Morgunblaðið - 11.10.2001, Blaðsíða 32

ÞAÐ voru tímamót í íslensku tón-
listarlífi, þegar fimm leiðandi blásarar
úr Sinfóníuhljómsveit Íslands stofn-
uðu Blásarakvintett Reykjavíkur fyr-
ir 20 árum. En félagar kvintettsins
eru þeir: Bernharður Wilkinson á
flautu, Daði Kolbeinsson á óbó, Einar
Jóhannesson á klarinett, Joseph
Ognibene á horn og Hafsteinn Guð-
mundsson á fagott.
Sá frábæri tónlistarárangur sem
kvintettinn hefur náð á alþjóðlegan
mælikvarða helgast ekki af því einu
að hver félagi sé einstaklega fær á sitt
hljóðfæri, sem vissulega er satt, miklu
fremur af þeirri óeigingjörnu kröfu að
beita færni sinni í þágu heildarinnar
og hver og einn sé fremstur meðal
jafningja. Það sem berst með tónlist-
arflutningi þeirra er hve innilega þeir
njóta þess að veita áheyrendum hlut-
deild í leikgleði sinni.
Blásarakvintett Reykjavíkur hefur
einnig lagt íslenskri tónsköpun mikið
lið með því að flytja og ná eyrum
áheyrenda með fjölda íslenskra tón-
verka, sem oft hafa verið samin fyrir
kvintettinn sérstaklega. Einnig hafa
fjölmargir tónlistarmenn komið fram
sem gestir með kvintettinum og svo
var á sunnudagskvöldið þegar hinn
góðkunni píanóleikari Philip Jenkins
bætti nýjum liti í fjöllitaval blásara-
kvintettsins með píanóleik sínum.
Tónleikarnir hófust og enduðu á
aukalögum. Vel var til fundið að leita í
smiðju franska tónskáldsins Jacques
Ibert í byrjun og koma með sólarglóð
og funa þessa tónskálds, sem var um
leið góður vitnisburður um hin glæsi-
legu tök og kunnáttu sem Ibert og
frönsk tónskáld á síðustu öld og í lok
þeirrar 19. höfðu við að semja fyrir
kammerblásara. Verk Tryggva Bald-
vinssonar: Þrjár íslenskar myndir,
var pantað og frumflutt í Reykjavík af
Blásarakvintettinum í tilefni menn-
ingarborgarársins 2000. Verkið skipt-
ist í þrjá þætti. Haust, Útför og Dans.
Tryggvi er mikill kunnáttumaður og
honum bregst ekki bogalistin í að
semja fyrir blásarann og þar er hann
á heimavelli í orðsins fyllstu merk-
ingu. Hann nýtir mjög vel tónsvið
hljóðfæranna, fer með þau á ystu
mörk tónsviðs þeirra bæði uppi og
niðri og fannst mér dýpstu tónar
hornsins í lokakafla fara niður fyrir
strikið á kostnað tóngæða, en fallegur
og mikill tónn er annars aðalsmerki
þess góða hornleikara Joseph Ognib-
ene. Haustkaflinn er glaður og ein-
kennist af nálgun og tilvitnun í ís-
lenskt rímnadansahljóðfall, taktur
2+2+3, og vindar feykja haustlaufinu
oft í léttan dans. Útfararþátturinn er
harmrænn og fallegur í senn. Flautan
byrjar ein með ljúfsáru stefi, hin
hljóðfærin koma svo inn með hreyf-
ingu undiröldu. Nístandi sársauki í
stríðum hljómum og angurvært horn-
sóló jók á áhrifin. Í Dansi voru fagott-
ið og hornið í hlutverki slagverksins
og komu síðar inn með tilvitnanir í ís-
lensk þjóðlagastef.
Þættirnir mynduðu miklar and-
stæður og verkið í heild áhrifamikið.
Mozart var sagður hafa verið sérlega
ánægður með kvintettinn í Es dúr
sem næstur var á efnisskránni. Kvint-
ettinn er samin fyrir píanó, óbó, klar-
inett, horn og fagott. Flautan var víst
ekki í náðinni hjá snillingnum, og oft
fékk píanóið í slíkum verkum eins
konar einleikshlutverk. En Mozart
gerir í kvintettinum öllum hljóðfær-
um jafnt undir höfði. Verkið byrjar á
myndarlegum opnunarhljómi allra
hljóðfæra, síðan kallast hljóðfærin á
og leiða stefin fram til skiptis. Áber-
andi eru hnígandi tónstigahlaup og
svo í lok fyrsta kaflans, largo – allegro
moderato, kemur hornið og klarinett-
an með ljúfar laglínur sem rísa. Larg-
hetto þátturinn söng sig inn í innstu
sálarkima. Lokaþátturinn, allegretto,
fannst mér ívið of hægur og skorti
meiri frískleika. Philip Jenkins sann-
aði nú sem áður að hann hefur ein-
stakt næmi á litauðgi tóns í samleik,
og ræður yfir tækni og styrkleika-
breytingum sem þjónuðu tónverkinu
fullkomlega. Að loknu hléi hófst mikill
gáski og fjör með verki Atla Heimis
Sveinssonar með yfirskriftinni Ís-
lenskt rapp fyrir blásarakvintett.
Trúlega eru fá tónskáld, sem eru jafn-
víg og Atli Heimir að semja allar
gerðir af tónlist hvort sem er fyrir há-
timbraða tónleikasali, leiksvið, dans-
svið og svið hins daglega lífs. Heitið
rapp vísar til þess að hann notar
stuttar myndir héðan og þaðan og
setur þær saman í eins konar tónlist-
arleikhúsverk. Vísað er til rímna-
dansahljóðfalls og síðan blandast
setningar og vísur sem hljóðfæraleik-
arar hrópa og syngja inn í. Einnig eru
notuð sönghljóð, da, í í hrynrænu tali.
Svo koma nokkur kunnugleg lagbrot
fyrir, m.a úr færeysku lagi sem ég
söng í skóla undir lagboðanum: Grett-
is röjma. Þetta verk er smellur sem
náði því marki í afburða flutningi
Blásarakvintettsins að kalla fram
hlátur og fjör í salnum. Verkið var
upphaflega samið fyrir kvintettinn er
hann fór í tónleikaferð til Færeyja
1998. Síðast á verkefnaskránni kom
svo eitt glæsilegasta verk sem samið
hefur verið fyrir blásarakvintett og
píanó, en það var sextettinn eftir
franska tónskáldið Poulenc. Francis
Poulenc, 1899–1963, var yngstur
þeirra sex frönsku tónskálda, Les Six,
sem hvað mest áhrif höfðu á tónlistar-
strauma í Evrópu í byrjun síðustu
aldar. Hann náði ungur þeim stíltök-
um í tónsmíðum sem einkenndu hann
æ síðan. Hann var eitt stærsta ljóða-
söngvatónskáld allra tíma og á söng-
sviðinu urðu þrjár óperur sem hann
samdi lengstu heilstæðu verkin hans.
Allt frá dramatískum hljómum í öll-
um hljóðfærum í opnun sextettsins og
til svífandi hljóðfalls og hrífandi stefja
horns og flautu í lokin á Finale-þætt-
inum var maður fanginn og snortinn
innilega. Spennubogi verksins er mik-
ill og andstæður eftir því, hressandi –
angurvært, dulúðugt – opið, ljúft –
hart, alþýða – heimsmenn.
Því miður voru allt of margir sem
misstu af þessum tónleikum og raun-
ar kann bæði fjarlægðin við Laugar-
borg og ógnvekjandi frétt af innrás í
Afganistan að hafi ráðið þar einhverju
um. Þessum sem mættu tókst að láta
ánægju sína það sterkt í ljósi að bráð-
fyndinn „kráarþáttur úr sextett“ eftir
Jean Frances kom sem aukalag. Mað-
ur getur með sanni sagt að stofnun
Blásarakvintetts Reykjavíkur fyrir
20 árum hafi verið einn af happavið-
burðum íslenskrar kammertónlistar
og sem sendiboðar þess besta sem
gerist á þessu sviði hafa drengirnir
vissulega verið. Samleikur þeirra með
Philip Jenkins var hrífandi og píanó-
leikur gerist vart betri í þessum verk-
um.
Að veita áheyrendum
hlutdeild í leikgleðinni
„Maður getur með sanni sagt að stofnun Blásarakvintetts Reykjavíkur fyrir 20 árum hafi verið einn af happa-
viðburðum íslenskrar kammertónlistar,“ segir Jón Hlöðver Áskelsson meðal annars í umsögn sinni.
TÓNLIST
L a u g a r b o r g
Á efnisskránni voru: Þrjár íslensk-
ar myndir fyrir blásarakvintett eft-
ir Tryggva Baldvinsson, Kvintett í
Es fyrir óbó, klarinett, horn, fagot
og píanó eftir Mozart, Íslenskt rapp
– rondo fantastico eftir Atla Heimi
Sveinsson og Sextett fyrir píanó
og blásarakvintett eftir Francis
Poulenc. Sunnudaginn
7. okt. sl. kl. 20.
BLÁSARAKVINTETT
REYKJAVÍKUR
OG PHILIP JENKINS
Jón Hlöðver Áskelsson
LISTIR
32 FIMMTUDAGUR 11. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Smáralind
Hagasmára 1
Kópavogur
ny ve
rs
lu
n
´
FINNSKA bóka-
forlagið Kain hefur
gefið út ljóðaúrval
Jóhanns Hjálm-
arssonar í sænskri
þýðingu Martins
Enckells. Lárus
Már Björnsson að-
stoðaði við rit-
stjórn bókarinnar.
Titill hennar er
Ishavets bränningar. Ljóðin eru valin
úr tíu ljóðabókum skáldsins sem út
komu á tímabilinu 1965-2000 en alls
hefur Jóhann Hjálmarsson sent frá
sér um þrjátíu ljóðabækur frá því hin
fyrsta Aungull í tímann kom út 1956.
Í tilefni af útkomu bókarinnar í
Finnlandi efnir útgefandinn til kynn-
ingar og ljóðakvölds í Norræna hús-
inu í Helsinki þann 18. október næst-
komandi frá kl. 18–19.30.
Ljóðaúrval Jóhanns Hjálm-
arssonar í Finnlandi
Jóhann
Hjálmarsson FREYA von Moltke fæddist í
Köln 1911, las lög og lauk prófi í
lögum frá Humboldt-háskólanum í
Berlín 1935. Hún giftist Helmuth
James von Moltke 1931. Síðan
1960 hefur hún búið í Bandaríkj-
unum.
Hún rekur minningar sínar frá
árunum milli 1930 til stríðsloka
1945. Kreisau er góss í Slesíu,
þangað kom hún fyrst vorið 1930.
Höllin svonefnd stóð umkringd
gripahúsum og hlöðum, með rauðu
tígulsteinaþaki. Þetta var höll frá
18. öld. Þar bjó á sínum tíma Hel-
muth von Moltke hershöfðingi og
forseti þýska herforingjaráðsins.
Von Moltke keypti þetta góss 1867,
fyrir viðurkenningarlaun sem hon-
um voru veitt af Prússakonungi
fyrir sigurinn yfir Austurríkis-
mönnum við Köningiggreätz í Bæ-
heimi. Höllin var mjög stór og
1928 flutti fjölskyldan úr höllinni,
sökum ófhóflegs hitunarkostnaðar,
í svokallað „Berghaus“ örskammt
frá. Höfundur fjallar um búskap-
inn á góssinu og rekur fjölskyldu-
tengsl ættarinnar við Suður-Afríku
og England.
Eftir valdatöku Hitlers urðu
þáttaskil í Þýskalandi. Frá því í
febrúar–marz var Þýskaland ekki
lengur réttarríki. Persónuréttur
var afnuminn. Fangabúðum var
komið upp og einkum ætlaðar and-
stæðingum nasistastjórnarinnar.
Margir andstæðingar stjórnkerfis-
ins voru myrtir og aðrir hlutu
dauðadóm eftir sýndarréttarhöld.
„Hópmorðin í þessum stofnunum
hófust í upphafi styrjaldarinnar“.
Helmut von Moltke var eindreg-
inn andstæðingur ríkisstjórnar
þjóðernisjafnaðarmanna, og fór
ekki leynt með þær skoðanir sínar.
En sem afkomandi hins dáða hers-
höfðingja naut hann einhvers kon-
ar friðhelgi og var látinn í friði. Af-
koma fjölskyldunnar var tryggð
með búskapnum og auk þess fram-
leiddi búið „stríðsnauðsynjar“ –
þ.e. matvæli í stórum stíl.
Í öðrum kafla minninganna er
fjallað um hóp áhugamanna sem
komu saman í Kreisau og unnu að
áætlunum um stjórnarfar Þýska-
lands eftir „hrun nasismans“. Þessi
áætlanagerð var vel skipulögð og
ítarleg og stóð í nokkur ár. Höf-
undur rekur meginþætti áætlan-
anna og lýsir helstu þátttakendum.
Síðar var þessi hópur nefndur
„Kreisau-hópurinn“, sem stjórn-
völd töldu hafa unnið gegn hags-
munum ríkisins, eftir banatilræðið
við Hitler 20. júlí 1944. Þá hófust
handtökur, yfirheyrslur sem leiddu
til þess að Helmuth von Moltke
var dæmdur til dauða af „alþýðu-
dómstól“ og tekinn af lífi 23. jan-
úar 1945. Sjö aðrir úr „Kreisau-
hópnum“ hlutu sömu örlög.
Höfundurinn lýsir baráttu sinni
fyrir lífi eiginmanns síns, ferðum
til Berlínar og viðtölum og tilraun-
um hennar og björgunar. Í síðasta
hluta minninganna segir hún frá
dvölinni í Kreisau eftir hernám
Rússa. Hún naut friðhelgi her-
námsliðsins vegna örlaga eigin-
mannsins, sem hafði barist gegn
nasistastjórninni. Að lokum kom
að því að hún hvarf frá Fraesau og
skapaði sér örlög á annarri álfu.
Hlutar úr þessu minningum hafa
birst áður. Hún hlaut bókmennta-
verðlaun 1989 fyrir útgáfu bréfa-
safns: „Briefe an Feya 1930–1945“
eftir Helmuth James von Moltke.
Minningar um Kreisau
ERLENDAR
BÆKUR
M i n n i n g a r
ERINNERUNGAN AN
KREISAU – 1930–45
Freyja von Moltke. Deutsche
Taschenbuch Verlag 2001.
Siglaugur Brynleifsson
ÞÝSKA kvikmyndin Das
Mädchen mit den Feuerzeugen
verður sýnd í Goethe-Zentrum,
Laugavegi 18, í kvöld kl. 20.30.
Myndin er frá árinu 1987. Þar
segir frá fjórum ungmennum í
hjólastól sem stinga af úr jóla-
gleðskap til að fá einu sinni al-
mennilega um frjálst höfuð
strokið. Í næturför þeirra um
stórborgina vega draumurinn
um frelsi og hinn kaldi veruleiki
salt. Jafnframt er dregin upp
væmnislaus mynd af samskipt-
um fatlaðra og ófatlaðra.
Myndin er með þýsku tali og
ótextuð. Aðgangur er ókeypis.
Þýsk mynd í
Goethe-
Zentrum