröstur (Indriði) minn
góður, það er stúlkan mín - Inga. -
„Háa skilur hnetti himingeimur, blað
skilur bakka og egg. En anda, sem
unnast, fær aldregi eilífð að skilið."
(J.H.)
Hermann V. Þorsteinsson.
Einhver fyrstu kynni mín af Indr-
iða vora sögurnar hans í „Sæluviku"
sem voru þeirrar gerðar, að þær
heilluðu mig. Allar götur síðan var
allt hans „pródúkt" lesið jafnóðum
og það kom út, ekki síst eftir að ég
kynntist manninum, í kringum 1960.
Kynni okkar urðu mest á meðan
við unnum báðir við blaðamennsku,
allt frá árinu 1954 og allt fram á síð-
ustu dagana sem hann lifði. Á fyrri
áram hittumst við stundum daglega í
hinum ýmsu verkum fyrir bæði Al-
þýðublaðið og Tímann meðan þau
vora og hétu. Snemma á þessum ferli
minnist ég aðafaranætur þess 17.
júní. Var ég þá á lokavaktinni á Al-
þýðublaðinu en hann uppi á Tíma.
Þegar leið að lágnætti hringdi ég til
hans og spurði hvort hann væri að
verða búinn, ég ætlaði að fara að
hella upp á. „Ég kem eftir þrjú kort-
ér,“ var svarið og það stóð upp á min-
útu. Að aflokinni kaffidrykkjunni ák-
váðum við svo að fara í langa
gönguferð. Skoðuðum við hvernig
gekk að byggja upp „tjalddúka-
musteri Mammons," eins og hann
nefndi sölutjaldabúðina sem var að
rísa í miðbænum. Ég fylgdist með
honum þessa nótt á götum borgar-
innar og drakk í mig frásagnir hans
og hugleiðingar af tilefni nýrisins
dags. Það fór ekki á milli mála að
þarna fór lærisveinninn í ferð með
meistaranum. Þegar ég hugsa til
þessarar nætur nú, er ég ekki viss
um að honum hafi nokkuð mislíkað
það. Loks var svo mál að halda heim
enda strætisvagnar farnir að ganga
að nýju. Slík vora kynni okkar lengst
af. Ég var þiggjandinn og spyrjand-
inn um ýmis ráð á ritvellinum sem öll
vora fúslega veitt. Fáa menn hefi ég
þekkt sem vora jafnfúsir á að gefa
viðurkenningu ef þeim fannst vel
gert. Síðast er við hittumst, austur í
Hveragerði tveim dögum fyrir lát
hans, kallaði hann á móti mér:
„Þakka þér fyrir greinina þína, hún
var afbragð". Vísaði hann síðan til
greinar eftir mig sem nýlega hafði
birtst í dagblaði. Þetta var ekki í
fyrsta sinn en það síðasta sem hann
hældi mér fyrir ritstörf og mat ég
það alla tíð mikils. Það var alltaf
hægt að leita í smiðju til hans og ráð-
in voru gefin af miklum fúsleika.
Fyrir það skulu tjáðar þakkir.
Margt áttum við sameiginlegt og
skildum því vel hugsanir hvor ann-
ars. Báðir vorum við úr sveit og með
nokkra bíladellu og bókmennta-
þorsta. „Mýs og menn“ var bók sem
báðir höfðu þaullesið og höfðu skoð-
un á sem að flestu féll saman. Rædd-
um við ýmis verk í áranna rás á þann
hátt. Ef til vill vora umræður okkar
um hvemig við sjálfir bragðumst við
ýmsu því sem ber fyrir unga menn
sem koma úr sveit okkur til mestrar
ánægju. Þar skyldum við hvor annan
og hann hafði mikil áhrif á mig með
þeim umræðum. Þeir sem lesið hafa
INDRIÐIGUÐMUND-
t UR ÞORSTEINSSON
bækur hans um sögu kynslóðarinn-
ar, sem fæddist á þriðja og fjórða
áratugi líðandi aldar, skyldi gæta að
því að þeir eru ekki aðeins að lesa
góðan skáldskap heldur og raun-
sanna reynslusögu mikils hluta
þessa fólks, þjóðarsöguna. Stíll hans
og áhrifavald frásagnarinnar á
lesandann era sérstök. Einfaldur og
blátt áfram texti, sem lesandinn þarf
þó á stundum að ráða í, heldur hon-
um föngnum ekki hvað síst í bókinni
„Keimur af sumri“. Ljóðrænn þokki
frásagnarinnar heldur lesandanum
hugföngnum.
Indriði var ekki aðeins forystu-
maður á ritferlinum heldur og varð-
andi kvikmyndagerð og ýmislegt
fleira. Um það má marka ýmsar við-
urkenningar ríkis og höfundasam-
taka. Hann skilaði með einstökum
ágætum allt upp í stjómun þjóð-
hátíðar og hefðu margir sem síðar
komu að slíkum málum mátt af læra.
Samfundum fækkaði á tímabilum,
eins og eftir að hann flutti í Hvera-
gerði. Þeim mun gleðilegri vora þeir
þegar við sáumst.
Ég þakka meistara mínum allar
kennslustundirnar og fyrirlestrana
og fyrst og fremst að hafa mátt eiga
hann að vin og njóta umhyggju hans
á þessum lífsferli, ekki síst þegar ég
hafði e.t.v. aðra skoðun en hann.
Slíkt olli aldrei vinslitum, aðeins var
um mismunandi upplifun að ræða.
Ollum ættmennum hans og nánum
vinum votta ég samúð.
Sigurður H. Þorsteinsson.
Það hefur þurft sterk bein til að
standa í fylkingarbrjósti „borgara-
legra rithöfunda" um áratuga skeið,
á tímum þegar það var hin viðtekna
skoðun að öll ærleg skáld og lista-
menn væra vinstrimenn. Þessi
sterku bein hafði Indriði G. Þor-
steinsson sem kaus að líta á sig sem
borgaralegan rithöfund og gera hvað
hann gat til að halda uppi merki lista-
manna á þeim vængnum í þjóðfélagi
sem var meira og minna gegnsýrt af
pólitískum flokkadráttum. Fyrir vik-
ið markaðist hann sjálfur, skoðanir
hans og lífssýn talsvert af þessum
flokkadráttum. Hjá því varð ekki
komist. Þó var honum kannski ekki
illa við „kommana" og sumum þeirra
hafði hann jafnvel mætur á, en ég
held að hann hafi aldrei talið sig geta
treyst þeim. Þetta breytir þó ekki því
að Indriði var mjög víðsýnn maður
og vel lesinn. Hann hafði líka ótrú-
lega næma tilfínningu fyrir fólki, al-
þýðufólki, lífskjörum þess og hugs-
unarhætti og hann hafði til að bera
ríka réttlætistilfinningu því til
handa. Hann var beintengdur við
þjóðarsálina án þess að hann léti
endilega stjórnast af duttlungum
hennar. Þvert á móti gat hann lesið í
stöðuna og á grundvelli þess byggt
upp eða framkvæmt sínar eigin út-
færslur hlutanna. Þegar við bættist
hreint ótrúleg frásagnarsnilld, var
þar samankomin skýringin á því hve
öflugur rithöfundur hann var og
blaðamaður. Þessi sömu atriði ollu
því líka að Indriði var oft óvenju
skemmtilegur maður.
Ég kynntist Indriða þegar hann
varð í seinna skiptið ritstjóri Tímans.
Það var árið 1987. Ég var þá
fréttastjóri á því blaði ásamt Eggerti
Skúlasyni. Við fréttastjórarnir vor-
um nokkuð góðir með okkur, töldum
blaðið vera í þokkalegum farvegi
miðað við efni og aðstæður og höfð-
um ekki mikla trú á að Indriði gæti
komið með nýtilegar breytingartil-
lögur. Enda væri hann fulltrúi ver-
aldar sem var - við værum ungir en
hann gamall og lifði á fornri frægð.
Raunin varð þó talsvert önnur. Strax
fyrsta daginn var ljóst að það voram
við sem vorum þrælar gamla tímans,
en Indriði reyndist tilkomumikill
stormsveipur, fullur af nýjum hug-
myndum og vinnugleði. Hann gjör-
breytti blaðinu og krafðist þess að
við skilgreindum sjálfir hvað væri
fréttamál dagsins og hættum að láta
það hafa áhrif á okkur hvað aðrir
fjölmiðlar væra að gera. Síðan
myndum við einfaldlega slá upp okk-
ar máli, og gera það myndarlega.
Indriði innleiddi semsé stóra fyrir-
sagnirnar í Tímanum, sem urðu síð-
an vörumerki blaðsins næstu fimm
árin eða svo. Ég mun seint gleyma
þeirri fyrstu, hún kom strax fyrsta