Frjáls verslun - 01.09.1997, Qupperneq 68

Lútir^ mennin?
Tsjekhov „úr fókuf
Þrjár systur eftir Anton Tsjekhov í Þjóðleikhúsinu
Þýðing: Ingibjörg Haraldsdóttir
Leikstjóri: Rimas Tuminas
Leikmynd og búningar: Vytautas Narbutas
Tónlist: Faustas Latenas
Lýsing: Páll Ragnarsson
vers vegna er verið að leika Tsjekhov á Islandi undir lok
tuttugustu aldar? Hvað kemur okkur við þessi lífsleiða,
taugaþreytta rússneska yfirstétt sem leikrit hans snúast
um, fólk fullt af sjálfsvorkunn, ófært um að henda reiður á
eigin lífi, ofurselt þjóðfélagsbreytingum sem það hvorki skilur
né ræður við? Er það e.t.v. dæmigerð endurspeglun hins vest-
ræna nútímamanns, sem misst hefur fótanna í heimi án fastra
gilda, eins og sumir halda fram? Eða sá Tsjekhov einfaldlega
lengra inn í mannssálina en flestir aðrir og lýsti þvi, sem þar
blasti við honum, af skarpskyggni og hlífðarleysi sem hefúr stað-
ið af sér breytingar tímanna? Sem leikskáld var hann þó um
margt barn sinnar tíðar og svo mikill natúralisti, að hann gaf
hefðbundnum kröfum um dramatíska byggingu langt nef; verk
hans skyldu vera eins og „sneiðar af lífinu“, svo að vitnað sé í
fræg orð Zola. En fyrir bragðið eiga þau til að verða heldur
þyngslaleg í flutningi, hið fræga rússneska þunglyndi holdi klætt
á sviðinu.
Hvaða mat sem við viljum leggja á gildi leikja Tsjekhovs verð-
ur ekki af honum skafið, að hann gat skrifað góð hlutverk. Ætli
það sé ekki það sem verkin lifa helst á. Leikendum eru þessir
sorglegu gleðileikir hans - eða gleðilegu sorgarleikir - eins og
dans á línu, sem er strengd á milli andstæðra skauta mannlegs
lífs, og yfir þá línu komast þeir sannarlega ekki allir klakklaust.
I sýningu Þjóðleikhússins á Þremur systrum tókst engum það
betur en Gunnari Eyjólfssyni í hlutverki hins fordrukkna her-
læknis Tsjebútykín. Þó stóðu fáeinir aðrir sig ágætlega, einkum
Baltasar Kormákur, sem lék hér betur en ég hef séð hann
gera áður, og Guðrún S. Gísladóttir, sem virðist aldrei bregð-
ast bogalistin, hveiju sem hún gengur að. Iskalt glottið á Hilmi
Snæ í hlutverki kaldhæðins rustamennis í herbúningi greyptist
einnig í sjónhimnuna. Hjá flestum öðrum leikendum vant-
aði hins vegar mikið upp á, að hinn tsjekhovski tónn
hljómaði hreinn og skær.
Litháíski leikstjórinn Rimas Tuminas gefúr sér
mikið frelsi gagnvart texta Tsjekhovs. Eg efast í sjálfu
sér ekki um, að hann þykist vera trúr þeim kjarna sem
hann telur sig finna í verkum hans, en af leikstjórn-
araðferð hans leiðir óhjákvæmilega, að áhorfandinn
hættir fljótlega að horfa inn í persónurnar, eins og
Tsjekhov ætlast til, og tekur í staðinn að velta
vöngum yfir hugkvæmni leikstjórans og uppá-
finningasemi. A sama hátt og Tsjekhov ýtti
formkröfum hefðbundins drama til hliðar,
sparkarTuminas natúralisma hans út í hafsauga, stílfærir, sprell-
ar og býr til látbragðsleiki og myndrænar uppstillingar í það
óendanlega, sjálfstæðar leiksýningar inni í leiksýningunni. Sum-
ar þeirra eru vissulega fagrar á að líta, eins og brúðargangurinn
í lok 1. þáttar, en æði oft er því líkast sem Tuminas missi einung-
is taumhald á sér og prjóni við hlutum, sem orka eins og ofskýr-
ingar, jafrivel aulafyndni. Heldur hann t.d. virkilega, að áhorf-
andinn muni ekki átta sig á karlmannsþörf Mösju nema með því
að láta hana hoppa upp í fangið á einum dátanum og brölta þar
um stund með kynferðislegum tilburðum? Hvað er sniðugt við
að láta bréf, sem fóstran gamla á að afhenda einum samkvæmis-
gesta, koma svífandi ofan úr sviðsijáfrinu, algerlega að tilefnis-
lausu? En oft- kannski oftast - klórar maður sér aðeins í höfðinu
og skilur ekki neitt Hvað átti t.d. litla járnbrautarlestin, sem
brunaði oftar en einu sinni inn á sviðið, að merkja eða stóri stein-
hausinn sem var eitt sinn halaður yfir baksviðið undir háværri
tónlist? Eða hin klassíska, steingerða leikmynd, ef út í það er far-
ið?
Sé það aðalsmerki góðrar leikstjórnar að laða fram hið besta
í leikendum, er leikstjórn Tuminasar langt frá því að vera góð.
Til þess er frammistaða fólks hér of ójöfn. Systurnar þrjár urðu
þannig undarlega stífar og líflitlar í höndum þeirra Eddu Arn-
ljótsdóttur, Halldóru Björnsdóttur og Steinunnar Ólínu
Þorsteinsdóttur. Þó gerðu þær allar sitthvað vel: Edda náði
stöku sinnum að miðla hlýjum styrk Olgu, Halldóra var fyrir-
mannleg Masja og Steinunn Ólína hefur liprar hreyfingar sem
leikstjórinn notfærði sér með því að láta hana dansa ballett í upp-
hafi sýningar. Algengara var þó, að leikstjórnin keyrði þær í ein-
hvers konar spennitreyju kyrrstöðu og upphafinna ræðuhalda,
sem kom í veg fýrir að þær næðu eðlilegu sambandi við aðra
leikendur.
Aðrir burðarleikarar nutu sín einnig miður. Þó að Arnar
Jónsson skilaði vel kaldlyndi og lífsleiða glæsimennisins
Versjíníns undirofursta, sem kemur mestu róti á líf systranna
þriggja, virtist hann ekki hafa fundið sig til fullnustu í hlutverk-
inu. Sennilega var túlkun Arnars á þessum eigingjarna glerja-
skelli, sem setur á langar ræður um dýrð ljarlægrar framtíðar, en
sinnir ekkert um þá sem standa honum næstir, of hlý, of
mild; undir lokin jaðraði jafnvel við, að hann væri lentur út
í tilfinningasemi. Ingvar E. Sigurðsson var afar ósann-
ferðugur sem Túzenbach barón; þessi „mjúki“ maður,
sem Ingvar reyndi að sýna, varð aðeins yfirborðsleg
skopmynd, en hugsanlega er manngerðin of fjarlæg
leikaranum sjálfum. Þegar Túzenbach kveður í
lokaþætti konuna, sem hann elskar og hefúr játast
honum án þess að bera til hans ástarhug, og geng-
ur út til að deyja fær leikarinn gott tækifæri tíl
áhrifamikils leiks, sem fór hér alveg forgörðum.
Sigurður Skúlason naut sín aftur á mótí vel í
gervi hins forpokaða smáborgara, Kúlygíns; þar
68
Þrjár systur í Þjóðleikhúsinu