Morgunblaðið - 18.01.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FÖSTUDAGUR 18. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að eru klassísk sann-
indi að ekki megi
sparka í liggjandi
mann. Þess vegna
þykir nú ekki tiltöku-
mál að hent sé gaman að körlum,
veikleikum þeirra og meintri
heimsku, og jafnvel að þetta sé
notað til að vega upp hlutskipti
kvenna og draga fram verald-
arvisku þeirra.
Karlar eru nefnilega enn það
kynið sem almennt telst vera ofan
á í lífinu – þeirra eru forstjóra-
stöðurnar, þingmennskan og
hærri launin. Konurnar aftur á
móti eru enn hinir liggjandi menn
sem ekki má sparka í. Karlarnir –
vegna meints yfirburðahlutskiptis
síns í samfélaginu – eru því leyfi-
legir skotspænir háðs og góðlát-
legrar lítils-
virðingar.
Þessa nú-
tíma-
hlutskiptis
karla má sjá
stað í menn-
ingunni til dæmis í auglýsingum
(þar sem konur verða að sjálf-
stæðum einstaklingum með því að
losa sig við karla) og í bók-
menntum. Þannig var vinsæl bók
og kvikmynd á Íslandi á síðasta
ári, Mávahlátur, ágætt dæmi um
þetta. Bókin og myndin voru
hvort tveggja fín verk, nema hvað
í þeim voru karlpersónur heldur
fátæklega gerðar, og að því er
virtist ekki til annars ætlaðar en
að draga fram styrk kvenpersóna.
Þetta er auðvitað út af fyrir sig
allt í lagi – þetta var kvennabók,
um konur og fyrir konur – og ekki
hægt að banna mönnum að skrifa
svoleiðis bækur. Samt vaknar sú
spurning hvort þeim stelpum sem
lesa svona bækur eða sjá svona
kvikmyndir sé mikill greiði gerð-
ur með því að vera sýnd svona
einfölduð og innantóm mynd af
körlum.
Í Mávahlátri voru dregnar upp
nokkrar vel kunnar staðalmyndir
(steríótýpur) af körlum. Fyrst ber
náttúrlega að telja heilalausa
bimbóið (lögguna), sem djúpa og
dularfulla sjálfstæða konan lék
sér að; í öðru lagi var þarna kar-
akterlausi vinnuhesturinn (sjó-
maðurinn) sem ekki er fær um
annað tal en pólitískt argaþras,
svo að í samanburði við hann urðu
konurnar að yfirveguðum lífs-
spekingum; og í þriðja lagi var svo
þarna auðvitað freki og síngjarni
forstjórinn (verkfræðingurinn)
sem konurnar notuðu á endanum
til þess að sýna hina algeru yf-
irburði sína.
Allt er þetta auðvitað fyrst og
fremst til marks um að Mávahlát-
ur sé fremur froðukennd bók og
ekki mikið listaverk. Það er ekk-
ert athugavert við slíkt, svoleiðis
bækur eru oft mjög skemmtileg
afþreying.
En Mávahlátur er líka ágætt,
íslenskt dæmi um ákveðin sam-
félagsviðhorf til karla er greina
má í menningu samtímans. Er-
lend dæmi um þetta eru fjölmörg.
Nærtækt að minnast upphlaups
skáldkonunnar Doris Lessing í
fyrra, þegar hún sagðist verða sí-
fellt hneykslaðri á „hugs-
unarlausri og sjálfvirkri lítilsvirð-
ingu á körlum, sem er nú orðin
svo sjálfsagður hluti af menningu
okkar að við tökum varla eftir
því.“
Í jólahefti breska tímaritsins
The Economist í fyrra er fjallað
um hlutskipti karla í byrjun nýrr-
ar aldar, og meðal annars vitnað í
geðlækninn Anthony Clare, sem
skrifaði bókina Um karla (On
Men). Hann segir: „Í byrjun 21.
aldarinnar er erfitt að komast að
annarri niðurstöðu en þeirri, að
karlmenn séu í alvarlegri
kreppu.“ Clare bendir svo á, að í
flestu því, sem er að í samfélaginu
– ofbeldi, kynferðislegri misnotk-
un á börnum, fíkniefnaneyslu,
áfengismisnotkun, áhættuhegðun
og almennum uppsteyt – vinni
karlarnir gullið.
En niðurstaða þeirra hjá The
Economist er nú samt sú, að þrátt
fyrir allt séu karlarnir ofan á –
þeir ráða og fá hærra kaup. Þess
vegna má sparka í þá. Greinin í
The Economist um „hlutskipti
karla“ er vond. Hún er lítið annað
en upptugga á rykföllnum stað-
almyndum af körlum, og svo í
endann er dregin fram niður-
staðan sem er óhætt að komast að
og mun engan móðga: Karlarnir
eru enn þá sá sem má sparka í.
Þetta er hin hefðbundna nið-
urstaða í hefðbundinni umfjöllun
um „hlutskipti karla“; niðurstaða
sem engum kemur á óvart og eng-
inn mun kippa sér upp við.
Önnur hefðbundin staðalmynd,
sem bæði höfundur Mávahláturs
(Kristín Marja Baldursdóttir) og
höfundur áðurnefndrar greinar í
The Economist (ónafngreindur)
draga upp og allir geta gengist
inn á án þess að móðgast, er
myndin af körlum sem „ólæsum á
tilfinningar“ (The Economist). Al-
veg er sama hvernig rýnt er í
þessa klisju, það er illmögulegt að
finna nokkra eiginlega merkingu í
henni. En það er aftur á móti auð-
velt að koma auga á af hverju hún
er svo lífseig sem raun ber vitni.
Að karlar séu „ólæsir á tilfinn-
ingar“ er nefnilega ekki ósvipuð
kenning og kenning Freuds um
afneitun – ef maður hreyfir mót-
bárum við henni má túlka það sem
svo, að maður sé orðinn dæmi um
það sem kenningin kveður á um.
Ef maður afneitar því að maður
sé „í afneitun“, er það náttúrlega
bara staðfesting þess að maður sé
í afneitun. Eins með tilfinn-
ingaólæsið; ef maður neitar því að
vera ólæs á tilfinningar er það
náttúrlega glöggt dæmi um hvað
maður er mikill eintrjáningur og
hversu algerlega mann skortir
skilning á manns eigin tilfinn-
ingum og annarra.
Svona festir klisjan sig í sessi,
líkt og tölvuvírus sem er til þess
hannaður að gera tölvuvírusvarn-
arforrit óvirk. Alveg er sama þótt
maður rýni í klisjuna og sjái þar
enga eiginlega merkingu, það er á
einhvern dularfullan hátt ekki
hægt að neita henni. Þess vegna
er einfaldast að brosa bara og
segja já, um leið og maður veit af
merkingarleysinu.
En þetta er jú einmitt það sem
„tilfinningalega ólæsir“ karlar eru
alltaf að gera, ekki satt? Það er
því greinilega hárrétt að „þessar
elskur“ séu tilfinningalega ólæs-
ar. Og nú er komin sú niðurstaða
sem óhætt er að komast að, og
enginn mun kippa sér upp við.
Tómir
menn
Ef maður neitar því að vera ólæs á
tilfinningar er það náttúrlega glöggt
dæmi um hvað maður er
mikill eintrjáningur.
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
Breyting í umhverfi
fyrirtækja
Ákvörðun stjórn-
valda á síðasta áratug
um þátttöku í evrópska
efnahagssvæðinu
markaði þáttaskil í ís-
lenskri efnahagssögu.
Gjörbreyting hefur
orðið í því landslagi
sem snýr að íslenskum
fyrirtækjum; réttur til
frjálsra flutninga fólks,
fjármagns og fyrir-
tækja milli landa hefur
verið staðfestur og al-
þjóðavæðingin hefur
knúið á dyr. Öll löggjöf
sem lýtur að viðskiptum og fjármál-
um fyrirtækja og fjármálastofnana
hefur sætt eða sætir endurskoðun.
Ný lög hafa verið sett um banka- og
verðbréfastarfsemi og starfsemi líf-
eyrissjóða, verðbréfaþingi hefur
verið komið á fót, við höfum fengið
ný lög um hlutafélög og ákvæði laga
um samvinnufélög hafa verið aðlög-
uð nýjum þörfum. Allflestar þessara
breytinga hafa tekið mið af alþjóð-
legum kröfum og stöðlum og á
mörgum sviðum hefur þannig til
tekist að til fyrirmyndar er hvar
sem er í heiminum. Í kjölfarið hafa
fylgt nýjar kröfur til menntunar og
þekkingar í atvinnulífinu sem svar-
að hefur verið með vaxandi fram-
boði sérhæfðs náms á viðskipta- og
fjármálasviði. Þessi nýja viðskipta-
og fjármálakunnátta getur nýst
hvar sem er í fjármálaheiminum,
óháð landamærum og fjármála-
hömlum. Ýmsir nýir vaxtasprotar í
íslensku atvinnulífi á undanförnum
misserum eru jákvæður vottur um
þá þróun sem hér er að eiga sér stað
og munu geta skotið nýjum stoðum
undir efnahagslífið í næstu framtíð,
sé rétt haldið á spöðunum.
Ný skattalöggjöf
Skattalöggjöfin hefur ekki farið
varhluta af þeim breytingum sem
orðið hafa á fjármálaumhvefinu.
Breytingin frá söluskatti yfir í virð-
isaukaskatt helgaðist ekki síst af
sjónarmiðum um samkeppnishæfi
íslenskra fyrirtækja gangvart er-
lendum og sama gilti um brotthvarf-
ið frá aðstöðugjaldi fyrirtækja, sem
var séríslenskur skattur. Lækkun
eignarskatta er af sama toga ásamt
breytingum á skattlagningarkerfi
félaga. Þá hefur afnám verðbólgu-
reikningsskila og heimild til færslu
og uppgjör bókhalds í erlendum
gjaldeyri verið nauðsynleg vegna
vaxandi umsvifa íslenskra fyrir-
tækja erlendis og erlendra fyrir-
tækja á Íslandi. Íslendingar fylgdu
þeirri þróun sem upphófst á níunda
áratugnum með breikkun gjald-
stofna og lækkun skatthlutfalla lög-
aðila, en hafa nú skipað sér í forystu
með lækkun almenns tekjuskatts-
hlutfalls félaga niður í 18% með
viljayfirlýsingum til enn frekari
lækkunar. Þá hefur markvisst verið
unnið að því að þétta það net tví-
sköttunarsamninga sem Ísland er
aðili að auk þess sem við höfum
gerst aðilar að aðstoðarsamningum
um skattaupplýsingar og innheimtu
milli landa. Á sviði skattafram-
kvæmdar eru merkustu nýmælin
innleiðsla bindandi álita í skattamál-
um þar sem stigið hefur verið þýð-
ingarmikið skref til styrktar rétt-
aröryggis og samræmingar, auk
þess sem gagnsæi kerfisins á að
vera tryggt með birtingu þeirra
álita sem megin þýðingu hafa. Með
fáum, en mikilvægum, viðbótar-
breytingum varðandi skattlagningu
arðs og þóknana milli landa, og sölu-
hagnaðar, verður íslenska skatta-
kerfið í röð þeirra allra
fremstu varðandi nú-
tímalegar aðferðir og
viðhorf við skattlagn-
ingu fyrirtækja og eig-
enda þeirra.
Þessum breytingum
hefur verið vel tekið af
íslenskum fjölþjóða-
fyrirtækjum sem
starfa bæði hérlendis
og erlendis og hafa
forráðamenn þeirra
lýst því hvernig lög-
festing þeirrra hefur
breytt áformum þeirra
um að flytja rekstur-
inn úr landi eða fengið
þá til að ákveða að
taka fleiri þætti rekstrarins inn í
landið aftur. Þá hafa erlendir fjár-
festar sýnt áhuga sinn á því að koma
auknum hluta sinna fjárfestinga og
reksturs fyrir á Íslandi og tekið
þessar breytingar sem skilaboð um
að þeir séu velkomnir hér á landi
með félög sín og starfsemi.
Alþjóðleg skilaboð
Alþjóðavæðingin er tvíeggjað
sverð og hlýtur að kalla á endurmat
á viðhorfi manna til skattamála og
þess sem er mögulegt og ómögulegt
í þeim efnum. Við Íslendingar
þekkjum úr sögunni möguleikann á
að komast undan sköttum með því
að nota fæturna, eða öllu heldur ár-
arnar. Þegar við flúðum Harald hár-
fagra, urðum við að skilja óðul okkar
eftir og láta nægja að taka með
klafa, kýr og krakka. Í dag getur
hinn venjulegi Íslendingur, með
smáheppni flutt allar eignir sínar
utan á einni viku, og sama gildir um
vaxandi fjölda fyirtækja í atvinnu-
rekstri, ekki síst þann hluta sem
byggist á þekkingu og hugviti og fel-
ur í sér vaxtarbroddinn í atvinnulífi
framtíðarinnar. Við þessar aðstæð-
ur skiptir skattabyrðin hérlendis
ekki einungis máli varðandi atvinnu-
greinar sem háðar eru aðstæðum í
samkeppnislöndum okkar, heldur er
hún ákvarðandi um það hvort fólk
og fyrirtæki á þekkingarsviði fái
þrifist hér yfirleitt. Þessu hafa
stjórnvöld sýnt skilning með lækk-
un skatthlutfalls í félagarekstri, sem
hlýtur að vera fylgt eftir með lækk-
un skattlagningar rekstrarhagnaðar
hjá einstaklingum.
Það fer ekki hjá því að þessi þró-
un hérlendis hafi vakið athygli er-
lendra aðila, sem reyndar fengu
ákveðið heimboð fyrir nokkrum ár-
um þegar ákvæði laga um alþjóðleg
viðskiptafélög voru samþykkt, þar
sem boðið er upp á 5% tekjuskatt og
algera undanþágu frá eignarskatti
og stimpilgjaldi. Að vísu gleymdist
að tryggja aðilum möguleikann á því
að ná fjárfestingu sinni til baka, en
skilaboðin voru þarna. Menn skyldu
þó hafa í huga að í augum erlendra
fjárfesta hefur það meiri þýðingu að
framkvæmd skattamála sé einsleit
og fyrirsjáanleg og stjórnarfarið
traust, en að skatthlutfallið sé undir
einhverri ákveðinni prósentu.
Þá gáfu lögin um bindandi álit er-
lendum sem innlendum aðilum
ákveðnar vonir um jafnræði milli að-
ila og gagnsæja og skilvirka fram-
kvæmd. Þetta hefur í aðalatriðum
gengið eftir, með nokkrum alvarleg-
um undantekningum þó.
Viðhorfsbreyting
Að því er erlenda aðila varðar sér-
staklega er það vandamál, við þess-
ar nýju aðstæður, hve erfitt er að
nálgast upplýsingar um íslenska
skattkerfið á erlendum málum og
hve litlu fé og mannafla er varið til
þess af hálfu opinberra aðila að gefa
almennar upplýsingar þeim aðilum
sem sýna áhuga á starfsemi hér á
landi. Stór hluti af þessari kynningu
hefur því lent á ráðgjafarfyrirtækj-
um innan skattageirans. Þá er eins
og skýr vilji stjórnvalda um þátt-
töku í alþjóðavæðingunni hafi varla
komist út úr stjórnarráðinu til
skattyfirvalda. Það er hins vegar
reynslan af þeim skattkerfisbreyt-
ingum sem áður hafa verið fram-
kvæmdar hér á landi, að nauðsyn-
legt er að gott samband sé haft við
fyrirtæki og ráðgjafa þeirra, til þess
að breytingarnar nái tilgangi sínum.
Þetta kann að stafa af nokkuð fljót-
færnislegu framtaki OECD fyrir
nokkrum árum, þar sem nánast allri
skattasamkeppni var úthýst sem
skaðlegri. OECD hefur þó náð átt-
um, og er nú viðurkennt af forsvars-
mönnum OECD að samkeppni um
skatthlutföll sé almennt af hinu
góða, enda sé það þýðingarmest að
upplýsingar milli landa séu öflugar
og virkar og allar reglur sem gagn-
sæjastar. Þessi breytti tónn hefur
þó enn ekki verið endurómaður af
forsvarsmönnum skattyfirvalda hér
á landi, heldur hafa sumir þeirra
ítrekað lagst gegn framþróun á
þessu sviði og hefur jafnvel verið
reynt að gera starfsemi skattaráð-
gjafa, sem sinna þessum málum fyr-
ir umbjóðendur sínar, tortryggi-
lega.
Það er mál að þarna verði breyt-
ing á viðhorfi. Stjórnvöld geta ekki
samþykkt tilboð og skattalaga-
breytingar til handa fyrirtækjum,
sem skattyfirvöld taka síðan með
fyrirvörum og ólund. Hvað sem ein-
stökum forsvarsmönnum þeirra
kann að finnast um þá byltingu sem
orðið hefur í fjármálaumhvefinu og
á skattasviðinu á undanförnum ár-
um, verða þeir að sjáfsögðu að fram-
kvæma lögin eins og þau eru sam-
þykkt. Stjórnvöld eiga heldur ekki
að láta gjaldendur og umboðsmenn
þeirra eina um um að rexa í skatt-
yfirvöldum um þá þjónustu sem þeir
eiga rétt á í samræmi við ný lög og
viðhorf. Þær umbyltingar sem orðið
hafa í fjármálum og skattamálum,
og hér hefur stuttlega verið drepið
á, eru með þeim merkari sem fram
hafa komið um langan aldur. Það er
þess vegna nauðsynlegt að þeim
verði fylgt eftir af hálfu stjórnvalda
með hreinskilnislegri umræðu við
framkvæmdaraðila og öflugri kynn-
ingu, til þess að tryggt sé að tilgangi
þeirra verði náð.
Þá er einnig brýnt að lokið verði
hið fyrsta þeirri endurskoðun
skattalaga sem lýtur að flutningi
fjár til og frá landinu, en þar eru
efst á blaði ákvæði um skattlagn-
ingu söluhagnaðar hlutabréfa og
staðgreiðslu af arði af hlutafé. Slík-
ar breytingar munu efla enn þá
vænlegu stöðu sem Ísland hefur
þegar skipað sér varðandi skatt-
lagningu félaga og mun enn frekar
laða til sín nýja starfsemi hér á landi
í atvinnurekstri almennt og ekki síð-
ur á alþjóðlegu fjármálasviði.
ALÞJÓÐAVÆÐING
FJÁRMÁLA
Garðar
Valdimarsson
Þær umbyltingar sem
orðið hafa í fjármálum
og skattamálum, segir
Garðar Valdimarsson,
eru með þeim merkari
sem fram hafa komið
um langan aldur.
Höfundur er starfandi sem hæsta-
réttarlögmaður og löggiltur endur-
skoðandi, en hann gegndi áður stöð-
um skattrannsóknarstjóra og
ríkisskattstjóra.