Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1969, Síða 117

VALDIMAR J. EYLANDS
GAMLI BÓKASKÁPURINN
Vitrir menn hafa löngum um það deilt, að hverju leyti maðurinn sé ólíkur öðrum
jarðarhúum að uppruna og eðli. Hefur þetta verið viðfangsefni guðfræðinga og heim-
spekinga í aldir fram. Einhver hefur sagt, að maðurinn sé að því leyti ólíkur öðrum
skepnum jarðar, að hann sé stöðugt að rekast í því, sem honum kemur ekkert við. Er
þannig óbeinlínis gefið í skyn, að maðurinn sé í innsta eðli sínu grasbítur og það eitt
komi honum eiginlega við að afla sér viðurværis úr skauti jarðar. Hitt mun þó sönnu
nær, að maðurinn er eina vera jarðar, sem lælur sér ekkert óviðkomandi í umhverfi
sínu, en er alltaf að leita og læra. Fræðimenn temja sér því jafnan eins konar Janusar-
eðli. En Janus var eitt af goðum hinna fornu Rómverja og þeim öllum ólíkur að því,
að hann hafði tvö andlit. Sat hann í borgarhliðum og horfði samtímis bæði fram og
aftur, og fékk fátt dulizt fránum sjónum hans. Mannfræðingar fara Iíkt að. Þeir ausa
margvíslegum fróðleik af lindum fornaldar um menn og menntir liðinna kynslóða í
þeirri von, að þannig öðlist hver samtíð betri skilning á sjálfri sér og geti brugðizt
þeim mun viturlegar við köllunarverki sínu og skyldum. Þannig er maðurinn eina líf-
vera jarðar, sem getur horft um öxl og gefið afkomendum sínum tækifæri til að kynn-
ast forfeðrunum og menningararfleifð þeirra. Það miðlunartæki, sem mest er notað
í þessu efni og nútímamenn þekkja bezt, er hið ritaða orð. Hins vegar telja fornleifa-
fræðingar, að hið talaða orð, munnmælin, hafi verið eina miðlunartækið um óralang-
ar aldir, eða allt fram undir aldamótin. 5000 f. Kr. Þá hófst ritöld, að menn telja, fyrst
með myndaletri og rúnum af ýmissi gerð á steintöflum, en síðar með æ læsilegra letri
á hagkvæmara efni, unz menn tóku loks að rita bækur. En er menn lesa spjöld forn-
aldar, kemur fleira til greina en bækur. Menn hafa grafið heilar borgir upp úr iðrum
jarðar, og löngu horfin jarðlög segja sína sögu. Er menn ferðast um Miðjarðarhafs-
löndin, getur naumast hjá því farið, að þeir heyri fræðaþuli flytja langar ræður. Efni
þeirra er jafnan þetta: Það eru hvorki ljóð né annað lesmál, sem halda uppi minn-
ingu feðranna frá órofi alda, heldur er það fornfræðin, hin lokaða bók jarðar. Enn
er það satt, að steinarnir tala.
Island er álfu vorrar yngsta land, eins og skáldið segir, en þó er Norður-Ameríka
enn yngri. Um fornleifagröft er því ekki að ræða í þessum löndum, á sama hátt og í
þeim löndum, sem talið er að vagga mannkynsins hafi staðið. Saga Evrópumanna er