Morgunblaðið - 09.03.2001, Blaðsíða 32

LISTIR
32 FÖSTUDAGUR 9. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ERWIN Koeppen fluttist hingað ásamt
fleiri þýskum hljómlistarmönnum 1950 og
starfaði hér sem bassaleikari með Sinfóníu-
hljómsveit Íslands til ársins 1976 auk þess sem
hann stundaði hér háskólanám. Hann barst
hingað á þeim tíma sem land hans var í rúst
eftir stríðið. Hann segir að sér og löndum sín-
um hafi verið tekið hér ótrúlega vel og getur
þess til að herseta bandamanna hafi að nokkru
leyti valdið. Eitthvað kann að vera til í því. Ná-
in tengsl Íslendinga og Þjóðverja draga þó
mun lengri slóða. Allt frá miðri 19. öld sýndu
Þjóðverjar Íslandi og Íslendingum sérstakan
áhuga og lyftu mjög undir sjálfstraust Íslend-
inga á erfiðum tímum. Það var síður en svo til-
viljun að fyrsta stórútgáfa Þjóðsagna Jóns
Árnasonar var prentuð í Þýskalandi með
stuðningi Þjóðverja 1862–64. Og þar sem tón-
listarlíf var hér harla fátæklegt framan af en
óvíða rótgrónara en í Þýskalandi var eðlilegt
að Íslendingar leituðu þangað þegar þeir réð-
ust í það stórvirki að stofna sinfóníuhljómsveit
en vantaði hljóðfæraleikara.
Það sannast í þessum stuttu endurminning-
um Koeppens að glöggt er gests augað. Þótt
íbúar höfuðborgarsvæðisins væru varla þriðj-
ungur þess sem nú er fundu Íslendingar þá
mun minna fyrir smæð sinni. Meirihluti lands-
manna hafði aldrei komið út fyrir landsteinana
og var því óbugaður af vanmetakennd vegna
samanburðar við glæsileik annarra landa.
Frásögn Koeppens er fróðlegust fyrir þá sök
að hann lýsir hljómsveitarlífinu innan frá,
skýrir frá þeim margvíslegu innanhússvanda-
málum sem Sinfóníuhljómsveitin átti við að
glíma á frumbýlingsárunum, lýsir mannlegu
hliðinni og mistökunum sem gengu hljóðfæra-
leikaranum hjarta nær þó svo að hlustandinn í
salnum hvorki sæi né heyrði neinar misfellur.
Hljómsveitarstjórarnir – flestir erlendir –
komu og fóru. Sumir voru lítt reyndir. Reykja-
vík var ekki staður sem frægðarpersónur
heimslistarinnar mændu til. Eigi að síður tókst
að toga hingað ýmsa frábæra listamenn sem
hæst bar í heimslistinni um þessar mundir.
Koeppen nefnir sérstaklega Isaac Stern, Yeh-
udi Menuhin og Wilhelm Kempff. Síst að furða
þótt þeir hafi haft »sérstakt aðdráttarafl fyrir
áheyrendur«.
Koeppen er enginn grínisti. En hann er
ágætur húmoristi og horfir í laumi á broslegu
hliðarnar. Hitt verður að reikna honum til
rangsnúinnar varúðar að hann nefnir sjaldnast
nöfn þeirra sem hann segir frá. Aðeins sá sem
grannt fylgdist með tónlistarmálunum á hér-
vistarárum hans skilur hvað hann á við og um
hvern hann er að tala hverju sinni. Hann lætur
menn yfirhöfuð njóta sannmælis. Þó finnst mér
hann gera allt of lítið úr Guðlaugi Rósinkranz.
Muna má að Guðlaugur var á sínum tíma eft-
irlætisskotspónn listamanna sem létu hann
aldrei í friði en sendu honum skeyti úr öllum
áttum. Neytendur leiklistarinnar botnuðu
sjaldnast í látunum þeim. Þeir sáu ekki betur
en Guðlaugur ræki Þjóðleikhúsið með mynd-
arbrag. En hann var ekki listamaður heldur
fjármála og framkvæmdamaður. Sú hefur
vafalaust verið orsök þess að margur listamað-
urinn gerðist honum andsnúinn. »Trúnaðar-
brestur« væri það kallað nú á dögum.
Koeppen lýsir því vel hvernig hljóðfæraleik-
arinn vinnur einatt undir álagi og streitu sem
hann verður þó að bæla með sér. Hann verður
umfram allt að samhæfa sig hópnum. Hversu
sem hann leggur sig fram vekur leikur hans
sjálfs enga eftirtekt. Hljómsveitarstjórinn
dregur að sér alla athyglina. Hljómsveitinni er
kennt um ef illa fer. Hljómsveitarstjóranum er
þakkað ef vel tekst. Því er síst að furða að
hljóðfæraleikarar verða yfirhöfuð skammlífir.
Hljómsveitarstjórar verða þar á móti allra
karla elstir! Hljóðfæraleikarinn – eins og Ko-
eppen orðar það, »tekur aðeins við fyrirmæl-
um, útfærir þau og er því eins konar verkfæri.«
Þótt þessar endurminningar Koeppens
tengist mest tónlistarlífinu og Sinfóníuhljóm-
sveitinni man hann fleira frá aldarfjórðungs-
vist sinni á ísagrund. Sumarið var þá notað til
tónleikahalds vítt og breitt um landið og þann-
ig kynntist höfundur vegakerfinu íslenska,
rútuferðum á fjallvegum í öllum veðrum og
gestrisni fyrirmanna á smástöðum hringinn
um landið sem jafnan fögnuðu listafólkinu með
stórveislum og löngum ræðuhöldum sem far-
arstjórinn varð að svara hverju sinni með engu
minni hátíðleik. Koeppen var boðið inn á mörg
íslensk heimili. Þannig komst hann inn á gafl
hjá þjóðinni, bókstaflega talað. Og þar með
lærði hann á margfræga stundvísi landans.
»Ég minnist sérstaklega,« segir hann, »heim-
boðs hjá ágætri samstarfskonu okkar klukkan
níu að kvöldi. Þar sem mér var þá kunnugt um
almenna óstundvísi landsmanna, kom ég 15
mínútum of seint, sem sagt klukkan 21.15, en
ég var samt langfyrstur.«
Koeppen lék einnig í danshljómsveitum til
að drýgja tekjurnar. Eitt sinn var hljómsveit
hans fengin til að leika fyrir dansi á árshátíð
sjálfstæðisfélaganna í Reykjavík. Þar var Ólaf-
ur Thors, formaður flokksins. Þótt hann væri
ekki vanur að ragast í smámunum lét hann
ekki hjá líða að heilsa upp á strákana í hljóm-
sveitinni. Sá hann svo um að þeir gætu tekið
sér smáhlé til að kasta mæðinni. Og meir en
svo því hann bauð þeim upp á drykk sem þeir
gátu ekki annað en þegið. Ekki var hann af lak-
ari endanum, drykkurinn sá, whiský blandað
með kampavíni! Koeppen lýsir því vel hvernig
flokksforinginn kom útlendingi fyrir sjónir. En
Ólafur Thors var sannarlega ógleymanlegur
öllum sem sáu hann og heyrðu.
Oft þurfti danshljómsveitin að leika á sveita-
böllum sem voru ekki aðeins fjölsótt af heima-
mönnum heldur líka af unglingum úr þéttbýl-
inu. Sveitaböllin höfðu þá yfir sér alveg
sérstakan brag. Að sögn Koeppens fóru þau
friðsamlega fram. Öðru máli gegndi um böllin
við sjávarsíðuna þar sem samkoman gat endað
með allsherjar slagsmálum. Fátítt mun þó hafa
verið að nokkur bæri varanlegan skaða frá
þess háttar átökum.
Endurminningar Koeppens fela ekki í sér
neina allsherjar úttekt á íslensku þjóðlífi né á
þróun mála á aldarfjórðungi þeim sem hann
dvaldist hér og starfaði. En frásögn hans er
greinargóð og lýsandi svo langt sem hún nær.
Koeppen fer ekki með ýkjur. En honum er
gjarnt að alhæfa út frá einstökum dæmum.
Ekki getur hann að heldur stillt sig um að færa
dálítið í stílinn til að skemmta sjálfum sér og
lesandanum. Ljóst er að hann hefur dvalist hér
nógu lengi til að kynnast landinu og þjóðinni
með kostum sínum og göllum. Eða með öðrum
orðum því sem við köllum svo gáfulega – ís-
lenska sérstöðu!
Glöggt er
gests augað
BÆKUR
E n d u r m i n n i n g a r
Endurminningar þýsks hljómlistarmanns eft-
ir Erwin Koeppen. Þýð. Dagmar Koeppen. 90
bls. Útg. Tónlistarmannatal FÍH. Prentun:
Prenttækni hf.
MEÐ ÍSLENDINGUM
Erlendur Jónsson
GOSPELTÓNLEIKAR verða haldn-
ir í kvöld kl. 20.30 á vegum KFUM
og KFUK í húsi félagsins við Holta-
veg. Þar koma fram Gospelkór
Reykjavíkur, Gospelkompaníið,
Kangakvartettinn, Yðar einlægir
og Neverlone. Um er að ræða ný-
lundu í starfi félagsins og að sögn
Kjartans Jónssonar framkvæmda-
stjóra KFUM og KFUK, hyggur
félagið á áframhaldandi tónleika-
hald. „Þessi viðburður getur von-
andi orðið upphaf að áframhaldandi
hefð, þar sem stefnt er á að halda
tvenna tónleika á ári. Því vonumst
við til að fylla húsnæðið við Holta-
veg í kvöld enda verður dagskráin
fjölbreytileg og ætti að höfða til
breiðs aldurshóps,“ segir Kjartan.
„Við höfum ekki haldið tónleika af
þessu tagi áður þó svo að sungið
hafi verið á samkomum hér. Tón-
listarstarf hefur verið misblómlegt
hjá okkur í gegnum tíðina, en þess
má geta að Karlakórinn Fóst-
bræður byrjaði hérna hjá okkur.
Auk þess höldum við reglulega
listakvöld með margvíslegum atrið-
um, og eru tónleikarnir í kvöld því
skef í átt að öflugra tónlistarstarfi,“
segir Kjartan.
Gospel, afríkutónlist og rokk
Á tónleikunum verður flutt gosp-
eltónlist, og eru þar á ferðinni ann-
ars vegar Gospelkórinn sem margir
þekkja, en honum stjórnar Óskar
Einarsson og er hann skipaður úr-
valssöngvurum sem koma úr ýms-
um söfnuðum og félögum. Hins veg-
ar kemur fram níu manna
úrvalshópur úr Gospelkórnum sem
kallar sig Gospelkompaníið. „Þá ber
að nefna Kangakvartettinn, en
hann skipa stúlkur sem sérhæfa sig
í afrískri tónlist, en þær hafa ýmist
búið í Afríku, heimsótt álfuna eða
starfað þar,“ segir Kjartan. Kanga-
kvartettinn hefur getið sér góðan
orðstír fyrir fágaðan söng en tón-
listin sem kvartettinn flytur er að
miklu leyti kristileg tónlist frá Ken-
ýa og Eþíópíu. Auk þess kemur
fram hljómsveitin Yðar einlægir
sem er að sögn Kjartans eins konar
uppsuða úr hljómsveitinni Góðu
fréttirnar. Meðal meðlima eru m.a.
séra Guðmundur Karl Brynjarsson
og Bjarni Gunnarsson menntaskóla-
kennari. „Hljómsveitin er eins kon-
ar leynigestur á tónleiknum, enda
veit ég ekki einu sinni sjálfur hverj-
ir meðlimirnir eru en þeir munu
koma gestum á óvart.“ Hjómsveitin
Neverlone er sveit sautján ára pilta
sem er að hasla sér völl. „Þeir eru
meira í rokkinu og munu höfða til
yngri kynslóðarinnar.“ Við von-
umst til að tónleikarnir verið hinir
glæsilegustu og sem flestir komi,“
segir Kjartan að lokum. Tónleik-
arnir hefjast sem fyrr segir kl. 20.30
í kvöld. Aðgangseyrir er 1000 krón-
ur og mun allur ágóði af tónleik-
unum renna til tækjakaupa fyrir
hús KFUM og KFUK við Holtaveg.
Tónleikar á vegum KFUM og KFUK
Kangakvartettinn verður meðal þeirra sem fram koma á tónleikunum.
Upphaf að áframhald-
andi tónleikahaldi
LITBRIGÐI sem burðarþáttur í
tónsmíðum fengu sinn ef ekki fyrsta,
þá a.m.k. þekktasta, frumkvöðul í
Claude Debussy, sem snerist önd-
verður gegn áhrifum stórþýzkrar
rómantíkur með Wagner sem erki-
ímynd. Hversu mikið sé leggjandi
upp úr beinum tengslum tónlistar-
innar við þá stefnu í málaralist sem
upp hófst með Monet-myndinni Im-
pression, soleil levant (1874), er aftur
á móti eilíft matsatriði, enda fangar
myndlist ekki framvindu tímans á
sama hátt og tónlist. Engu að síður
hefur stílheitið „impressjónismi“
nettilega látið yfirfærast til fram-
búðar á milli listgreinanna sem meg-
ineinkenni tónlistar er byggir á blæ-
brigðum augnabliksstemmningar
frekar en hefðbundinni stefrænni úr-
vinnslu. Þessi nálgunarmáti hefur
oft reynzt áhrifamikill á smærra
tímaplani, en kyrrstöðuyfirbragð
hans að sama skapi síður kallað á
stærri verk. Að mörgu leyti mætti
kalla dæmigerðustu tónsmíðar im-
pressjónismans franskar hliðstæðu
við hið rómantíska þýzka „skapgerð-
arstykki“, og þá fyrst og fremst inn-
an píanóbókmennta.
Prelúdíur Debussys sem komu út í
tveim 12 stykkja heftum skömmu
fyrir 1. heimsstyrjöld,
bera flest fangamörk
impressjónismans, þar
sem litur er línu yfir-
sterkari og hljómræn
sætahlutverk upphefj-
ast með samstiga radd-
færslu og framandleg-
um tónstigum. Það
gefur augaleið, að
„tónn“ flytjandans og
fjölbreytileiki í áslætti
skiptir meiru í slíkum
stíl en í hefðbundnara
og lagrænna umhverfi,
en að því leyti fannst
undirrituðum nokkuð
upp á skorta hjá Val-
gerði, einkum á miklum
styrk, hvort heldur sem hlustað væri
uppi á svölum eða niðri á gólfi.
Fortissímóin verkuðu í hans eyrum
frekar hamrandi en syngjandi og
spilltu þannig óhjákvæmilega fyrir
ýmsu sem vel var gert.
Bezt tókust einföldustu, lág-
værustu og hlutfallslega lagrænustu
prelúdíurnar eins og Des pas sur la
neige og La fille aux cheveux de lin,
sem leikin voru af innlifaðri
nærgætni. Kraftmeiri staðir liðu
hins vegar fyrir áðurgetinn tónbrest,
auk þess sem mótun og uppbygging
náði einhverra hluta vegna ekki að
heilla mann sem skyldi, m.a.s. ekki í
frægu stykki eins og La cathédrale
engloutie. Hraðavöl píanistans voru
flest yfirveguð og kannski um of þar
sem áferðin bauð upp á snaggaralegt
tempóflökt eins og í Le vent dans la
plaine, Ce qu’a vu le vent d’Ouest og
La danse de Puck. Þær hefðu sömu-
leiðis gjarna mátt státa af meiri
hrynskerpu – og e.t.v.
heldur minni forteped-
al. Þó að flest væri leik-
ið af tæknilegu öryggi,
virtist áferð og sér-
kenni þessara tólf litlu
meistaraverka samt
undarlega einsleit þeg-
ar upp var staðið. Und-
irtektir hins fremur fá-
menna áheyrendahóps
voru þó prýðisgóðar.
Hinni sjaldheyrðu
Húmoresku Roberts
Schumanns frá 1839,
sem þrátt fyrir nafnið
er af allt annarri stærð-
argráðu en húmoresk-
ur Griegs og Dvoráks,
hefur af sumum verið álasað fyrir
skort á samhengi. Hvort sem sann-
girni sé í því eða ekki, þá gáfu ólíkir
tilfinningaheimar hinna sex þátta,
sem þar að auki skiptust margir nið-
ur í ólíka undirþætti, ærin tilefni til
að ruglast í ríminu, ekki sízt hjá höf-
undi sem þekktur er fyrir hljóm- og
hrynræna tvíræðni og stundum all-
hjúpað formskyn. Það var því ekki
hlaupið að því að koma heildarmynd
á umrætt verk, sem við fyrstu heyrn
virtist ekkert nema rapsódísk risa-
svíta lauslega samantengdra hug-
mynda, þar sem depurð og kæti
skiptast á í sífellu eins og ljós og
skuggar.
Því miður naut undirritaður ekki
náinna kynna við þessa sérkennilegu
tónsmíð og hafði þar af leiðandi fátt
til viðmiðunar, svo það hvernig tókst
að skila heildarsamhengi, hafi slíku
verið til að dreifa, verður því ekki
svarað um sinn. Í smærra samhengi
var aftur á móti margt fallega leikið
hjá Valgerði, sem náði ágætri syngj-
andi á köflum, þó að hröðustu satzar
virtust stundum svolítið óskýrir í
hrynjandi, enda sumir kaflar bæði
tæknilega og úthaldslega krefjandi.
Spilamennskan bar víða vott um
gustmikið skap, en einnig fágun,
ekki sízt í aukalaginu Warum (úr
Phantasiestücke, Op. 12,3). En líkt
og í prelúdíunum hefði meiri hryn-
skerpa, fjölbreyttari áferð og mark-
vissari uppbygging í stærri tímaein-
ingum sennilega gert gæfumuninn.
TÓNLIST
S a l u r i n n
Debussy: Les Préludes, bók I. Schu-
mann: Humoreske Op. 20. Val-
gerður Andrésdóttir, píanó. Þriðju-
daginn 3. marz kl. 17.
PÍANÓTÓNLEIKAR
Valgerður
Andrésdóttir
Ríkarður Ö. Pálsson
Ljós og skuggar
GENGIÐ hefur verið frá sölu á út-
gáfurétti á bókinni 101 Reykjavík
eftir Hallgrím Helgason til forlags-
ins Scribner í Bandaríkjunum.
Scribner forlagið á sér meira en
150 ára sögu og fjölda viðurkenn-
inga. Meðal höfunda sem Scribner
hefur gefið út eru Ernest Hem-
ingway, E. Annie Proulx og Frank
McCourt. Bókin mun koma út á
svipuðum tíma í Bretlandi, hjá Fab-
er & Faber, og Bandaríkjunum.
Nú hefur útgáfurétturinn að 101
Reykjavík verði seldur til 12 landa,
Danmerkur, Svíþjóðar, Finnlands,
Þýskalands, Hollands, Póllands,
þar sem bókin mun einnig koma út
sem rafbók, Rúmeníu, Frakklands,
Spánar, Ítalíu, Englands og
Bandaríkjanna.
101 Reykjavík
til Bandaríkjanna