Morgunblaðið - 09.09.2001, Blaðsíða 20

LISTIR
20 SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
liggur á hliðinni á upphækkuðum
palli sem smíðaður hefur verið
undir hana, með hönd undir kinn
og horfir upp til áhorfandans. Ver-
an minnir dálítið á hafmeyju í út-
liti nema í stað sporðs eru rætur.
Því má ímynda sér að veran hljóti
einhvern tímann að hafa verið föst
ofan í jörðinni en hafi síðan verið
rifin upp með rótum og komið fyr-
ir í ókunnugu umhverfi. Orðatil-
tækin að rífa upp með rótum og að
fara frá rótum sínum eiga við það
þegar maður fjarlægist uppruna
sinn og þarf koma sér fyrir á nýj-
um stað. Þessi vera á enn eftir að
skjóta rótum á nýjan leik og horfir
á áhorfandann eins og hún sé að
búa sig undir komandi átök, upp-
gefin eftir það sem á undan er
TENGSL manns og náttúru eru
umfjöllunarefni Guðrúnar Veru
Hjartardóttur. Á sýningunni eru
þrjú verk, allt leirstyttur af kyn-
lausum litlum mannverum sem
hafa orðið fyrir líkamlegum áhrif-
um úr dýra- eða jurtaríkinu.
Í aðalrými gallerísins er verkið
Rætur. Rætur er manneskja sem
gengið. Hún liggur á gólfinu ber-
skjölduð en samt merkilega róleg
miðað við aðstæður. Staðsetning
verksins í rýminu og frágangur er
til fyrirmyndar.
Í forsal gallerísins sem jafn-
framt er skrifstofa þess eru tvö
verk til viðbótar eftir Guðrúnu
Veru; Bak og Vöxtur. Bak er vera
sem krýpur upprétt með lokuð
augun. Svo virðist sem laufgróður
sé farinn að spretta undir húðinni
á henni eins og hann ætli sér að
hertaka líkamann.
Þriðja verk sýningarinnar er
verkið Vöxtur sem er strax á
vinstri hönd þegar gengið er inn í
galleríið. Þó að Bak og Rætur veki
vissulega með manni ákveðna
óhugnaðarkennd gengur Vöxtur
lengra og er gróteskara. Mann-
eskjan liggur á grúfu, hryggurinn
hefur opnast og upp hafa sprottið
hryggbein eða annars konar út-
vöxtur. Maður sér blóð sem gefur
tilfinninguna fyrir því að vöxturinn
hafi nýlega átt sér stað, en þrátt
fyrir þessa umbreytingu er veran
róleg og yfirveguð, rétt eins og
hinar verurnar á sýningunni.
Gaman hefði verið að sjá Bak og
Vöxt í stærra rými, því verkin
njóta sín ekki jafn vel á sýning-
unni og Rætur.
Í viðtölum við listamanninn seg-
ist hann undanfarið hafa ræktað
sinn innri mann og má sjá áhrif
þess í yfirbragði verkanna. Guðrún
nær að halda jafnvægi á milli þess
óhugnanlega og þess saklausa og
býr til heim sem hreyfir við áhorf-
andanum.
Morgunblaðið/Þóroddur Bjarnason
Ein af leirstyttum Guðrúnar Veru Hjartardóttur.
Umbreytingar
MYNDLIST
G a l l e r í H l e m m u r
Opið fim.–sun. frá kl. 14–18.
Til 9. sept.
MÁLVERK
GUÐRÚN VERA
HJARTARDÓTTIR
Þóroddur Bjarnason
F
ÉLAGSLEGAR og menningar-
legar hræringar rata oft á ein-
staklega áhrifamikinn hátt inn í
bókmenntir, ekki einungis sem
hluti af efniviðnum sjálfum held-
ur einnig í frásagnartækninni,
þar sem reynt er að finna nýjar
leiðir til að afhjúpa sannleika sem iðulega á
ekki upp á pallborðið í opinberri umræðu
eða tilheyrir ekki viðteknum hugsunarhætti.
Í þessu óútreiknanlega ferli er mikilvægi
bókmennta ekki síst fólgið, því það sem ein-
hverra hluta vegna er erfitt að tjá í sam-
félaginu – hvort sem það er vegna kúgunar,
fordóma, ofríkis eða siðferðisgilda – öðlast
þar nýtt vægi sem síðan stuðlar að end-
urnýjun hugmyndafræðilegra þátta í menn-
ingu hvers samtíma.
Þannig hafa ýmis stílbrigði orðið til í
gegnum tíðina og nægir að nefna hugtök á
borð við satíru, rómantík, raunsæi, töfra-
raunsæi og margröddun sem dæmi um þær
ólíku leiðir sem höfundar hafa fetað í þeim
tilgangi að afhjúpa einhverskonar und-
irliggjandi sannleika í gegnum skáldskapinn
– svo þversagn-
arkennt sem það
kann að virðast. Á
undanförnum ára-
tugum hefur því
mörgum sem um
bókmenntir fjalla
orðið tíðrætt um
þann þátt sköpunarferlis skáldverka sem
líkja má við einskonar bil á milli raunveru-
leika textans og raunveruleika höfundarins
sjálfs. En það er einmitt í þessu huglæga
og óræða bili sem túlkunarmöguleikar
verks liggja. Þeir eru nátengdir því sem nú
er oft nefnt menningarlæsi og felst í hæfi-
leika okkar til að „lesa á milli línanna“ og
álykta um miklu víðari heim en þann sem
birtist okkur í textanum sjálfum.
Hugtök bókmenntafræðanna eru á marg-
an hátt upplýsandi um sköpunarferlið sem
vikið var að hér að framan, og hvað varðar
hið óræða bil á milli raunveruleika hins ver-
aldlega heims annars vegar og hins ímynd-
aða heims bókmenntanna hins vegar er
hugtakið persóna mjög upplýsandi. Merking
þess lýtur upprunalega að þeirri hlið ein-
staklings sem hann snýr út á við og end-
urspeglar það hlutverk sem hann leikur í
þjóðfélaginu. Í samræmi við það má segja
að í skáldsögum sé persóna sú skáldlega
vera sem höfundurinn skýlir sér á bak við í
skáldskap sínum, – þ.e.a.s. í sömu merkingu
og „persónur og leikendur“ í leikbók-
menntum. Persónan sem birtist lesandanum
(eða áhorfandanum í leikritinu) þjónar því
sem einskonar gríma fyrir þann veruleika
sem höfundurinn kýs að kynna í skáldskap
sínum.
Sú gríma, sem þannig er notuð gagn-vart umheiminum til að koma málstaðsínum eða orðræðu á framfæri, hefurlíklega hvergi orðið meira áberandi en
í menningu blökkumanna í Bandaríkjunum,
um það leyti sem þeir tóku að kveðja sér
hljóðs sem menningarleg heild. Á þeim
tíma, upp úr aldamótunum 1900, var til
staðar ákveðin gríma sem hvítir Banda-
ríkjamenn notuðu sem táknmynd blökku-
manna, m.a. til þess að gefa þeim opinbera
ásýnd sem virtist í sátt við þá niðurlægjandi
og fordómafullu meðferð sem þeir máttu
þola í samfélaginu af hálfu hvítra. Hún
þjónaði því einnig að hluta sem friðþæging
fyrir þeirra eigin samvisku þótt hún hafi
um leið, eftir á að hyggja, verið raunsönn
afhjúpun á fordómum þeirra.
Gríma þessi hefur verið nefnd minstrel-
gríman og dregur nafn sitt af svonefndum
„minstrel-shows“ þar sem leikarar, söngv-
arar og hljóðfæraleikarar brugðu sér í gervi
blökkumanna og stældu málfar þeirra og
sönglist, við miklar vinsældir hvítra. Þessir
hvítu leikarar máluðu andlit sitt svart með
áberandi sakleysislegum augnumbúnaði og
stórum munni, sem undirstrikaði þau barns-
legu einkenni sem blökkumenn voru álitnir
búa yfir og réttlættu forræði hvítra yfir
þeim. Annað einkenni minstrel-leikaranna
voru hvítir hanskar, sem síðar rötuðu beint
á hendur annarskonar skemmtikrafta,
teiknimyndafígúra á borð við Mikka mús og
Andrés Önd, þegar þeirra tími rann upp í
Hollywood, en persónueinkenni þeirra eiga
um margt skylt við persónur minstrel-
sýninganna. Söngvarinn Al Jolson er líklega
frægastur allra þeirra sem báru þessa
grímu, en leikur hans í fyrstu hljóðsettu
kvikmyndinni, „The Jazz Singer“ frá árinu
1927, gerði hann heimsfrægan.
Minstrel-gríman tók á sig ýmsarmyndir sem allar áttu það sam-eiginlegt að sýna blökkufólk íþeim hlutverkum sem hvítir gátu
sætt sig við, þ.e.a.s. sem einfalt, barnalegt,
en þó hamingjusamt fólk. Gríman var ekki
einskorðuð við þetta ákveðna form skemmt-
unar, heldur var brátt farið að nota hana til
þess að selja ýmsar vörur, sérstaklega þær
sem unnar voru af blökkufólki fyrir hvítan
markað. Þessi tilbúna „ásýnd“ blökku-
mannsins varð þannig iðulega að vörumerki
á umbúðum bómullar, kakódufts, skósvertu
og þess háttar – en mildari útgáfur sem
margir kannast við má enn finna á matvöru
á borð við „Uncle Ben’s“ hrísgrjón, og
„Aunt Jemima“ síróp. Ekki fóru bókmennt-
irnar varhluta af þessari ímynd, en sem
dæmi um það má nefna heimsku negra-
strákanna tíu í fyrstu útgáfum samnefndrar
bókar, en þær báru skýr merki minstrel-
grímunnar. Enid Blyton kynnti einn slíkan
negrastrák til sögunnar í Dodda-bókum sín-
um, sem nú eiga ekki upp á pallborðið í
Bretlandi lengur vegna undirliggjandi for-
dóma, en fullorðnir lesendur þeirra muna
eflaust einnig eftir sælgæti á borð við
„negrakossa“ sem kynnt var með áþekku
myndmáli.
Í upprunalegu myndmáli minstrel-grímunnar fólust að sjálfsögðu óheyri-legir fordómar hins ríkjandi hvíta meiri-hluta í Bandaríkjunum, sem taldi sér
stætt á því að tjá sig með þessum hætti fyr-
ir hönd minnihlutans sem hann kúgaði.
Samhliða því bjuggu blökkumenn við al-
gjöra þöggun sem erfitt var að rjúfa nema
með því að temja sér aðferðir og menningu
meirihlutans og hætta þá jafnframt á að
missa tengslin við sína eigin menningu.
Það var blökkumaðurinn Booker T.
Washington (1856–1915) sem rauf þennan
vítahring og undirbjó þannig jarðveginn
fyrir menningarlega upprisu svarta minni-
hlutans í Bandaríkjunum, sem nefnd hefur
verið Harlem-endurreisnin. Washington tók
sjálfur upp minstrel-grímuna á þeim for-
sendum að það væri líklega eina leiðin til
þess að hlustað yrði á hann. Á þann hátt
tókst honum að afla fjár til að reka skóla
fyrir blökkumenn og jafnframt að ná eyrum
þeldökkra samlanda sinna fyrir málstað
sinn um leið. Í bók sinni „Modernism and
the Harlem Renaissance“ heldur Houston
A. Baker því fram að „það hafi í raun verið
minstrel-gríman sem bjó yfir þeim form-
rænu eiginleikum sem allir afrískir Banda-
ríkjamenn sem vildu vera vel máli farnir –
eða tjá sig yfirleitt – urðu að tileinka sér á
tímum Booker T. Washington. [...] Aðferð
hans varð forskrift að möguleikum til sam-
ræðna (meðal blökkumanna), sniðin til þess
að efla vald þeirra og sjálfstraust“.
Harlem-endurreisnin markaði upphaf
bylgju skáldsagna eftir blökkumenn í
Bandaríkjunum og var orðfærið og stíl-
brögðin til að byrja með iðulega nátengt
grímunni, þar sem höfundarnir gátu ekki
reitt sig á tilfinningu byggða á eigin bók-
menntahefð, sem var í raun ekki til nema
sem slitrótt munnlegt form. Eftir það var
gríman því ekki einungis tileinkuð undir-
okuðum hugarheimi hinna þeldökku, bældu
kynferði og heimskulegri hegðun, heldur
varð hún einnig tákn um djúpstæða afneit-
un á óumdeilanlegri mennsku íbúa og af-
komenda Afríku. Hún sýndi ekki einungis í
hverju fordómar hvíta meirihlutans voru
fólgnir, heldur afhjúpaði þá með þeim hætti
að í því fólst mikill áfellisdómur yfir
ríkjandi hugsunarhætti. Það vald sem
blökkumenn í Bandaríkjunum náðu með því
að samsama sig því andlega rými sem bjó á
bak við grímuna virkaði því eins og hryðju-
verk gegn þeim sem óréttinum beittu.
Bandarískum blökkumönnum hefur, áþeim tíma sem síðan er liðinn, tekistað finna nýjar og afar áhrifaríkarleiðir til að finna skáldskap sínum
form. Framan af voru þær oft mótaðar af
þessum fljótandi og samverkandi tengslum
á milli yfirráða og afskræmingar minstrel-
grímunnar. Á seinni tímum hafa bandarískir
rithöfundar af afrísku bergi brotnir, svo
sem nóbelskáldið Toni Morrison, gengið
langt í að þróa sína eigin rödd og sinn eigin
stíl. Í forminu tekst henni að koma þeim
þáttum úr sögu hinna undirokuðu til skila
sem textinn – eða orðin sjálf – megna ekki
að tjá; sundurleysi tilverunnar, þögninni og
þögguninni, brotinni sjálfmynd, þráðlausri
og sundurslitinni arfleifðinni.
Í bókinni „Ástkær“ notar Morrison minn-
ið sem myndmál fyrir byggingu bókarinnar
og þá undirliggjandi sögu sem hún greinir
frá. Hún finnur upp hugtakið „rememory“
eða „endurminni“, sem er einskonar óend-
anleg endurómun minninga um minningu,
er færir fortíðina í þolanlegri fjarlægð frá
átakanlegum raunveruleika fortíðarinnar.
Áhrif bókarinnar á lesandann byggjast því
að stórum hluta á hæfileika hans til að lesa
í eyðurnar, raða brotunum saman og setja
þau í samhengi við sína eigin vitneskju um
þrælahald í Bandaríkjunum. Í því sambandi
ræður menningarlæsi lesandans úrslitum,
því hann verður að kafa djúpt undir hin
mörgu lög óreglulegs söguflæðisins til þess
að átta sig á þeim ástæðum sem liggja að
baki sundraðri sjálfsímynd sögupersónanna
sem tæpast geta horft til framtíðar vegna
þeirrar ótrúlegu þjáningar sem fortíðin
veldur þeim.
Saga og þróun minstrel-grímunnar eins
og hún birtist í bókmenntum bandarískra
blökkumanna afhjúpar vel hvernig menn-
ingin er ekki einungis mótuð af atburðum
líðandi stundar, heldur ekki síður á minn-
ingum okkar um fortíðina. Þær minningar
eru þó í stöðugri endurskoðun í samræmi
við stefnur og strauma hvers samtíma og
menningarlæsi hverrar kynslóðar. Því verð-
ur fortíðin okkur líklega aldrei ljósari en
hún getur orðið í afstæðu bilinu á milli
tveggja ólíkra veruleika; minnisins og
skáldskaparins.
Minningar og menningarlæsi
Al Jolson, með minstrel-grímuna, í bandarísku
kvikmyndinni „The Jazz Singer“ frá árinu 1927.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is