Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 02.01.1886, Side 33

33
brjóta sig í gegn um Faxið og yfir í pverá; enn líklegt er, að áin
hafi verið nokkuð lengi að grafa sig þar í gegn um. fað er al-
ment álit manna í Borgarfirði og viðar, þeirra sem til þekkja, að
jarðbrú hafi hér myndazt á Hvítá, við það að áin gróf sig gegn
um Faxið, og að hún hafi haldizt þar við nokkura stund, svo að
manna umferð hafi verið yfir brúna, enn að hún hafi verið fyrirboð-
in, þegar brúin tók að gjörast ótrygg. þ>að er auðvitað, að áin
hefir smátt og smátt grafið sig hér í gegn um eða undir, og fyrst
ekki fallið hér nema nokkur hluti hennar; farvegrinn hefir því ver-
ið allmjór í fyrstu, enn svo smá-víkkað, uns áin var komin liér öll.
Og með því að Faxið er 30 feta hár hryggr, brattr beggja megin,
flatr að ofan, með þykkri grasrót, og um 50 faðmar á breidd, sem
fyrr segir, þá er líklegt, að jarðbrú hafi getað myndazt hér, því
vatnið hefir þó ekki leikið á nema að neðan í fyrstunni, og þar
grafið sig inn. Enn hvernig sem þetta hefir verið eða orsakazt, þá
skal eg hér taka fram það sem eg hefi fundið þessu máli til
sönnunar.
Jón Espólín segir, íslands Árb. VII. d. bls. 9: „f>á reid
J>órdr biskup fyrir fardaga vestr í Borgarfjörð, ok nordr Holta-
vörduheidi; var því komit til vegar vid hann í þeirri ferd, at Staf-
holtsey, er legit hafdi til Stafholtssóknar þángad til, legdist til
Bæar, því Hvítá hafði grafit sig ígegnum Eyarfaxit vestr í þverá,
ok var þar fordum jardbrú“. fetta er góð upplýsing hjá Espólín;
því einmitt vegna þess, að þá var jarðbrúin af Hvítá, var nauðsyn-
legt, að Statholtsey legðist til Bœar, því örðugt var að sœkja kirkju
vestr yfir Hvítá, og ómögulegt þegar áin var ófœr, enn áðr rann
Hvítá öll fyrir sunnan Stafholtsey, enn nú fyrir norðan, sem fyrr
segir. f>órðr biskup reið vestr til BorgarQarðar 1685, og hefir
maðr hér sönnun fyrir, að þá var jarðbrúin af. Jón Espólín gat
haft fulla vissu fyrir þessu af elztu mönnum og fleiru, því hann
varð sýslumaðr í Borgarfjarðarsýslu 1796, og var þar nokkur ár,
áðr enn hann fór til Skagafjarðar; enn fyrst var hann sýslumaðr
í Snæfellsnessýslu í 4 ár.
Kálund segir, eftir Árna Magnússyni, II, bls. 413 í viðbæti
og leiðréttingum (Tillæg og rettelser): „Árni Magnússon hefir
nákvæmlega athugað hinn gamla farveg Hvitár við Stafholtsey, og
afstöðu þingstaðanna þ>ingness og J>verárþings; þannigfinst i Chor.
Isl. uppdráttr, sem hann hefir gjört yfir farveginn og rennandi vötn
þar i kring. Árni þekkir einnig og leggr til grundvallar þá skoð-
un, sem nú er almenn, að Hvítá hafi breytt farveg sínum, og brot-
ið sig út í þverá. Samkvæmt sögnunum hefir gegnumbrotið
ekki verið fulikomlega á enda í tið J>órðar lögmanns, eða í lok
16. aldar, því þá var enn við lýði jarðbrúin á Hvitá millum Sta.f-
holtseyjar og Vestrlandsins“. f>órðr Guðmundsson var lögmaðr
5