Morgunblaðið - 03.05.2001, Qupperneq 71

FÓLK Í FRÉTTUM
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. MAÍ 2001 71
OUTLET 10
++++merki fyrir minna++++
Faxafeni 10, s. 533 1710
S U M A R D A G A R
Opið
mán.-fös. 12-18
laugardaga 11-16
Merkjavara og t ískufatnaður á
50-80% lægra verði
Verðdæmi:
Verð frá
Jakkaföt 9.500
Dragtir 5.800
3.500
3.500
1.900
1.900
990
1.900
5.900
990
2.900
990
500
1.900
3.900
2.900
2.900
gallabuxur
gallabuxur
gallabuxur
skyrtur
toppar
bolir
jakkar
bolir
skór
sandalar
skór
strigaskór
strigaskór
strigaskór
strigaskór
Levis
Diesel
Amazing
Morgan
Kookai
Kookai
InWear
Matinique
DKNY
Bull Boxer
Bassotto
Cat
Nike
Fila
Puma
Í OKTÓBER 1911 gerðust atburðir
vestur í Kaliforníu, sem áttu heldur
betur eftir að draga dilk á eftir sér.
Thomas Harper Ince, sem vakið hafði
athygli fyrir dugnað og framsýni og
var af mörgum talinn einn magn-
aðasti frumkvöðull hins nýja kvik-
myndaiðnaðar, flutti vestur á Kyrra-
hafsströnd. Hann hafði verið
atkvæðamikill framleiðandi í New
York, ekki síst í gerð vestra. Til að
gera þá tilkomumeiri gerði hann
samning við villta vesturs sýningu
Millers-bræðra sem þykir bera af
öðrum slíkum. Um sama leyti var
sýningarflokkurinn að taka sér vet-
ursetu í sólskininu í Kaliforníu. Þar
vestra var því samankomið allt það
besta sem með þurfti að bíta; þraut-
þjálfaðir kúrekar, gæðingar, indíán-
ar, buffalar, útbúnaður einsog póst-
vagnar o.s.frv.
Þannig varð hún til, hin nýja
þungamiðja kvikmyndaiðnaðarins.
Ince sló til og keypti 20.000 ekrur
lands til að gera nýja og betri vestra;
kvikmyndaborgin Hollywood var að
fæðast og átti eftir að verða, á ör-
skömmum tíma, háborg kvikmynda-
iðnaðarins um ókomin ár.
Breytingar í Frakklandi
Fyrsta áratuginn hafði Georges
Méliés verið hinn
ókrýndi konungur
kvikmyndagerð-
armanna í Gamla
heiminum. Hafði
leikstýrt yfir 500
myndum sem flest-
ar gengu vel. Árið
1911 var fólk tekið
að þreytast á fram-
leiðslunni og er
hann undirbjó sig
fyrir gerð stór-
myndar um Münchausen barón, varð
Méliés að veðsetja Pathé-bræðrum
kvikmyndaver sitt í Montreal. Bræð-
urnir þóttu gráðugir með afbrigðum
og gerðu myndinni ekki hátt undir
höfði er hún fór í dreifingu og náðu
þannig undir sig kvikmyndaverinu og
yfirburðastöðu á markaðnum ásamt
Gaumont. Það síðarnefnda sýndi
þann stórhug að reisa eitt stæsta
kvikmyndahús veraldar árið 1911 í
Parísarborg. Nefndi að sjálfsögðu
þessa 3.400 sæta höll Gaumont Pal-
ace.
Á sama tíma vakti leikstjórinn Lo-
uis Feulliad mikla athygli með mynd-
inni Örlög mæðra, í bálki mynda, þar
sem „lífið er sýnt í réttu ljósi“, sam-
kvæmt auglýsingum. Sama var ekki
upp á teningnum að mati kirkjunnar
manna og fulltrúa borgarastétt-
arinnar, á þingi sem haldið var í París
1912. Þar voru stofnuð samtök gegn
klámi í kvikmyndum, sem talið var
„verkfæri djöflulsins“. Endaði þingið
með ósköpum er fulltrúar þrömmuðu
fram á Signubakka og hentu 25 kíló-
metrum af filmu í elfuna. Allt í lagi að
menga fljótið en ekki er að sjá í dag
að aðgerðirnar hafi skilað umtals-
verðum árangri.
Indverjar og Ítalir á fleygiferð
Á öðrum áratugnum var komið
gott skrið á ítalska kvikmyndagerð.
Framsóknin kristallaðist í stórmynd-
inni Quo Vadis? sem var lengsta
mynd sem sett hafði verið á markað í
Bandaríkjunum fram að 1913. Níu
spólur talsins. Böggull fylgdi skamm-
rifi því aðgöngumiðinn kostaði heilan
dal, tuttugufalt venjulegt miðaverð.
Cabiria (’14), olli enn meiri straum-
hvörfum. Við gerð þessarar stór-
myndar var notuð ný, „bylting-
arkennd“ tækni einsog tökur úr
vögnum á brautum; háum krönum
sem buðu upp á ný sjónarhorn, full-
komnari lýsing o.fl. Myndin, sem
gerðist á tímum Púnversku stríð-
anna, þótti stórfenglegt þrekvirki.
Aðrar, kunnar ítalskar myndir frá
þessum tíma voru t.d. Síðustu dagar
Pompeii og Jóhanna af Örk. Kvik-
myndastjörnukerfið var einnig að
fæðast í landinu og ein vinsælasta
leikkona annars áratugarins var
Lydia Borelli.
Austur í Bombay á Indlandi var
kvikmyndagerð í burðarliðnum sem
átti eftir að verða sú öflugasta í Aust-
urlöndum fjær. Þá þegar voru vest-
rænar bíómyndir orðnar feikivinsæl
dægrastytting á Indlandi, Raja Har-
ishchandra (’13), var fyrsta innlenda
myndin til að veita umtalsverða sam-
keppni. Byggð á
lífshlaupi frægr-
ar goðsagnar í
fræðum hindúa.
Kvikmynda-
verin verða til
Fyrsta kvik-
mynda- og dreifi-
fyrirtækið sem
stofnað var og
enn lifir góðu lífi,
er Universal. Það
gerðist 1912, í Hollywood, sem farin
var að seiða til sín kvikmyndagerð-
arfólk hvarvetna að. Universal varð til
undir stjórn Carls Leammle sem sam-
einaði sitt eigið, óháða framleiðslufyr-
irtæki, IMP, öðrum minni, á borð
viðBison Life og Rex. Universal varð
þegar öflugur keppinautur Mutual,
fyrrverandi einveldis Edisons, Great
Northern, Eclair o.fl. Universal vakti
mikla athygli árið eftir, með myndinni
Traffic In Souls, sem tók á hvítri
þrælasölu, máli ofarlega á baugi á
þessum tímum. 1915 reisti Laemmle
fyrsta, alvöru kvikmyndaverið, Uni-
versal City, á landi sínu.
Um sama leyti var Cecil B. De
Mille, upprennandi leikstjóri, sem
átti heldur betur eftir að skrá nafn
sitt í söguna, að taka inniatriði vestr-
ans The Squaw Man í uppgerðri
hlöðu á horni Vine og Salinagötu í
Hollywood. Þessu úthverfi Los Ang-
eles, sem æ oftar kemur við sögu
kvikmyndanna. Myndin var sú fyrsta
sem framleidd var af Jesse L. Lasky
Players Company, nýstofnuðu, óháðu
framleiðslufyrirtæki.
Austur í New York óx Keystone,
öðrum, sjálfstæðum framleiðanda,
fiskur um hrygg, einkum með gam-
anmyndum Mabel Normand og enn
frekar hins þéttvaxna Roscoe „Fatty“
Arbuckle. Hann flutti sig reyndar um
set 1916, yfir til voldugs framleið-
anda, Josephs Schenck, sem bauð áð-
ur óheyrða summu í vikulaun, eða 7
þúsund dali. Keystone komst hins-
vegar í fréttirnar er það réð til sín
ungan og athyglisverðan gamanleik-
ara af breskum ættum, Charles
Chaplin að nafni og vikulaunin, 150
dalir, þóttu góð. Um svipað leyti flutti
Keystone, sem var í eigu Macks
Sennett, framleiðandans fræga, sig
vestur á Kyrrahafsströndina. Það
tapaði reyndar hinum 24 ára Chaplin
yfir til keppinautanna, Essaney, að-
eins ári síðar. Þá komst Chaplin í feitt
því nýju húsbændurnir buðu honum
1.250 dali á viku og 10,00 dala kaup-
auka á mynd. Enda litli flækingurinn
að koma fram í dagsljósið.
Griffith og De Mille
Leikstjórar annars áratugarins
voru tvímælalaust frumkvöðlarnir
D.W. Griffith (1875–1948 og Cecil B.
De Mille (1881–1959). Þeir unnu
hvert stórvirkið á fætur öðru og
þróuðu kvikmyndagerð í átt til fram-
tíðar. Griffith fékk reyndar vonda
gagnrýni fyrir Biblíumyndina Judith
of Bethulia (’14), þar sem ekkert var
til sparað, án árangurs. Næsta mynd
var hins vegar Fæðing þjóðar – Birth
of a Nation (’15), eitt mesta stórvirki
kvikmyndasögunnar. Myndin vakti
gífurlegt umtal og athygli en hún
fjallar um tvær fjölskyldur norðan-
og sunnanmanna. Myndin kostaði
stjarnfræðilega upphæð, 100 þúsund
dali. Sem dæmi um stærð hennar eru
bardagaatriðin á sjötta hundraðið.
Myndin átti eftir að taka inn meira fé
en nokkur önnur, uns Á hverfanda
hveli var sýnd undir lok fjórða ára-
tugarins. D.W. Griffith lét ekki deig-
an síga heldur fylgdi Fæðingu þjóðar
eftir með hinni mögnuðu Intolerance
(’16), og Hearts of the World (’18).
De Mille fylgdi magnþrunginni
frumraun, The Squaw Man, eftir með
fjölmörgum gæðamyndum á borð við
The Cheat (’15), The Little American
(’16), The Devil Stone (’17) o.fl. vin-
sælum myndum.
Paramount, Fox og United
Artists komast á koppinn
Um mitt ár, 1914, hleyptu þeir Zuk-
or og Lasky (Famous Players), og
Oliver Morosco (Bosworth Prod.),
Paramount, nýju kvikmyndaveri og
dreifingaraðila, af stokkunum. Með
stjórnina fór W.W. Hodgkinson, sem
hugði á samkeppni við Universal og
Mutual. Paramount varð fljótlega öfl-
ugt.
William Fox var búinn að auðgast
mikið á gerð vestra og farinn að gera
íburðarmeiri myndir eftir 1915. 1917
framleiddi hann m.a. kassastykkið
Cleopötru, með Thedu Bara, lang-
vinsælustu kvenstjörnu annars og
þriðja áratugarins. Velgengni mynda
hans varð til þess að Fox stofnaði
dreifingar- og framleiðslurisann Fox
Film Corporation árð 1917. Fyrir-
tækið hafði fljótlega á sínum snærum
stjörnur á borð við Tom Mix og leik-
stjórana George Walsh og Oscar Apf-
el og framleiddi þegar á fyrsta ári á
sjöunda tug mynda. Fox byggði jafn-
framt upp sívaxandi kvikmynda-
húsakeðju um öll Bandaríkin.
Mesta athygli vakti þó stofnun
United Artists, að því stóðu færasti
leikstjóri og nokkrar vinsælustu
stjörnur samtímans: Dougls Fair-
banks, Mary Pickford kona hans,
Charles Chaplin og D.W. Griffith.
Þessi nöfn höfðu gert fjölda framleið-
enda vellauðuga. Nú var komið að
þeim sjálfum. UA varð strax sterkt
og áhrifaríkt og einbeitti sér að kvik-
myndaframleiðslu.
Af breskum, þýskum,
sovéskum – og íslenskum
Á öðrum áratugnum héldu Bretar
sig talsvert við að filma sígild verk eft-
ir Shakespeare, Dickens o.fl. Tungu-
málið gerði þeim greitt að flytja vestur
um haf, Hollywood farin að heilla.
Þýsk kvikmyndagerð hafði staðið í
blóma en fyrri heimsstyrjöldin setti
stórt strik í kvikmyndagerð flestra
Evrópuþjóða. Eftir stríðslok 1918 var
öll þýsk kvikmyndagerð ríkisrekin.
Á fyrstu árunum eftir byltinguna
kom kippur í Sovéska kvikmynda-
gerð meira og minna litaða af áróðri
þar sem byltingin var dásömuð á
ísmeygilegan hátt, en kvikmyndin
hefur löngum verið áhrifaríkt verk-
færi í höndum einræðisafla. Bolsév-
ikkar eignuðust fljótlega ofurstjörn-
una Veru Kolodnaya og á meðal
fremstu leikstjóra þeirra á öðrum
áratugnum voru Evgeni Bauer og
Vladimir Kasyanov.
Íslendingar komust fyrst á spjöld
kvikmyndasögunnar er Vilgot Sjö-
man kvikmyndaði leikrit Jóhanns
Sigurjónssonar, Fjalla-Eyvind (’18).
Myndin var reyndar tekin í Lapp-
landi en vakti athygli í Evrópu, a.m.k.
Hollywood í
burðarliðnum
Söguskoðanir Griffiths í The Birth of a Nation koma mönnum spánskt
fyrir sjónir í dag: Miriam Cooper, Lillian Gish og Henry B. Walthall.
Fólk varð uppnumið að sjá sjálfa
Kleópötru (Theda Bara) birtast
ljóslifandi á hvíta tjaldinu.
Frumkvöðullinn D.W. Griffith.
Bíóöldin1911–1920
eftir Sæbjörn Valdimarsson