Lögrétta - 01.01.1936, Síða 6

15
LÖGRJETTA
16
flutt fyrir konungi í danska ríkisráðinu.
öamt náði þetta trumvarp 1897 fyigi nær
helmings þingsms. En af hinum helmmgnum
var þvi teniö meö opum og atyröum. vmgio
sKiftist nú í tvo anastæða fiOKKa um sjan-
stæöismai landsms. i báöum tioKKum voru
miKnr atkvæðamenn og áhntamenn, svo aö
öll pjoóin skutist a næstu arum í tvo tioKKa,
meö og moti þessu máii, og stoö um þaö
hart og iangt stnö. JUin tra andmæiunum,
sem trumvarpið mætti, og tra barattunm um
paö veröur sagt i næsta enndi.
Dr. Vaityr Uuðmunasson er um eitt skexð
svo tynrieroarmiKUi maöur í stjornmaia-
sögu isianas, aö rjett er aö gera ireKarx gr em
lyrir IramKomu hans og sKoöunum en pegar
er gert, með pvi ao ætia má aö petta nggi
eKKi ijost tyrir hinum yngri kynsioöum nu-
timans.
Vaitýr var fæddur 11. marz 1860 á Ar-
baKKa í Húnavatnssýsiu. Hann mxsti ioour
smn timm ara gamaú og oist upp i íatæKt
hjá vanaaiausu ioíKi. Faoir hans, Guomuna-
ur Emarsson, hafði verió froöieiKsmaour og
skáidmæitur. Hann var um eitt skeiö sysiu-
skritan. Etnaiaus og östuddur brauzt Vaitýr
í þvi, að aíia sjer skóiamentunar og varð
student 1883. Að því loknu for hann á há-
skoiann i Kaupmannahöfn og tók þar meist-
arapróf í norrænni málfræði og mennmgar-
sögu 1887. Sama ár varð hann kennan við
skóla í Kaupmannahöfn. En 1890 varð hann
docent við Kaupmannahafnarháskóla í ís-
lenzkri sögu og bókmenntum og tók við því
embætti eftir Gísla Brynúlfsson skáld. Árið
áður hafði hann hlotið doctorsnafnbót við
háskólann fyrir rit um húsagerð á Islandi í
fornöld. Hann var því á góðum vegi til þess
að vinna sjer nafn sem vísindamaður, þegar
hann sleit sig frá þeim áhugamálum og fór
inn á stjórnmálabrautina. En embætti sínu
við háskólann hjelt hann til dauðadags, 1928.
Það var 1920 gert að prófessorsembætti.
Eftir að Valtýr hætti þingmensku ljet hann
lengi íslenzk mál til sín taka sem ritstjóri
og útgefandi Eimreiðarinnar.
Dr. Valtýr leit á stjómmálabaráttu okkar
frá hagnýtu sjónarmiði. Hann vildi efla at-
vinnuvegina og áleit, að fyrsta skrefið í þá
átt ætti að vera samgöngubætur. Hann sagði
að þær væru hyrningarsteinninn undir allri
velmegun og framförum. Annað kæmi á
eftir: atvinnuvegirnir blómgast, velmegun
vex, fólksfjöldinn vex, mentun, vísindi og
listir taka að dafna og frelsi manna og sjálf-
stæði vex, segir hann í grein um járnbraut-
armálið í I. árg. Eimreiðarinnar. Hann vildi
leggja tvær járnbrautir frá Reykjavík, aðra
til suðurláglendisins, hina norður um land.
Svo vildi hann fjölga skipaferðum milli Is-
lands og útlanda, einkum milli Islands og
Englands. Hvers vegna eru Islendingar fá-
tækari en nokkur önnur siðuð þjóð? spyr
hann. Og hann svarar: Af því að hjá engri
annari siðaðri þjóð eru samgöngur í öðru
eins ólagi og á Islandi.
En það gat ekki hjá því farið, að maður
með slíkum framfarahug ræki sig þegar á
það, að erlenda stjórnin var þröskuldur í
vegi fyrir öllum framförum Islendinga. Þótt
alþingi vildi með löggjöf beita sjer fyrir
framfaramálum, gat stjórnin með lagasynj-
unarvaldi sínu heft allar framkvæmdir. Og
þessu valdi beitti hún stöðugt. Islandsráð-
herrann var gamall lærdómsmaður, sem
fremur hafði hug á bókfræði og vísindum
en verklegum framfaramálum. Sú hugsun
virðist því liggja mjög beint við, sem dr.
Valtýr lagði aðaláherzluna á: Fáum íslenzk-
an mann í ráðherrasessinn í stað þessa
gamla, danska manns, sem engin skilyrði hef-
ur til þess að skilja þarfir Islands.
Ef menn athuga þau orð, sem jeg tók upp
hjer á undan úr framtíðardraumum dr. Val-
týs, þá er röðin þessi: Atvinnuvegirnir
blómgast, velmegun vex, fólksfjöldinn vex,
mentir, vísindi og listir dafna, og frelsi og
sjálfstæði vex. Hann nefnir frelsið og sjálf-
stæðið síðast. Það á að koma sem ávöxtur
af öllu hinu. Og það er spurning, sem á þeim
árum vakti fyrir öllum, sem fengust við
íslenzk stjórnmál: Á áherzlan að leggjast á
frelsismálin fyrst eða síðast.
Án efa vakti það fyrir dr. Valtý, að verða
sjálfur ráðgjafi Islands og er síður en svo,
að hann sje ámælisverður fyrir það. Hugs-
un hans var án efa sú, að koma hingað með
ráðherravaldi, mynda um sig flokk í þing-
inu, verða forvígismaður nýrrar stjórnmála-
stefnu og stórra framfara hjer á landi, fyrst