Morgunblaðið - 08.06.2001, Blaðsíða 34

LISTIR
34 FÖSTUDAGUR 8. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ að læra íslensku
er fyrst og fremst
kennsla í hógværð.
Sama hversu flinkir við
útlendingarnir teljum
okkur vera, íslenskan
slær okkur alltaf við.
Hins vegar halda marg-
ir Íslendingar, sem
plumma sig vel í útlönd-
um, að það sé vegna
eigin snilldar en ég
mundi halda að það sé
oftast hæfileika Íslend-
inga til að læra erlend
tungumál að þakka. Ís-
lenskan er dásamlegt
hjálpartæki.
Það er bara verst að maður skuli
þurfa að fara til landa þar sem enginn
talar hana til að upplifa það.
Íslensk tunga er næstum alltaf
málfræðilega flóknari en franskan.
Sjaldan verð ég þeirrar ánægju að-
njótandi að hefna mín en það kemur
þó fyrir. Tilvísunarfornöfn til dæmis.
Á meðan íslenskan notar einfaldlega
„sem“ í öllum útgáfum, býður fransk-
an upp á fjölda valmöguleika í ýms-
um tóntegundum, með óteljandi til-
brigðum. Ég nýt þess í laumi að sjá
nemendur mína flækjast, vaða mýr-
arfen og sökkva, þar til ég kem þeim
til bjargar. Því oftar en ekki er það ég
sem er í þessum sporum.
Í aldarfjórðung hef ég kennt Ís-
lendingum móðurmál mitt. Alltaf er
allt eins en þó allt öðruvísi. Kennslu-
aðferðirnar breytast. Málfræði-
kennsla var ekki í náðinni þegar ég
byrjaði en hefur komið aftur. Maður
kenndi með skyggnum og segulbandi
og síðan kom myndvarpinn. Í dag er
það sjálfsnám fyrir framan tölvu sem
háskólanemar eru vitlausir í. Fínt!
Áður en ég varð þátt-
takandi í ljósritasvall-
inu sneri ég spritt-
stenslum og nemend-
urnir önduðu
áfengisþefnum að sér af
áfergju. Persónulega
hef ég alltaf verið hálf-
hræddur við rafknúin
kennslutæki. Ég kýs
heldur að vera aleinn á
pallinum fyrir framan
nemendur með krít í
hendi. Línudansari án
öryggisnets. Og það er
engin æfing tilbúin í
minni tölvu.
Nemendur hafa upp-
lifað mig í gegnum tíðina sem svolítið
eldri en þau, yngri en foreldrarnir,
jafngamlan, eldri en ... Mér hefur far-
ið fram í íslenskunni og ég þarf ekki
lengur að vera með kúnstir til að gera
mig skiljanlegan.
Reyndar geri ég það ennþá en bara
nemendum mínum til skemmtunar.
Frakkland sem ég vísa til hefur
breyst og Ísland ekki minna. Sem
betur fer hafa málfræðireglurnar
ekkert breyst. Maður þarf fasta
punkta í lífinu. Ég verð að eilífu
þakklátur (við hvern á ég að segja
takk?) fyrir að vera í vinnu þar sem
það að vera öðruvísi er kostur.
Kannski hefur kennslan verið
þerapía fyrir mig.
Ég hef alltaf haft gaman af því að
kenna byrjendum. Mér líkar þessi
galdrastund þegar allt byrjar. Að
læra nýtt tungumál er að byrja frá
núlli. Ég veit ekkert um nemendurna
og skólafortíð þeirra. Þeir eru hvorki
góðir né lélegir. Þeir eru fyrir framan
mig. Önnin byrjar og viðhorf mótast.
Þessi viðhorf sem þola vonbrigði ef
þau eru góð en sem svo erfitt er að
leiðrétta ef þau verða neikvæð. Allir
nemendur eru jafnir í byrjun. Ennþá
hefur enginn fengið einkunn en síðan
kemur þessi óhjákvæmilega stund
þegar gjáin opnast á milli þeirra sem
læra hratt og hinna. Þetta er spenn-
andi tímabil fyrir kennarann þegar
stroka þarf út ójafnvægið með því að
spyrja veikustu nemendur auðveldra
spurninga til að skapa vellíðan og
samkennd í hópi þar sem allir geta
hlegið saman og verið þátttakendur í
sameiginlegri upplifun.
Tungumálakennari sem kennir
byrjendum spyr heimskulegra
spurninga sem hann kann svörin við.
Guðrún, comment tu t’appelles?
(Guðrún, hvað heitir þú?) Sem betur
fer sjá nemendurnir ekki hvað
ástandið er fáránlegt, því þeir eru
uppteknir af því að bera orðin fram.
Quel âge as-tu? (Hvað ert þú gamall/
gömul?) Spyr maður einhvern sem
maður þekkir ekki að þessu? Où est-
ce que tu habites? (Hvar átt þú
heima?) Kemur það mér við? Og það
er ekki allt talið: Kennarinn sem
bendir á borð og spyr hvað þetta sé
eins og hann sé að sjá það í fyrsta
skipti og nemendinn sem svarar
kannski að þetta sé gluggi. Gettu bet-
ur! Tungumál gleymast sem betur
fer. Þau éta hvert annað upp. Fyrsta
erlenda tungumál heldur velli en
öðru og þriðja er ýtt til hliðar af því
fjórða. Orðaforði og lymskulegar
málfræðireglur gleymast eins og
minningar. Heilabúið vinnur ekki
betur en tölvuskepnan. Vinnuskap-
andi fyrir tungumálakennara! Án eft-
irsjár minnist ég tíma í latínustílum.
Eru þeir ennþá til? Það hefur hins
vegar veitt sjálfum mér sífellt end-
urnýjaða ánægju að kenna í mörg ár
franska stílagerð við Háskóla Ís-
lands. Friðsamlegt mót tveggja
tungumála er krefjandi og um leið
blekkjandi æfing, þar sem nemand-
inn lærir meira um sitt eigið tungu-
mál sem hann uppgötvar en um er-
lenda tungumálið sem hann er að
læra. Og ég í sömu glímu er að upp-
götva hið gagnstæða á meðan ég
byggi hverja brúna á fætur annarri
yfir lækinn sem aðskilur tungumálin
tvö eða kasta stiklum út í vatnið til að
hægt sé að vaða yfir fram og til baka
að eilífu.
Að vaða lækinn
Gérard Lemarquis
Í tilefni af alþjóðlegu
tungumálaári birtir
Morgunblaðið nokkrar
greinar tengdar hinum
ýmsu tungumálum. Hér fjallar Gérard
Lemarquis um það að kenna Íslendingum
frönsku. Greinar þessar eru birtar í sam-
vinnu við Stíl, samtök tungumálakennara.
Höfundur er kennari við
Menntaskólann í Hamrahlíð og
Háskóla Íslands.
ÁN þess að hafa kynnt sér álit
Beethoven-spekinga sérstaklega
um píanósónöturnar hans þrjár
undir ópusnúmerinu 31 frá skapa-
árinu 1802, þegar tilvistarkreppa
tónskáldsins opinberaðist í hinni
átakanlegu „Heiligenstadt“-erfða-
skrá, slær það mann óneitanlega
hvað Beethoven gat samið bjart-
sýna tónlist í miðjum þessum and-
legu hremmingum, eins og sést af
m.a. fiðlusónötunum Op. 30. Hinn
nýi heróíski stíll 2. tímabils var í
burðarliðnum um þetta leyti með 3.
sinfóníunni og í Op. 31 píanósón-
ötunum er víða eins og verið sé að
kveðja nýliðna tíð Mozarts og Ha-
ydns með gamansamri eftirsjá og
stundum stríðnislegri kergju. Í Es-
dúr sónötunni t.d. strax í I. þætti
(Allegro) með saumavélahröðum
Alberti-bassa seinna aðalstefs,
andspænis þvottekta löngunarfullri
rómantík hins fyrra, og má finna
álíka kostulegar andstæður á
mörgum stöðum. Hinn angurværi
Menúett (III.) er annað dæmi um
nostalgískt innskot á milli nýsköp-
unartilþrifa og í heild má segja að
sónatan sé yfirfull af frjóum kont-
röstum sem engu að síður ná að
mynda furðuheilsteypta samfellu.
Unni Fadilu Vilhelmsdóttur
tókst að mörgu leyti vel upp í són-
ötunni með sérlega skýrum leik og
geirnegldum stakkatóum í hinu
bobblandi gáskafulla Scherzói.
Hins vegar hefði slagharpan stund-
um mátt fá að syngja meira á kant-
abílli stöðum, enda varla hægt að
væna píanistann um að sigla á for-
tepedalnum. Í Menúettnum vantaði
m.a. fínleika í piano kontrasta
Tríósins og í það heila tekið virtist
leikið fullbeint af augum, án þess
að staldra nægilega við skáldskap-
inn með dýnamískri mótun og það-
an af síður með litlum rúbatóum á
vel völdum stöðum, sem að vísu má
auðveldlega ofgera – en sem á hinn
bóginn geta í algerri fjarveru leitt
til vélræns yfirbragðs.
Það voru góðir sprettir innan um
í hinni dáfallegu 4. Ballöðu Chop-
ins í f-moll en heildaráferð þess-
arar erkipíanísku tónkrásar virtist
samt eilítið hörð undir tönn og
bættu ekki úr skák einstaka áslátt-
arörður sem e.t.v. hefði mátt fúska
sig fram úr en það virtist hvergi
þekkjast í eldtærum áslætti pían-
istans.
Áttunda píanósónata Prokofjevs,
sem hann lauk við 1944 og er síð-
ust þriggja stríðssónatna hans, ber
þrátt fyrir tilurðartímann nokkurn
keim af upplyftri andagift 5. sin-
fóníu hans, enda á köflum engu lík-
ara en að maður heyri píanóúr-
drátt af hljómkviðu, niðurfærða í
svart-hvítt úr litadýrð þessa meist-
ara orkestrunnar. Engu að síður er
verkið hin njörvaðasta smíð fyrir
hljóðfærið; gríðarlega kröfuhart
fyrir flytjandann og kastar þó tólf-
um í fingurbrjótandi lokaþættin-
um. Það var afrek í sjálfu sér að
leika þetta heljarlanga og eftir því
flókna verk eftir minni og hefði í
stöðunni kannski verið heppilegra
að hafa nótur uppi til öryggis, því
þegar á leið, og þá sérstaklega í fí-
nalnum, tók að bera á æ fleiri
gloppum sem margar hverjar
hefðu getað stafað af misminni.
Það þarf ekki litla hugprýði til að
ljúka dagskrá í átökum við þvílíka
tæknilega ófreskju og vakti verk-
valið því meir undrun manns eftir
því sem betur kom í ljós að vantaði
verulega upp á það öryggi í flutn-
ingi að verkið næði að „smella“
eins og sagt er, þrátt fyrir nokkra
hressilega spretti í fyrstu tveimur
þáttunum. Sónata Prokofjevs er
eitt af þessum píanóverkum sem
annaðhvort ná flugi eða steinfalla
og því miður verður að segja að hið
seinna var nær sanni að þessu
sinni. Sérstaklega í téðum loka-
þætti þar sem fjöldi hika og auka-
atrenna báru áberandi vott um
annaðhvort úthaldsskort, minnis-
leysi eða einfaldlega vanæfingu.
Ónærgætnir hlustendur myndu ef-
laust orða það svo að píanóleik-
arinn hefði hér reist sér hurðarás
um öxl. Alltjent hlutu fíngerðari
túlkunaratriði eins og hendinga-
mótun og formskyn í þessu ljósi
óhjákvæmilega að falla í skuggann.
TÓNLIST
S a l u r i n n
Beethoven: Píanósónata nr. 18 í Es
Op. 31,3. Chopin: Ballaða nr. 4 í f
Op. 52. Prokofjev: Píanósónata nr.
8 í B Op. 52. Unnur Fadila
Vilhelmsdóttir, píanó.
Þriðjudaginn 5. júní kl. 20.
PÍANÓTÓNLEIKAR
Hurðarás um öxl
Ríkarður Ö. Pálsson
verk svo vel eigi að vera. Þó svo að
Gillian Weir hafi flutt verkið óað-
finnanlega og haldið utan um verkið
frá A–Ö þá náði hún ekki að bjarga
frekar sundurlausu og yfirborðslegu
orgelverki.
Introduction og passacaglía í d-
moll eftir Max Reger er ekki mjög
stórt í sniðum miðað við mörg hans
verk af svipuðum toga, sem mörg
hver eru ansi ofhlaðin af nótum og
hljómamunstrum. Það er nokkuð að-
gengilegt og vill fyrir þær sakir oft
vera á dagskrá þeirra sem eru að
byrja að feta hina hálu braut org-
elleiksins og oftar en ekki vanmetið
af þeim sem lengra eru komnir. Því
var mjög ánægjulegt að heyra fersk-
ÍSLAND hefur nú seinni árin orð-
ið æ vinsælla hjá virtúósorganistum
heim að sækja. Í þeim hópi eru taldir
tveir af fremstu kvenorganistum
Bretlands. Á síðasta ári fengum við í
heimsókn til okkar Jennifer Bates,
sem hélt námskeið fyrir íslenska
organista, og nokkrum árum þar áð-
ur kom Gillian Weir hér til tónleika-
halds. Hér er hún komin aftur og nú
með aðalstign í farteskinu, Dame
Gillian. Eins og stendur í kynningu á
hún mikinn og einstæðan feril að
baki og hefur óvenju fjölbreytta efn-
isskrá á takteinum.
Tónleikarnir hófust á sex dönsum,
samansöfnuðum af Pierre Attaign-
ant (ca1531). Dansarnir, jafnt and-
legir sem veraldlegir, voru að mestu
leiknir með trompet og öðrum tung-
uregisterum og sýndi Gillian Weir af
mikilli smekkvísi litbrigði orgelsins
og yfirmáta skýran og stílhreinan
leik. Því næst var stokkið 400 ár
fram í tíma með Te Deum eftir eina
af kventónskáldum franska orgels-
skólans, Jeanne Demessieux (1921–
1968). Verkið, sem er eitt þekktasta
verk hennar, er fantasía um sléttu-
sönginn Te Deum og ber þar mikið á
hljómrænni framrás óskyldra
hljómasambanda og tóntegunda sem
leikin eru samtímis. Flutningurinn
var hreint frábær og laus við alla til-
burði að gera verkið að einhverri
virtúós etýðu.
Ciaccona í G dúr eftir suðurþýska
organistann Georg Muffat (1652–
1704) var gott mótvægi við voldugt
verk Demessieux. Eins og hin verkin
í Apparatus Musico-Organisticus, en
Ciaccona er úr því safni (það eina
sem gefið var út eftir Muffat),
skiptast á strangir og frjálsir kaflar
samkvæmt hinni suður-þýsku hefð
og í anda Frescobaldis og Frober-
gers.
Nafn Josephs Jongens birtist
stundum á efnisskrám organista og
er nafni hans oft haldið á lofti sem
arftaka Césasar Francks. Frægðar-
sól Jongens hefur þó ekki náð að
skína nógu vel og er það ekki að
ástæðulausu. Sonata Eroica eða
Hetjusónata hans er mikið sinfón-
ískt verk og örugglega ekki öllum
gefið að halda utan um svo stórt
an flutning Gillian
Weir og virtist það
hljóma sem nýtt
verk í hennar
höndum. Ekki var
þó laust við að
styrkleikabreyt-
ingar í passacaglí-
unni hafi verið ögn
brattar í byrjun.
Eftir Calvin
Hampton (1938–
1984) voru fluttir 3
dansar (af 5). Í tón-
leikaskrá stendur
skrifað að Hamp-
ton hafi fengið inn-
blástur frá „Fimm
auðveld verk fyrir
tvö píanó“ eftir
Stravinsky frá
1917. Fyrsti dans-
inn „The Primitiv“
var, svo og hinir
dansarnir, vel blandaður kokkteill af
Bartok, Prokoffíev og Petr Eben,
hrist saman með þrástefjum. Hann
var, fyrir utan það að vera stórglæsi-
lega fluttur, meistarastykki og von-
ast ég til að fá að heyra hann, ásamt
öllum dönsunum sem allra fyrst aft-
ur.
Síðasta tónskáld kvöldsins var
nýgregorska orgeltónskáldið Mau-
rice Duruflé (1902–1986). Hann var
mikils metinn konsertorganisti og
þótt ekki liggi eftir hann mikill fjöldi
tónsmíða, var hann eitt fremsta org-
eltónskáld Frakka á síðustu öld.
Duruflé var mjög alvarlegur per-
sónuleiki, mikill fullkomnunarsinni
og átti hann það til að breyta verk-
um sínum alveg fram í andlátið.
Scherzo op. 2 rann liðlega áfram og
Choral varié sur le théme du Veni
Creator (ekki Choral carié eins og
stóð í tónleikadagskrá) sem er loka-
þáttur úr einu samhangandi verki
Prélude, adagio et choral varié sur le
théme du „Veni Creator“ opus 4,
gæti hvergi passað betur raddlega
séð en á Klais-orgel Hallgríms-
kirkju. Kórallinn í upphafi hefði í
mínum eyrum mátt vera ögn óbeisl-
aðri. Lokatilbrigðin hefðu einnig vel
þolað ögn meiri hraða í upphafi og
hefði það þá verið nær þeim hraða-
tilmælum sem Duruflé ritaði sjálfur
og tók mjög alvarlega. Leikur henn-
ar var þó mjög sannfærandi og þrátt
fyrir þetta hefur hún eflaust haft
eitthvað fyrir sér í þeim efnum, sem
og því að spila ekki allt verkið heldur
að skeyta stuttu Scherzóinu framan
við. Persónulega hefði mér fundist
meira spennandi að heyra Prélude,
adagio et choral varié sur le théme
du „Veni Creator“ í heild sinni, með
hinni rismiklu kadenzu á undan
lokaþættinum.
Eftir mikið lófatak fengu áheyr-
endur desert, Álfareið eftir Joseph
Bonnet, sem var lærimeistari Páls
Ísólfssonar er hann dvaldist í París.
Í því mikla en hljóðláta fingurbrjót-
arallýi fór frúin á kostum. Gaman
væri að vita hvort Bonnet hafi haft
íslenskar álfasögur sér til hliðsjónar.
Það er því ekki ofsögum sagt að
Gillian Weir sé frábær listamaður,
sem hefur tileinkað sér skilning á
öllum formum, stílum, yfirmáta
skýrum áslætti, tækni og innsæi fyr-
ir þeim stöðum er hún leikur á
hverju sinni.
TÓNLIST
H a l l g r í m s k i r k j a
Gillian Weir lék verk eftir
Demmessieux, Reger og Duruflé.
Fimmtudagskvöldið 31. maí kl. 20.
ORGELTÓNLEIKAR
Ferskur
flutningur
„Það er því ekki ofsögum sagt að Gillian Weir sé
frábær listamaður,“ segir í umsögn um
tónleika hennar.
Kári Þormar