Morgunblaðið - 08.06.2001, Blaðsíða 54

UMRÆÐAN
54 FÖSTUDAGUR 8. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VEIÐAR smábáta
skipta meira máli en
virðist við fyrstu sýn.
Ástæðan er einföld:
Veiðarnar skapa at-
vinnu fyrir marga, sér-
staklega í fámennum
byggðarlögum sem eru
mjög háðar sjávarút-
vegi. Þessi byggðarlög
eiga það flest sam-
merkt að þar var áður
togaraútgerð en á síð-
ustu árum hefur út-
gerð þeirra verið hætt
og kvótinn seldur burt
eða fyrirtækin fóru á
hausinn og kvótinn
tapaðist þannig. Í kjöl-
farið varð veruleg íbúafækkun sem
svo heldur hefur hægt á vegna þess
að uppgangur varð í útgerð smá-
báta. Sú útgerð efldist vegna þess að
það var ódýrasta leiðin inn í útgerð-
ina, bátar litlir og verð þeirra lágt
miðað við stærri skip og það sem
skipti miklu máli, ekki þurfti að
kaupa kvóta fyrir öllum veiddum
afla. Staðirnir þar sem smábátaút-
gerð er snar þáttur í atvinnulífinu
eru margir, flest þorp og bæir á
Vestfjörðum, allnokkur byggðarlög
á Norðurlandi, Austurlandi, Snæ-
fellsnesi, Suðurnesjum og Suður-
landi. Það að setja allar veiðar smá-
báta í kvóta þýðir einfaldlega aukinn
útgerðarkostnað eða minni veiði og
þar með minni tekjur, sem aftur leið-
ir af sér fækkun útgerða og fækkun
starfa. Kvótasetningin breytir for-
sendum útgerðarinnar og þar með
þeim forsendum sem lagðar voru til
grundvallar við kaup á bátunum og
margir útgerðarmennirnir verða í
erfiðleikum fjárhagslega af þeim
sökum, en alvarlegastur er þó sá
samdráttur í atvinnu sem verður í
byggðarlögum þar sem fátt er um
önnur störf.
Hvernig á að bregðast við því?
Verður stutt við aðra útgerð á þess-
um stöðum? Er atvinnuuppbygging í
öðrum greinum í gangi til mótvægis?
Eða kemur stjórnvöldum þetta ekk-
ert við og eiga menn bara að bjarga
sér sjálfir og flytjast milli lands-
hluta? Yrði samstaða um að líta svo
á, ef stjórnvöld myndu
með lagasetningu
fækka störfum á höfuð-
borgarsvæðinu í einu
vetfangi um t.d. 10.000,
að þá kæmu þeim af-
leiðingarnar ekkert
við? Það held ég ekki,
og ég held að engin
samstaða sé um að
greiða sjávarbyggðun-
um svo þungt högg sem
kvótasetning aukateg-
undanna er. Þvert á
móti held ég að mikill
vilji sé til þess, ekki síst
á höfuðborgarsvæðinu,
að afstýra slíku.
Samþykkt flokksþings
Framsóknarflokksins
Það kom berlega í ljós á flokks-
þingi Framsóknarflokksins í mars
sl. að vilji flokksmanna stendur til
þess að treysta grundvöll sjávar-
byggða. Í samþykktinni segir að
markmið nýrrar löggjafar um stjórn
fiskveiða sé m.a. að tryggja atvinnu-
grundvöll sjávarbyggða. Leiðir sem
bent er á til þess að ná þessu mark-
miði er að áfram verði byggt á tví-
skiptu kerfi, aflamarkskerfi annars
vegar og smábátakerfi hins vegar,
og að smábátakerfið verði blandað
aflamarkskerfi og sóknarmarks-
kerfi. Eins og er hafa allir bátar í
smábátakerfinu verið á sóknarkerfi,
línubátar flestir hafa þó verið í afla-
marki í þorski en sóknarmarki í öðr-
um tegundum. Eftir gildistöku laga-
ákvæða um kvóta í öllum tegundum
verður nær allur smábátaflotinn í
aflamarki, aðeins handfærabátar
verða á dagakerfi. Slík niðurstaða er
svo fjarri því sem verið hefur að ekki
getur hún samrýmst ályktun flokks-
þingsins um smábátakerfi sem verði
blandað aflamarks- og sóknar-
markskerfi.
Þá er líka ályktað „að yggðakvóti
verði aukinn til að treysta grundvöll
sjávarbyggða“, „að starfsskilyrði
landvinnslu og sjóvinnslu verði jöfn-
uð“ og „að allur óunninn afli af Ís-
landsmiðum verði fyrst boðinn til
sölu innanlands“, sem er til frekari
áréttingar því að vilji Framsóknar-
flokksins stendur til þess sem er
meginatriðið; að tryggja atvinnu
manna í þessum byggðarlögum. Það
byggist á því viðhorfi flokksmanna
að það komi stjórnvöldum við hvern-
ig atvinnumál þróast um landið og að
það sé meginreglan að menn eigi
rétt til þess að hafa atvinnu þar sem
þeir hafa kosið sér búsetu. Kvóta-
setning aukategunda hjá smábátum
skapar vanda sem ber að leysa, en
einfaldasta lausnin er að skapa ekki
vandann.
Að tryggja at-
vinnugrundvöll
sjávarbyggða
Kristinn H.
Gunnarsson
Höfundur er alþingismaður
og formaður þingflokks
framsóknarmanna.
Kvótinn
Kvótasetning aukateg-
unda hjá smábátum,
segir Kristinn H. Gunn-
arsson, skapar vanda
sem ber að leysa, en ein-
faldasta lausnin er að
skapa ekki vandann.
NÝLEGA kynnti
landlæknir tillögur
starfshóps um for-
varnir gegn sjálfsvíg-
um. „Hann sagði sam-
félagið nú tilbúið til að
fjalla um vanda sem
tengdist geðrænum
sjúkdómum og sjálfs-
vígum sem væri grein
af meiði þeirra. Sagði
hann lítið vitað um eðli
sjálfsvíga og nauðsyn-
legt væri að afla meiri
þekkingar á áhættu-
þáttum þeirra með
skráningu á sjálfsvíg-
um og sjálfsvígstil-
raunum.“ (Mbl. 4.maí
sl.). Hér blasir við sú mótsögn að þó
viðurkennt sé að lítið sé vitað um
eðli sjálfsvíga er samt fullyrt að þau
séu grein af meiði geðsjúkdóma.
Fyrirbrigðið er skilgreint í eitt
skipti fyrir öll. Það sé sjúkdóms-
ástand en ekki annars konar fyr-
irbæri. Hér sjáum við beinlínis
hvernig „rétttrúnaður“ verður til
sem ætlast er leynt og ljóst til að
allir fylgi en önnur sjónarmið, efi og
hvers kyns gagnrýni, munu verða
sniðgengin. Í sjöfréttum Ríkisút-
varpsins fyrstu dagana í maí hvatti
landlæknir til umræðu um sjálfsvíg.
Hann sagði eitthvað á þá leið að það
væri misskilningur að umræða um
sjálfsvíg gæti stuðlað að þeim, svo
fremi að hún væri „ábyrg“. Af sam-
henginu er augljóst hvers konar
umræða um sjálfsvíg verður í reynd
talin „ábyrg“. Það er umræða eftir
forskrift heilbrigðiskerfisins sem
lítur á sjálfsvíg sem „grein af meiði
geðrænna sjúkdóma“ sem hægt sé
að „lækna“.
Geðfræðilega módelið um sjálfs-
víg gerir í grófum dráttum ráð fyrir
því að „geðrænu vandkvæðin“,
„þunglyndið“, eða hvað það er nú
kallað, brengli sjálfsmynd einstak-
lingsins svo mjög og upplifun hans
af veruleikanum að honum sé í
rauninni ekki sjálfrátt, sjálfsvíg
hans sé alltaf „rangt“ og tilvistar-
legt „ómark“, það sé óhugsandi að
það geti í nokkrum kringumstæð-
um verið „gild“ ákvörðun. Allir aðr-
ir vita þá betur en sjálfsvegandinn,
hann er jú veikur og eiginlega ekki
vits síns ráðandi. Gott og vel. Þá
hlýtur af þessu að leiða að aðrar
ráðagerðir þessa sama manns
verða líka „ógildar“: ákvarðanir
hans um nám, starf, hjúskap, við-
skipti; hvað sem er. Það nær engri
átt að halda því fram að blindnin á
veruleikann byrgi honum aðeins
sýn á þessa einu ákvörðun: að vilja
ekki lifa lengur. Þessi einstreng-
ingsháttur elur beinlínis á fordóm-
um í garð þeirra sem
„eiga við geðræn
vandkvæði að etja“,
sviftir þá allri reisn og
virðingu og í reynd
ábyrgð á eigin lífi.
Mótsagnirnar í þessu
viðhorfi, ef því er fylgt
fast eftir, eru óþol-
andi. Skoðun nútímans
á þeim sem „eiga við
geðraskanir að stríða“
gengur nefnilega að
öðru leyti í þá átt að
líta á þá sem nokkurn
veginn fullveðja um líf
sitt, að munurinn á
hinum heilbrigðu og
sjúku verði æ minni.
Um þetta vitnar t.d. grein Óttars
Guðmundssonar læknis í Morgun-
blaðinu 6. apríl. Geðfræðilega við-
horfið gildir í hæsta lagi bara um
sum sjálfsvíg. Forvarnir sem ein-
göngu hvíla á þeim munu sennilega
koma að litlu gagni. Og tillögur
starfshópsins eru í einu og öllu mót-
aðar af hinu geðfræðilega viðhorfi
enda hafa geðlæknar og sálfræð-
ingar einir um fjallað.
Heilbrigðiskerfið ætti að þekkja
takmörk sín. Það getur ekki „slegið
eign sinni á“ athafnir sem eru miklu
víðtækari en svo að þær heyri ein-
göngu undir heilbrigðismál.
Ágengni heilbrigðiskerfisins í
mannlífið útfyrir verksvið læknis-
fræði er reyndar fyrir löngu komin
út í miklar öfgar, t.d. hvað varðar
öldrun og fósturgreiningu, svo fátt
eitt sé nefnt. Spurningin um það að
taka líf sitt snertir dýpstu verund
mannlegs lífs, lífsgildið sjálft, al-
gildi þess eða afstæði. Það er ekki
bara „heilbrigðismál“. Landlæknir
getur því ekki látið óbeint en þó
auðskilið boð út ganga um það að
umræða heils þjóðfélags um mik-
ilvæga tilvistarspurningu eigi að
vera eftir kokkabókum heilbrigðis-
yfirvalda – jafnvel að viðlögðum
áfellisdómi fyrir ábyrgðarleysi. Og
þaðan gæti verið stutt í geigvæn-
legar ásakanir um það að annars
konar umræða kunni að stuðla að
sjálfsvígum. Og Morgunblaðið hef-
ur þegar bætt um betur í leiðara 10.
maí. Þar er áréttað, eins og um
hverja aðra staðreynd sé að ræða,
að sjálfsvíg séu grein af meiði geð-
sjúkdóma og segir svo um um-
ræðuna um sjálfsvíg sem landlækn-
ir vonast eftir: „Eðli málsins
samkvæmt þarf sú umræða hins
vegar að vera jákvæð og uppbyggj-
andi, ekki of hávær en markviss.“
Þessi nákvæmu fyrirmæli eru ansi
stíf forsjárhyggja og það ekki á lág-
væru nótunum. Mega menn þá yf-
irleitt hugsa og spyrja spurninga
um sjálfsvíg? Þótt það sé aldrei
sagt beinum orðum felst nefnilega
þetta í tilmælum landlæknis um
„ábyrga“ umræðu um sjálfsvíg sem
Morgunblaðið tekur svo sterklega
undir: Ein hugsun er rétt hugsun.
Og þessi eina hugsun er viðhorf
geðlæknisfræðinnar til sjálfsvíga
því öðrum viðhorfum er hreinlega
ekki gefin neinn sjens. Það er búið
að gefa það rækilega í skyn að ekki
verði hlustað á annars konar um-
ræðu. Nema kannski þá sem kirkj-
an boðar að sjálfsvíg sé synd! Sú
grimmúðlega kredda fær áreiðan-
lega að vera í friði fyrir öllum for-
vörnum gegn sjálfsvígum. Fyrir-
vararnir um „ábyrga“, „jákvæða og
„uppbyggjandi“ umræðu eru bein-
línis til þess fallnir að kæfa heið-
arlega og skapandi umræðu. Það er
viðbúið að umræðan verði óbæri-
lega þvinguð og bæld. Hún mun
daga uppi sem vangaveltur „sér-
fræðinga“ án þátttöku almennings.
Og litið verður algerlega framhjá
ýmsum „viðkæmum“ hliðum máls-
ins en kannski einmitt þeim allra
mikilvægustu; það er að segja því
miskunnarleysi sem ríkir í mark-
aðsþjóðfélaginu. Allt mun kafna í
meiningarlausri lognmollu. Þess
vegna ættu menn að hafna einarð-
lega umræðu um sjálfsvíg eftir for-
skrift heilbrigðisyfirvalda og tala
og skrifa í staðinn eftir reglum heil-
brigðrar skynsemi. Hún segir að
geðfræðilega módelið um sjálfsvíg
sé skammsýnt og mótsagnarkennt
og liggi mjög opið fyrir gagnrýni.
Hér er ekki rúm til að fjalla nán-
ar um þetta og ekki heldur um sjálf-
ar tillögur starfshóps landlæknis
um forvarnir gegn sjálfsvígum. Þar
eru þó atriði sem mundu ganga nær
viðkvæmustu einkamálum fólks ef
fram næðu að ganga en nokkur
önnur skráning sem fyrir er í land-
inu.
Umræðan um sjálfsvíg
Sigurður Þór
Guðjónsson
Sjálfsvíg
Fyrirvararnir um
„ábyrga“, „jákvæða“ og
„uppbyggjandi“ um-
ræðu eru beinlínis til
þess fallnir, segir Sig-
urður Þór Guðjónsson,
að kæfa heiðarlega og
skapandi umræðu.
Höfundur er rithöfundur.
FYRIR nokkru síð-
an birti Morgunblaðið
grein eftir undirritað-
an undir fyrirsögninni:
Fyrirspurn í framhaldi
af loforði. Í blaðagrein-
inni var vísað í umræð-
ur á Alþingi seint á
árinu 1999 um virkjun-
ar- og stóriðjuáform
ríkisstjórnarinnar og
sérstaklega staðnæmst
við þá yfirlýsingu iðn-
aðarráðherra að ekki
yrði ráðist í neinar
framkvæmdir fyrr en
fyrir lægi samningur
um orkusölu. Ráð-
herrann gekk lengra og gaf skuld-
bindandi loforð fyrir hönd ríkis-
stjórnarinnar um forsendur
hugsanlegra raforkusamninga.
Hinn 20. desember lýsti hann því yf-
ir að ekki yrði samið um orku til nýs
álvers „nema sá orkusölusamningur
skili 5–6% arðsemi…“ Og hann
bætti um betur og sagði að þetta
væri nægjanlegur arð-
ur til að lækka raf-
orkuverð til almenn-
ings um 20–30% og
yrði það gert.
Í fyrrnefndri Morg-
unblaðsgrein vakti ég
athygli á því að þegar
væru hafnar fram-
kvæmdir til undirbún-
ings virkjunum á
svæðinu norður og
austur af Vatnajökli án
þess að fyrir liggi
samningar um raf-
orkusölu. Spurði ég í
framhaldinu hvort ekki
hefði verið neitt að
marka þau loforð og þær heit-
strengingar sem iðnaðarráðherra
gaf fyrir hönd ríkisstjórnarinnar.
Óskaði ég eftir svari. Þegar það
svar lét á sér standa ítrekaði ég fyr-
irspurn mína á síðum Morgunblaðs-
ins og óskaði eftir að iðnaðarráð-
herra svaraði fyrir hönd
ríkisstjórnarinnar.
Enn þegir ráðherrann, engin svör
berast og framkvæmdum er haldið
áfram. Þetta ber ekki vott um trú-
verðugleika og virðingu fyrir eigin
málflutningi og loforðum.
Ég ítreka því spurningu mína:
Hvers vegna eru framkvæmdir
hafnar án þess að samningur um
orkusölu liggi fyrir? Hvaða skilmála
hefur ríkisstjórnin sett í samningum
um orkuverð?
Iðnaðarráðherra þegir
í nafni ríkisstjórnar
Ögmundur Jónasson
Orkusölumál
Enn þegir ráðherrann,
engin svör berast, segir
Ögmundur Jónasson,
og framkvæmdum er
haldið áfram.
Höfundur er formaður
þingflokks VG.