Morgunblaðið - 11.10.2001, Blaðsíða 44

Morgunblaðið - 11.10.2001, Blaðsíða 44
MINNINGAR 44 FIMMTUDAGUR 11. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ ✝ Birgir Thorlac-ius fæddist á Bú- landsnesi í Suður- Múlasýslu 28. júlí 1913. Hann lést á Landspítalanum í Fossvogi 2. október síðastliðinn. For- eldrar Birgis voru Ólafur Jón Thorlac- ius, héraðslæknir, alþingismaður og lyfsölustjóri, og Ragnhildur Péturs- dóttir Eggerz. Birg- ir ólst upp á Bú- landsnesi uns fjölskyldan fluttist til Reykjavíkur árið 1928 þar sem hann bjó upp frá því. Systkini hans voru: Krist- ín, f. 1899, látin; Sigurður skóla- stjóri, f. 1900, látinn, eftirlifandi maki Áslaug Thorlacius; Kristín, f. 1901 látin; Erlingur bifreiða- 1970 þar til þau ráðuneyti voru aðskilin en eftir það ráðuneytis- stjóri í menntamálaráðuneytinu þar til hann lét af störfum fyrir aldurs sakir. Forsetaritari og orðuritari var hann 1951–1952, ríkisráðsritari 1951–1970, for- maður orðunefndar fálkaorðunn- ar 1952–1957. Í stjórn Menning- arsjóðs Norðurlanda frá 1966, formaður 1974 og 1975. Formaður í fjölda stjórnskipaðra nefnda og stjórna. Tók þátt í ýmsum fundum og ráðstefnum erlendis sem fulltrúi Íslands um menningar- og menntamál og var sæmdur fjölda heiðursmerkja og viðurkenninga fyrir störf sín að þeim málum. Meðal rita Birgis var Ríkishand- bók Íslands 1961 og 1965 (ásamt öðrum), 1968 og 1988, Forseta- bókin 1961, Ferðabók (ásamt Sig- ríði Thorlacius) 1962, Kafli í bók- inni Faðir minn, læknirinn, 1974, Í þjónustu forseta og ráðherra 1994. Þá sat hann í ritnefnd Lög- bergs/Heimskringlu 1960–1973. Útför Birgis fer fram frá Bú- staðakirkju í dag og hefst athöfn- in klukkan 13.30. stjóri, f. 1906, látinn; og Kristján, formaður BSRB, f. 1917, látinn, eftirlifandi maki Að- alheiður Thorlacius. Birgir kvæntist 13. maí 1939 Sigríði, f. 13. nóvember 1913, Stefánsdóttur Krist- inssonar, prófasts á Völlum í Svarfaðar- dal, og konu hans Sól- veigar Pétursdóttur Eggerz og lifir hún mann sinn. Birgir lauk prófi frá Samvinnuskólan- um árið 1932. Hann varð þing- skrifari árið 1932 og starfsmaður í fjármálaráðuneytinu frá 1935 til 1938. Ritari í forsætisráðuneytinu 1939 og fulltrúi þar 1941. Ráðu- neytisstjóri bæði í forsætis- og menntamálaráðuneyti frá 1947 til Ég veit að haustið kemur með myrkur í fanginu en þangað til hlusta ég á sönginn á nið árinnar, tala við sólina og hafið um tímann og það sem er handan við dyrnar. (R.F.) Fljótt í snatri og undir eins! Ég man ekki lengur hvernig þessi fleygu orð smeygðu sér inn í líf okkar systk- inanna í Austurbæjarskólanum, en það tengdist Birgi föðurbróður mín- um á einhvern hátt, hann hafði sagt þetta við bræður mína, líklega Hrafnkel, og það kom okkur til að hlæja í hvert sinn sem við höfðum þau eftir. Það er líka víst að þannig vildi hann hafa hlutina, þeir sem unnu með honum áttu að gera allt fljótt og vel. Mestar kröfur gerði hann þó til sjálfs sín, vildi skila öllum sínum verkum eins vel og kostur var, vinnusamur og hörkuduglegur að hverju sem hann gekk. Eftir að langri og giftudrjúgri starfsævi lauk sat hann heldur ekki auðum höndum, þá tóku við skriftir, ættfræðigrúsk og upprifjun endurminninga sem hann skráði í nýju tölvuna sína. Frændi minn var fjölfróður og há- menntaður, þótt ekki væri hann langskólagenginn. En hann bjó alla tíð að uppeldinu á Búlandsnesi, fjöl- mennu menningarheimili, og þar naut hann kennslu bæði heimilis- kennara og föður síns og eldri bróð- ur. Ég held honum hafi verið líkt far- ið og vezírssyni einum sem frá er sagt í 1001 nótt. Vezírssyni þessum voru fengnir hinir færustu kennarar, og tólf ára gamall hafði hann náð þeim þroska að hann gat kennt sér sjálfur. Fyrir allmörgum árum buðu þau hjón, Sigríður og Birgir, vinum sín- um og ættingjum til mikillar veislu. Tilefnið mun hafa verið gullbrúð- kaup þeirra. Þarna voru auðvitað ræður fluttar þeim til heiðurs. Ekki hafði ég fremur en endranær upp- burði til að segja neitt, en tók með sjálfri mér heils hugar undir allt það hrós sem þau fengu. Einu sinni hrökk ég þó aðeins við og hugsaði: Þetta hefði mér aldrei dottið í hug að segja. Einhver ættinginn var að rifja það upp hvað sér sem barni hefði alltaf fundist þau Birgir og Sigga fal- leg. Víst voru þau það, glæsilegar manneskjur sem sópaði að hvar sem þau komu – og þau fóru víða og báru hróður landsins alls staðar sem þau komu. – En fyrir mér sem barni voru þau einn af þessum föstu punktum í tilverunni, þau voru bara þarna, sjálfsagður þáttur í lífi fjölskyldunn- ar. Maður veltir ekki fyrir sér útliti sinna nánustu, ekki vissi ég hvort foreldrar mínir voru fallegir, nóg að vita af þeim hjá sér, það var svo sjálf- sagt að maður leiddi ekki hugann að því. – En öllu er afmörkuð stund. Hann hefur átt langt og gott líf, sagði ég í símann við dóttur mína í Danmörku. Já, en við söknum hans samt, svar- aði hún. Og það munum við vissulega gera. Læknisfjölskyldan fluttist frá Búlandsnesi til Reykjavíkur árið 1928. Það voru mikil viðbrigði fyrir 15 ára sveitadreng og Birgi leiddist í borginni fyrstu árin. Ég held hann hafi verið fremur ómannblendinn að eðlisfari, en störf þau sem hann tók að sér leiddu til þess að hann hafði samskipti við fjölda manns og fórst það með prýði. Ég er viss um að eng- inn Íslendingur hefur vitað deili á jafnmörgum kennurum og Birgir meðan hann var í menntamálaráðu- neytinu. Hann var virðulegur emb- ættismaður, ég man hvað mér fannst hann fínn einu sinni þegar þau Sig- ríður voru að fara í einhverja opin- bera móttöku, hann með allar orð- urnar sínar. En hann gat líka verið afskaplega skemmtilegur og hafði ríka kímnigáfu, gat látið áheyrendur veltast um af hlátri og sjálfur hlegið innilega þegar honum var skemmt. Birgir og Sigríður áttu ekki börn en Birgir var mjög barngóður og fylgdist grannt með bræðrabörnum sínum alla tíð og síðan börnum þeirra og barnabörnum. Þar var Sig- ríður honum samstiga eins og jafnan. Með Birgi er horfinn síðasti föð- urbróðir minn, hann var næstyngst- ur fjögurra bræðra. Þrjár systur átti hann líka, en þær létust allar ungar. Tvær Kristínar dóu í bernsku, önnur aðeins nokkurra vikna, löngu áður en Birgir fæddist, hin varð 14 ára, d. 1916. Sú þriðja, Ragnhildur, náði fullorðinsaldri en dó í Reykjavík árið 1936. Ég heyrði sjaldan minnst á þessar látnu frænkur mínar, en dauði þeirra hefur áreiðanlega skilið eftir sár í sálum bræðranna sem eftir lifðu. Ég kveð frænda minn með þakk- læti og virðingu og bið honum bless- unar. Sigríði sendum við, börnin mín og ég, innilegar samúðarkveðjur. Kristín R. Thorlacius. Ein af mínum fyrstu bernsku- minningum er um Birgi föðurbróður minn. Ég er þriggja eða fjögurra ára og hef lagt land undir fót – alla leið að heiman, ofan af efstu hæð Austur- bæjarskólans niður á Barónsstíg til Siggu og Birgis. Mér er tekið með kostum og kynjum og brátt er komið að hápunkti heimsóknarinnar sem enn í dag er hlaðinn spennu í minn- ingu minni. Galdratunnan er tekin ofan úr hillu. Þetta er rósamáluð trékrús með loki – frá Rússlandi. Al- vöruþrunginn á svip snýr Birgir lok- inu ofurhægt. Og þá gerist hið mikla undur: Það ískrar í lokinu og ég fæ enn einu sinni staðfestingu á því sem ég hef lengi vitað: Birgir frændi er göldróttur. Eftir á að hyggja held ég að hugboð mitt hafi ekki verið fjarri sanni. Hann kunni þá list að komast alla leið inn í barnssálina á sinn ein- falda hátt. Með því að taka af sér þumalfingurinn, horfa djúpt í augun á manni og setja hann á sig aftur var hann búinn að innsigla eilífa vináttu. Þetta held ég að öll börn sem ein- hvern tímann hafa kynnst honum séu sammála um. Ef hægt er að lýsa Birgi frænda mínum með einu orði þá er það orðið jafnvægi. Flestir eru alla ævi að basla við að höndla það sem var alveg eðlilegur og sjálfgefinn eiginleiki hjá honum. Margir andstæðir þættir í skapferli hans unnu saman svo allt var í jafvægi. Hann var í senn strangur og virðulegur embættis- maður sem hvergi mátti vamm sitt vita, kurteis, ljúfur og kátur, fyndinn og skemmtilegur sögumaður. Meira að segja þegar annar fóturinn var tekinn af honum fyrir nokkrum árum þá missti hann samt ekki jafnvægið. Ég vil á kveðjustund þakka þessi ógleymanlegu augnablik lífs míns, þegar honum tókst að láta mig standa á öndinni – yfir engu. Sigríði, konu Birgis og sálufélaga á langri ævi, sem ég á líka svo ótal margt að þakka, sendi ég innilegustu samúðarkveðjur frá mér og Ragnari, Guðrúnu og Helgu. Hallveig Thorlacius. Birgir Thorlacius átti virðingu allra sem þekktu hann. Slíkir voru mannkostir hans að mikið skarð stendur eftir í fjölskyld- unni við andlát hans. Margir þekktu af afspurn embættismanninn Birgi Thorlacius ráðuneytisstjóra, sem oft var talað um sem tákn hins ná- kvæma, skyldurækna og oft kröfu- harða embættismanns af gamla skól- anum, sem hann vissulega var. En Birgir var einnig með skemmtileg- ustu mönnum sem ég hef kynnst, mikill humoristi, hafsjór fróðleiks um menn og málefni og gæddur mik- illi frásagnargáfu. Kynni okkar hófust fyrir 40 árum, þegar ég kom fyrst á heimili hans í Bólstaðarhlíð 16 sem unnusta bróð- ursonar Birgis. Þar bjuggu þeir bræður, Birgir með konu sinni Sig- ríði á efri hæð en tengdaforeldrar mínir væntanlegu Kristján og Aðal- heiður á neðri hæð. Fljótlega hófum við hjónin síðan búskap okkar í ris- íbúð hússins. Í þessu húsi var sam- gangur og samskipti fjölskyldu eins og best getur orðið og ógleymanleg- ar margar samverustundir þar sem þeir bræður sögðu frá ýmsum skemmtilegum atvikum sem gerst höfðu á löngum ferli í opinberri þjón- ustu. Bar þar stundum á góma ým- islegt sem gerst hefur á bak við tjöld- in og ekki er á allra vitorði. Höfðum við oft á orði við Birgi að þetta mætti ekki gleymast og vonast ég til að eitt- hvað hafi hann fest á blað. Birgir var mikill náttúruunnandi og fóru þau hjónin Sigríður og hann í fjölda göngu- og hestaferða um há- lendi landsins á yngri árum, löngu áður en slíkar ferðir komust í tísku. Þá var hann mikill áhugamaður um fugla og hafa þar sennilega ráðið bernskuár hans austur á Búlands- nesi þar sem var mikil fuglaparadís. Hann var einnig mikill menningar- maður enda hafði hann í starfi sínu mikil afskipti af menningarmálum þjóðarinnar. Hann var ljóðelskur og einkum var frændi hans Jónas Hall- grímsson í uppáhaldi hjá honum. Þeim hjónum varð ekki barna auð- ið en ef til vill áttu þau fleiri börn en margir aðrir, slíkar voru vinsældir þeirra hjá börnum ættingja þeirra og vina. Birgir sýndi börnum virð- ingu og ræddi við þau eins og full- orðið fólk. Hafði hann oft á orði að aldrei væri hægt að vera of góður við börn. Ævinlega var gaman að koma í heimsókn til þeirra enda hjónin ákaf- lega gestrisin og nutu þess að fá gesti í heimsókn. Birgir var mér sem annar tengdafaðir og sem annar afi barna okkar þriggja, sem eru harmi slegin við fráfall hans. Hann tók þau með sér í ferðalög um landið og borg- ina, kenndi þeim að synda og sýndi þeim á allan hátt mikinn kærleik og umhyggju. Það var táknrænt fyrir hann að þegar 8 ára dótturdóttir okkar eignaðist farsíma fyrir nokkru var það Birgir frændi hennar sem hringdi oftast til hennar. Þau Sigríð- ur gengu í hjónaband í apríl 1939 og hafði hjónaband þeirra því staðið í 62 ár í vor og aldrei öll þessi ár varð þeim sundurorða. Þegar þau komu í heimsókn til okkar sátu þau oft eins og nýtrúlofað par og héldust í hendur og ást þeirra og gagnkvæm virðing leyndi sér ekki. Birgis verður sárt saknað. Svala Thorlacius. Það voru forréttindi að fá að alast upp í Bólstaðarhlíðinni í faðmi stór- fjölskyldunnar, í næsta húsi við Birgi og Siggu. Við systur vorum heldur ekki háar í loftinu þegar við byrj- uðum að venja komur okkar til þeirra. Þar nutum við þess sem öll börn þrá, umhyggju, vináttu, virð- ingar, fræðslu og ómældrar skemmt- unar, að ógleymdu heita súkkulaðinu og öllum hinum góðu veitingunum. Birgir var bróðir Sigurðar afa okkar sem lést löngu áður en við fæddumst. Við trúðum því alltaf sjálfar að Birgir hefði tekið að sér að rækja skyldur bróður síns gagnvart okkur. En hvernig sem það var vor- um við síður en svo einu börnin sem hann fóstraði. Hann var góður við öll börn og átti ávallt stóran hóp vina meðal yngstu kynslóðarinnar. Það segir kannski mest um Birgi og Siggu að í mörg ár svöruðu þau per- sónulega öllum bréfum sem stíluð voru á Jólasveininn á Íslandi. Þau fengu Barböru Árnason til að teikna fallegt kort sem þau skrifuðu á en þetta var fyrir daga ljósritunarvél- arinnar og tölvunnar. Það er ævintýrablær yfir heimili þeirra. Þar er uppstoppuð snæugla og fálki sem heilla krakka og ótelj- andi dýrgripir frá öllum heimshorn- um. Í okkar huga ber þó hæst aust- urlensku galdraskóna. Það var hámark hamingjunnar að ganga um húsið með rjúkandi reykelsi á eftir Birgi sem þuldi torkennilegar galdraromsur. Á höndunum hafði hann skóna góðu og nuddaði saman á þeim sólunum. Svo skellti hann þeim saman og dró fram ómetanlegar ger- semar. Við vorum sannfærðar um að hann væri rammgöldróttur. Sigga og Birgir ferðuðust mikið og færðu okkur marga fallega muni frá útlöndum. Gjafirnar frá þeim voru samt ekki eintómt dekur heldu fólu þær alltaf í sér notagildi eða fróðleik um viðkomandi land. Þau buðu okk- ur gjarnan í sunnudagsferðir. Þá fóru þau með okkur í sund eða gönguferð, á Náttúrugripasafnið, Þjóðminjasafnið eða kannski í berja- mó. Þau sýndu okkur handritin, æð- arvarp og ótalmargt fleira. Við upp- lifðum þetta sem skemmtun en eftir á að hyggja höfðu þessar ferðir ekki síður mikið menntunargildi. Það var hugsun á bakvið allt. Birgir var yfirvegaður, agaður og stoltur séntilmaður. Alltaf opnaði hann bíldyrnar fyrir Siggu og hjálp- aði henni í kápuna þótt auðvitað væri hún fullfær um að gera það sjálf. Aldrei lét hann nokkurn mann finna að hann væri illa fyrir kallaður, var alltaf fínn í tauinu og tók vel á móti öllum, hvernig sem á gat staðið. Og hann lét engan bilbug á sér finna þótt dauðinn sækti að en skipulagði framtíðina fram á síðustu stund. Sigga og Birgir voru svo samhent hjón að það er ekki hægt að tala um annað án þess að nefna hitt. Auðvitað er dálítið ósanngjarnt að tala um þau í þátíð þótt Birgir sé dáinn. Sigga er enn í fullu fjöri og ævintýraheimur- inn er enn í Bólstaðarhlíð 16. Það verður samt skrýtið að koma þangað eftir að Birgir er farinn. Mest verða þó viðbrigðin fyrir Siggu að hafa hann ekki lengur sér við hlið. Birgir var lánsamur maður. Hann naut góðrar heilsu, átti góða konu og saman lifðu þau vel og lengi. Það er gæfa. Ingileif, Áslaug, Sigrún, Solveig og Sigríður. „Það sem Thorlacius vill, það nær fram að ganga,“ mælti starfsmaður Norrænu menningarskrifstofunnar eitt sinn við mig. Ég var að ráðgast við hann um það hvernig ég ætti að klófesta styrk til einhvers hugðar- efnis sem ég bar fyrir brjósti, en Birgir sat í stjórn menningarsjóðs- ins. Ég gladddist yfir þessum vitn- isburði um Birgi vin minn, þótt ég hefði hins vegar enga vissu fyrir því að hann mundi styðja umsókn mína. En það gerði hann raunar, og ég fékk það sem ég bað um. Þrennt olli þeim mikla áhrifa- mætti sem Birgir Thorlacius hafði vissulega til að bera: Hann studdi með öðrum mörg þau mál sem voru skynsamleg og nytsamleg. Hann fitj- aði sjálfur upp á ýmsum nýmælum sem síðan hafa sannað ágæti sitt; og hann hafði til að bera virðuleik, festu og sannfæringarkraft sem fékk menn til að fylgja honum að málum. Birgir hafði ekki að baki langa skólagöngu, en hann var bráðgáfað- ur og eljusamur, alinn upp á miklu menningarheimili læknishjónanna á Búlandsnesi og öðlaðist fjölþætta menntun með sjálfsnámi og lífs- reynslu. Og það sýnir hvílíkt traust hann hafði að hann var um lengri og skemmri tíma stýrimaður á fleyjum hinna æðstu embættismanna Ís- lands. Rúmlega þrítugur var hann gerður ráðuneytisstjóri bæði í for- sætis- og menntamálaráðuneyti, og síðan í menntamálaráðuneyti einu eftir að það varð fullkomlega sjálf- stætt, uns hann lét af embætti fyrir aldurs sakir er hann stóð á sjötugu. Jafnframt þessu var hann um skeið forsetaritari í tíð Sveins Björnsson- ar, og ritari ríkisráðs – það er að segja forseta Íslands og ríkisstjórn- ar – var hann í tvo ártugi, frá 1951– 1970. Í lýðræðisríkjum skapast nokkuð fast kerfi embættismanna sem starf- ar við hlið og undir forræði þings og stjórnar. Óhjákvæmilegt er að þetta stjórnkerfi hárra og lágra haldi sínu skeiði að miklu leyti ótruflað þótt skipt sé um menn í ráðherrastólum. Stjórnmálamenn sitja oft skamma hríð að völdum, og það væri miður heppilegt ef þeir færu að hræra í öllu kerfinu, kollvarpa því sem áður hef- ur verið gert og knýja fram fljót- hugsuð nýmæli. Hins vegar eru góð- ir stjórnarráðsmenn fúsir að styðja nýjan ráðherra og miðla honum af þekkingu sinni: Men may come, and men may go, but I go on forever, seg- ir lækurinn í kvæði Tennysons. Þetta gerir almenningur sér ekki ætíð ljóst og á þá til að henda gaman að ráðherranum sem þykir vera eins og viljalaust verkfæri í höndum und- irmanna sinna. Í hug koma vinsælir enskir gamanþættir sem fyrir nokkru voru sýndir í íslenska sjón- varpinu: „Já, ráðherra!“ Nú vil ég ekki líkja Birgi Thorlacius beinlínis við aðalhetjuna í þáttum þessum; en hjá hinu getur ekki farið að sá maður sem er „næstráðandi“ í hinum æðstu stjórnarstofnunum ríkisins í hálfan fjórða áratug hljóti að marka þar mikil spor. Birgir lagði sérstaka stund á að kynna sér allar reglur sem gilda í op- inberri stjórnsýslu og samskiptum. Hann hefur fundið nauðsyn þessa sem trúnaðarmaður hinna æðstu embætta og athafna – sem forseta- ritari og orðuritari, formaður orðu- nefndar, ráðuneytisstjóri forsætis- ráðuneytis, ritari ríkisráðs o.s.frv. Þannig varð hann sérstakur trúnað- armaður forseta Íslands og ríkis- stjórnar í þessum efnum, eins konar „siðameistari“ ríkisins sem mælti fyrir um tilhögun við vandasamar opinberar athafnir. Hann þekkti því út í hörgul skyldur sínar og réttindi BIRGIR THORLACIUS
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.