Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1960, Blaðsíða 46

50
ÁRBÖK FORNLEIFAFÉLAGSINS
þegar búið er að mjólka. „Síur megu eigi gjörvar vera úr ullu eðr
gripa hárum, því að þá er eigi við öðru búið en að mjólkin verði
hárug og að hárin síðan loði við smjörið. Fyri því skulu síur ofnar af
líni einu, með umgjörð af tréi í kring.“ Á sama hátt hvetur Olavius
mjög til að rjóminn sé vandlega síaður, áður en hann er látinn í
strokkinn. Honum þykir sýnilega meginþörf á að koma í veg fyrir
hár í smjörinu, því að slíkt gerði það viðbjóðslegt til matar og ónýtt
sem verzlunarvöru.1)
Brýning Olaviusar væri út í hött, ef síun mjólkur hefði almennt
verið í góðu lagi á hans dögum. Það hefur hún áreiðanlega ekki verið.
Hitt er annað mál, að það er auðvitað ævaforn siður að hreinsa óhrein-
indi úr mjólk með því að sía hana á einn eða annan hátt, og hér á
landi þótti sjálfsagt á þrifaheimilum, að öll mjólk væri síuð um leið
og hún var sett á trogin, og einkum þótti þetta nauðsynlegt um sauða-
mjólk, sem gjarnan vildi óhreinkast í miður þrifalegu eða þægilegu
umhverfi mjaltakvennanna í kvíunum. Sömuleiðis var rjómi síaður,
þegar honum var hellt á strokkinn. Um þetta segir Jón sýslumaður
Jakobsson í riti sínu Um mjólkurnot á íslandi (1791).2) „Hvað
smjörinu viðvíkur, þá eru margar þær dugandis konur, sem rækslu-
lega stunda sínar búfarir, er smjörið láta velverka úr strokknum og
sía ávallt kúamjólk á vetrum á svokölluðum trogsílum, svo ekkert
óhreint fari í mjólkurtrogin úr málnytufötunum, sama gjöra þær á
sumrum, þá er mjólkaðar eru kýr á stöðli og ásauður í kvíum. Þó er
því miður, að óþrifnaður vottar sig sumstaðar á smjörverkun og
fleiru, og er það fólk, sem óþrifið er, ætíð líka ólánsfólk.“
Hér á eftir verður reynt að gera nokkra grein fyrir því, hvernig
mjólk var síuð hér á landi fyrr á tíð og hvaða tæki voru til þess notuð.
Verknaðurinn nefnist að sía, og eru orð af sömu rót notuð til að
tákna sama verknað í mörgum germönskum málum. Af sögninni eru
svo leidd nafnorðin sía og síill eða síll, og af hinu síðarnefnda virðist
svo aftur vera mynduð sögnin að síla, sem er sömu merkingar og
að sía, og veltur á ýmsu í norðurlandamállýzkum, hvor þessara sagna
hefur orðið ofan á. I sænsku og norsku er myndin að síla ráðandi,
enda heitir búsgagnið síll (sil), en í dönsku er hin myndin því nær
einráð (s. si, nafnorð si). Annars er ekki ætlunin að fara hér út í ná-
1) Olaus Olavius, Fáeinar Skíringar greinir um Smiör og Ostabúnað á ís-
landi, Kph. 1780, einkum bls. 20 og 26.
2) Rit Lærdómslistafélagsins XI, bls. 198.