Morgunblaðið - 11.10.2001, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FIMMTUDAGUR 11. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VIÐ Íslendingar
höfum það fyrir satt
að landið okkar hafi
verið viði vaxið milli
fjalls og fjöru þegar
Ingólfur nam staðar á
Arnarhóli. Síðan eru
liðin meira en þúsund
ár og við vitum ekki
hvenær eða hvernig
forfeður okkar klár-
uðu viðinn og tæpast
er hægt að áfellast þá
því þeir hafa eflaust
haldið að gróðurinn
yxi upp á nýtt. Enda
hefði það sáralitlu
máli skipt þótt allt
hefði verið viði vaxið
hér í byrjun síðustu aldar, við
stæðum eftir sem áður á berangri.
Það er nefnilega næsta víst að við
sem þurrausum alla brunna, við
sem höfum landið að láni þessa
dagana, hefðum klárað hverju ein-
ustu hríslu sjálf – og verið snögg
að því.
Fagur fiskur í sjó
Árið 1970, einni öld eftir að
Norðmenn fóru fyrst að veiða síld í
íslenskum fjörðum, neyddumst við
Íslendingar til að banna síldveiðar
algjörlega. Þetta bann er sögulega
merkilegt vegna þess að það voru
fiskifræðingar, sjómenn og útvegs-
menn sem stóðu fyrir því. Lands-
feður sem héldu enn dauðahaldi í
trúna á endurholdgun síldarinnar
höfðu dregið það von úr viti að
gera ráðstafanir til að vernda síld-
arstofninn en þegar sjómenn og út-
vegsmenn samþykktu tillögu Jak-
obs Jakobssonar fískifræðings um
algjört veiðibann urðu stjórnvöld
að fylgja í kjölfarið.
Eftir tæknibyltinguna í síldveið-
um í kringum 1960 sem samanstóð
af stærri skipum, dýpri nótum,
bergmálstækni og kraftblökk tók
það okkur um það bil tíu ár að
moka upp norsk-íslensku síldinni
kringum landið og elta hana svo á
heimsenda. Eftir það úthald var
skarðið í árgöngunum orðið svo
stórt að síðan höfum við ekki getað
veitt síld að neinu ráði.
Áratug eftir að við bönnuðum
síldveiðar vöknuðum við aftur upp
við vondan veiðidraum. Þá höfðum
við gengið svo nærri þorskinum
sem hafði haldið í okkur lífinu í
margar aldir að ekki var um annað
að ræða en að setja kvóta á veið-
arnar. Þrátt fyrir að sú ákvörðun
virtist boða nýja skynsemistíma og
vandaðri umgengni við fiskinn í
sjónum fauk verulega í okkur Ís-
lendinga þegar alþjóðahvalveiði-
ráðið fór að skipta sér af og bann-
aði hvalveiðar í atvinnuskyni til að
vernda stofna í útrým-
ingarhættu. Við létum
samt undan þrýstingi
og hættum að veiða
hval árið 1989 en við
höfum ekki jafnað
okkur enn.
Við eigum okkur
nefnilega háleitan
draum um tvöfalda
smugu. Í öðru hólfinu
ætlum við að skjóta
hval meðan við sýnum
hval í útrýmingar-
hættu í hinu hólfinu.
Á sama tíma og við
lentum í þessum fisk-
veiðihremmingum, ef
hremmingar skyldi
kalla, höfðum við í græðgi okkar
sankað saman svo miklum búpen-
ingi á landi að við gátum með engu
móti torgað öllum þeim landbún-
aðarafurðum sem við framleiddum.
Þessi fénaður var á góðri leið með
að éta okkur útá efnahagslegan
gaddinn á meðan við horfðum að-
gerðarlaus á hann naga upp síð-
ustu stráin á Íslandi.
Beggja skauta byr
Ekkert eitt kvikindi hefur haft
eins mikil áhrif á þróun nokkurs
þjóðfélags og síldin á Ísland og Ís-
lendinga. Meiri hluta síðustu aldar,
þegar mannlíf og þjóðfélagsgerð
var að mótast í þeirri mynd sem
við þekkjum í dag, horfðum við á
síldina með sömu silfurglýju og
sést blika í augum okkar núna í
hvert sinn sem ný virkjun og nýtt
álver bætast í flotann.
Uppúr 1880, eftir nokkurra ára
góssentíð á Austfjörðum og í Eyja-
firði, gáfust Norðmenn upp á vá-
lyndum veðrum við Íslandsstrend-
ur og hættu síldveiðum. Það má
leiða að því getum að þetta hafi
aukið enn á vonleysi Íslendinga og
þar með haft einhver áhrif á flótta
okkar fólks til vesturheims. Síðan
fréttum við af íshúsum frá Íslend-
ingum í Kanada og það breytti hér
öllum atvinnuháttum. Við fórum að
veiða síld í beitu fyrir þorsk og það
urðu stórkostlegar framfarir í sjáv-
arútvegi og þannig hefur síldin
sennilega líka stöðvað landflóttann.
Og síldin átti þátt í flestum öðrum
breytingum sem urðu á lífinu í
landinu. Hún leysti almúgann end-
anlega úr ánauð bændastéttarinn-
ar og spilaði stóra rullu þegar fólk
flykktist úr sveitinni og settist að
við sjávarsíðuna. Og það var síldin,
ekki sauðkindin, sem gerði okkur
Íslendinga að sjálfstæðu fólki.
Síldin var okkar helsti bjarg-
vættur á þeim árum sem lýðræði
og sjálfstætt efnahagslíf var að
skjóta hér rótum. Það voru vinnu-
brögð okkar í síldarsukkinu sem
urðu til þess að ríkið fór að skipta
sér með beinum hætti af atvinnu-
málum á Íslandi. Og þótt ótrúlegt
sé hefur búseta landsmanna þegar
síldveiðar og vinnsla var í hámarki
ennþá áhrif á líf okkar íslendinga
rúmum fjörutíu árum síðar, því
kjördæmaskiptingin sem við búum
við nú var ákveðin þá. Síldin er að
vísu farin og mikið af fólkinu löngu
flutt burt úr síldarplássunum en
kjördæmaskiptingin blífur – örlítið
teygð og örlítið toguð. Og við höld-
um áfram að súpa súrsætt seyðið
af síldargróðanum, enn um sinn.
Á Dalvík og Dagverðareyri
Þegar síldarstofninn hrundi,
fljótlega eftir að núverandi kjör-
dæmaskipting var tekin í gagnið,
tóku þingmenn að sér hlutverk
bjargvættarinnar. Síðan hafa þeir,
einkum landsbyggðarþingmenn,
unnið hörðum höndum að endur-
reisn ævintýraheimsins horfna. En
það er langt frá því að þetta sé
samtaka hópur skynsemismanna
einhuga um uppbyggingu lands-
byggðarinnar, enda skiptast þeir í
fyrsta lagi í kjördæmi og í öðru
lagi í flokka. Þeir eru brellnir eins
og síldin og hver og einn sér
glampandi álver og virkjun í
fjarska – ef ekki í sínum firði eða
sinni sveit – þá altént í kjördæm-
inu.
Óstöðugleiki síldarfyllirísins loð-
ir enn við okkur Íslendinga eins og
inngróin tánögl og þess vegna
göngum við hölt. Við skiljum ekki
orðalagið varanleg verðmæti.
Kæruleysisleg umgengni við nátt-
úruna og auðlindir hennar, og sóun
þeirra fjármuna sem við öflum með
þeim vafasama hætti, fylgir okkur
enn eins og draugur eða skuggi.
Við tökum alltaf meira en við þurf-
um og þegar við höfum þurrausið
brunninn gröfum við annan og
stærri og þurrausum hann. Fyrst
var það landið og gróðurinn, síðan
sjórinn og fiskurinn, og núna árn-
ar, vötnin og loftið sem við öndum
að okkur. Þeir sem lifa eingöngu á
rányrkju dæma sig sjálfir til
dauða.
Enn mun þó
reimt á Kili
Linda
Vilhjálmsdóttir
Náttúrugjafir
Kæruleysisleg um-
gengni við náttúruna og
auðlindir hennar, segir
Linda Vilhjálmsdóttir,
og sóun þeirra fjármuna
sem við öflum með þeim
vafasama hætti, fylgir
okkur eins og draugur
eða skuggi.
Höfundur er skáldkona
og sjúkraliði.
GIGTARFÉLAG Ís-
lands er 25 ára. Félagið
var stofnað 9. október
1976, en félagið er ungt
miðað við systurfélög á
Norðurlöndunum sem
fagna sum nú 50 ára af-
mæli og önnur hafa
fagnað 60 ára starfi. Fé-
lagið er landssamtök
gigtarfólks og félagar
eru í dag ríflega 4.700
talsins.
Sögu félagsins má til
einföldunar skipta í
þrjú tímabil. Það fyrsta
frá stofnun stendur til
ársins 1984 og einkenn-
ist af stuðningi við stofnanir þar sem
greining gigtarsjúkdóma átti sér
stað, s.s. tækjakaup o.fl. en 1984 hef-
ur félagið rekstur á gigtlækningastöð
í Ármúla 5 í Reykjavík vegna skorts á
meðferðarúrræðum fyrir fólk með
gigtarsúkdóma. Þriðja tímabilið tek-
ur svo við í kjölfar Norræna gigtar-
ársins 1992, þá er starfið útvíkkað og
meiri áhersla lögð á rannsóknir, al-
menn fræðslu um gigtarsjúkdóma og
aðrar forvarnir.
Gigtarsjúkdómar eru langvinnir og
raunar geipiþungt viðhengi við þá
einstaklinga sem eiga við þá að stríða.
Sjúkdómarnir leiða allt of oft til lækn-
isfræðilegrar örorku og félagslegrar
einangrunar. Fyrir þetta fólk skiptir
heilsugæsla og heilbrigðiskerfið í
heild miklu máli en u.þ.b. fimmtungur
öryrkja í landinu er í þeim sporum af
völdum gigtarsjúkdóma.
Á seinni árum hafa menn gert sér
æ betri grein fyrir því hversu vel
þeim fjármunum er varið sem í gigt-
arforvarnir fara. Að vísu væri það
einföldun á gigtarvandanum að halda
því fram að forvarnir kæmu í veg fyr-
ir gigtarsjúkdóma, þar sem oftast er
um ættlæga sjúkdóma að ræða og því
erfitt að koma í veg fyrir þá sem slíka,
og þó. Framtíðin gefur fólki vonir, ný
lyf hafa verið að koma á markað og
gífurleg gróska er í rannsóknum, m.a.
hér á landi. Fyrr eða síðar munu
þessar rannsóknir skila bættri með-
ferð við sjúkdómunum og koma í veg
fyrir þær skelfilegu afleiðingar sem
þeir oft hafa.
Ætla má að samfélagslegur kostn-
aður á Íslandi vegna gigtarsjúkdóma
sé 14 milljarðar á ári, en fari vel yfir
20 milljarða þegar annar stoðkerfis-
vandi er tekinn inn í myndina. Út-
gjöld hins opinbera til málaflokksins
eru mikil, en þess má geta að í nýlegri
rannsókn á útgjöldum Svía til mála-
flokksins kom í ljós að þau nema 22%
af heildarútgjöldum þeirra til allra
sjúkdómaflokka, þá 16% vegna geð-
sjúkdóma, 12% vegna hjarta- og æða-
sjúkdóma, en aðrir sjúkdómar vega
til samans um 50%.
Forgangsröðun
málaflokksins í heil-
brigðiskerfinu skiptir
því verulegu máli, en
því miður hefur sjúk-
dómaflokkurinn verið
vanmetinn í gegnum
tíðina. Ekki er í því
dæmi bata að sjá, t.d. í
nýsamþykktri heil-
brigðisáætlun sem tek-
ur til þessa áratugs. Að
vísu er minnst á gigtar-
júkdóma í 8. markmið-
inu ásamt fleiri sjúk-
dómum og það
markmið að draga úr
áhrifum þeirra um
þriðjung. Markmiðið er gott og gilt en
á hinn bóginn er vandinn slíkur í ljósi
umfangs og þarfar að hann á skilið
forgangsverkefni í áætlun sem þess-
ari.
Það að auka heilbrigði og lífsgæði
ríflega 60.000 Íslendinga er verðugt
verkefni. Endurskoða þarf „Lands-
áætlun um gigtarvarnir“ sem er frá
árinu 1995 og tengja þá endurskoðun
markmiðum núgildandi heilbrigð-
isáætlunar sem að málinu kunna að
koma, s.s. aðgengi að sérfræðiþjón-
ustu, auknum rannsóknum, fræðslu,
ofl. Átak í þessum málaflokki væri í
takt við þá staðreynd að áratugurinn
2000–2010 er skilgreindur á alþjóða
vísu sem áratugur beina og liða í
verkefni sem alþjóðaheilbrigðisstofn-
unin (WHO) styður og Sameinuðu
þjóðirnar hafa gert að sínu.
Þegar litið er til baka er ljóst að
baráttan við gigtarsjúkdómana hefur
skilað miklu, en eins er ljóst, ef skyn-
samlega er á málum haldið, að fram-
tíðin felur ekki í sér lakari fyrirheit.
Efla verður rannsóknir enn frekar,
koma þarf þekkingunni til skila og í
framkvæmd hvort tveggja í meðferð
og þjónustu innan heilbrigðiskerfis-
ins sem og til fólksins sem við sjúk-
dómana á að stríða. Betur má ..., eins
og þar stendur.
Gigtarvarnir
eru fjárfesting
Emil Thoroddsen
Höfundur er framkvæmdastjóri
Gigtarfélags Íslands.
Gigt
Á seinni árum hafa
menn gert sér æ betri
grein fyrir því, segir
Emil Thóroddsen,
hversu vel þeim fjár-
munum er varið sem í
gigtarforvarnir fara.
SAMFELLUHUGTAKIÐ (The
Continuum Concept) heitir bók
eftir konu að nafni Jean Liedloff
sem bjó meðal frumstæðra indíána
í frumskógi í Suður-Ameríku í rúm
tvö ár. Kynnin af þeim veittu henni
nýja sýn á mannlegt eðli og tengsl
ungbarns við foreldra sína. Bókin
hefur breytt viðhorfi margra til
þess hvers ung börn þarfnast helst
af foreldrum sínum. Samkvæmt
bókinni er hið eðlilega það að þeir
beri barnið í burðarlinda við brjóst
eða bak.
Í norska vikublaðinu Allers 5/11/
96 segir frá ungum hjónum, Tonje
Gotschalksen og Neil Howard, sem
hafa valið ofannefnda leið í umönn-
un ársgamals sonar síns, Robins.
Allan sólarhringinn fyrstu mánuði
ævinnar bjó hann, svaf og nærðist
á líkama móður sinnar, bundinn
með burðarlinda við brjóst hennar
og saug þegar hann vildi. Tonje
Gotskalksen hafði aldrei litist á
það hlutskipti nýfædds barns að
þurfa að hverfa úr hlýjum líkama
móður sinnar og vera ætlað að
liggja eitt og yfirgefið fjærri því
sem það þekkti og treysti. Komin
þrjá mánuði á leið var Tonje bent á
bók Jean Lied-loff og í henni fann
hún svar við því hvernig hún vildi
annast sitt barn. Eiginmaðurinn
var sama sinnis.
Barnarúm er ekki til á heimili
Tonje og Neils. Robin sefur á milli
þeirra í hjónarúminu og þau
skiptast á um að svæfa hann. Móð-
irin er heima á daginn og Robin
leikur sér að gullunum sínum á
gólfinu hjá henni. Hún svæfir hann
líka þegar hann fær sér blund að
degi til. Afinn og amman gáfu þeim
kerruvagn þegar Robin var níu
mánaða en Robin notar hann ekki,
hann hangir í sínum poka á
mömmu sinni og hún notar kerr-
una fyrir burðarpoka í
búðarferðum. Afinn og
amman nota kerruna
undir barnið því þau
hafa eðlilega ekki
sama „burðarþrek“ og
foreldrarnir.
Neil segir að á
fyrsta æviárinu hafi
þau aðeins átt þrjár
andvökunætur „Ég
hef stutt konu mína
eftir megni og notið
nándar og samveru við
Robin. Þegar ég heyri
barnsgrát úr vagni þá
finnst mér það óeðli-
legt ef foreldrarnir
taka barnið ekki upp
og hugga það.“ Honum hefur aldr-
ei fundist Robin vilja stjórna eða
vera ofdekraður, heldur hafi sér
fundist eðlilegt að snúist væri
kringum barnið á fyrsta æviskeið-
inu. Neil segir móður og barn aldr-
ei hafa ýtt sér til hliðar, hann taki
virkan þátt í hinu nána samlífi.
Við vonum að börn fái að vera
meira með fullorðnum en þau eru
nú. Við ýtum börnunum frá okkur
og sýnum þeim fjand-
skap þegar við bælum
eðlishvöt okkar og
þvingum þau til óeðli-
legs aðskilnaðar við
okkur.
Við tókum Robin
með hvert sem við
fórum, í vina- og fjöl-
skylduboð, segir Neil.
Þegar Tonje var boð-
ið eitthvað þá mætt-
um við öll þrjú og það
kom fólki óneitan-
lega spánskt fyrir
sjónir. „Aumingja
barnið!“ hefur oft
mátt lesa úr andliti
þess. Margir halda að
barn þurfi öllum stundum að hafa
ró í kringum sig. En sé barn í lík-
amlegri snertingu við foreldrana
og finni til öryggis sofnar það hvar
sem er og hvenær sem er, eins og
þegar ég dansaði til klukkan hálf-
þrjú um nótt með Robin í burð-
arlinda framan á mér. Hann svaf
eins og steinn.
Líkamssnerting
allan sólarhringinn
Rannveig
Tryggvadóttir
Barnauppeldi
Sé barn í líkamlegri
snertingu við foreldrana
og finni til öryggis, segir
Rannveig Tryggvadótt-
ir, sofnar það hvar sem
er og hvenær sem er.
Höfundur er þýðandi.