Morgunblaðið - 27.01.2002, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 27. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
verð hlutabréfa í öllum þeim fyrir-
tækjum sem voru þættir í þessum
viðskiptum héldu áfram að hækka
gekk þetta upp. Það sem meira er,
æðstu yfirmenn þessara skelfyrir-
tækja voru í mörgum tilvikum sömu
menn og stýrðu Enron, og þar með
snarhækkuðu launin þeirra. Svo fjár-
festu þeir sumir í þessum nýju fyr-
irtækjum, og högnuðust á því.
Svona rekstur utan efnahagsreikn-
ings þarf ekki að vera í sjálfu sér
slæmt í viðskiptum, segja fjármála-
skýrendur, og þeir hjá Enron fundu
þetta ekki upp. En þeir gengu mun
lengra í þessu en talið hefur verið var-
legt. April Klein, aðstoðarprófessor í
bókhaldi við viðskiptadeild New
York-háskóla, segir í viðtali við blaðið
Chicago Tribune nýverið, að þetta sé
t.d. notað af risafyrirtækjum á borð
við Coca Cola og United Airlines.
Í afkomutilkynningum geri fyrir-
tækin fjárfestum jafnan góða grein
fyrir því í neðanmálsgreinum hvaða
skuldaábyrgðir komi ekki fram í bók-
haldinu. En það sé matsatriði hversu
opinská fyrirtæki þurfi að vera í þess-
um efnum. Þótt svo virðist sem eitt-
hvað óhreint hafi verið í pokahorninu
þegar sum þessara sameignarfyrir-
tækja voru stofnuð, segir Klein, séu
viðskipti Enron utan efnahagsreikn-
ings þó einkum sérstök fyrir það
FUNDARHERBERGIÐ á 48.hæð í höfuðstöðvum Enron íHouston – þar sem lögð voruá ráðin um flókna og áhættu-
sama samninga orkusölufyrirtækis-
ins – var beint á móti skrifstofum ytri
endurskoðanda fyrirtækisins, Ander-
sen, sem voru við hinn enda gangsins.
Uppi um alla veggi í herberginu
voru tússtöflur og nóg var af túss-
pennum í öllum litum. Þarna var
framkvæmdastjórum Enron greint
frá svimandi flóknum fyrirbærum
sem ráðgjafar höfðu aukið við samn-
inga sem í flestum tilvikum höfðu í
upphafi verið tiltölulega skýrir. Eftir
þessa fundi voru samningamennirnir
oft alveg lens.
„Maður sá þarna ýmislegt sem
tengdist 30 til 40 einingum,“ sagði
Clayton Vernon, fyrrverandi greinir
og sölustjóri verðbréfa. „Þeir þurrk-
uðu af töflunni og teiknuðu flæðirit
sem var algerlega óskiljanlegt.“
Annar fyrrverandi framkvæmda-
stjóri sem oft sat í fundarherberginu
sagði: „Þeir teiknuðu kassa og örvar í
allar áttir.“ Þessar teikningar áttu að
lýsa skelfyrirtækjum og deildum er-
lendis sem tengdust innbyrðis á afar
flókinn máta, og öllu var stýrt af dul-
arfullum mönnum sem á tússtöfl-
unum voru nefndir „Herra X“ eða
„Herra Y“.
Þegar gengið var á þá útskýrðu
endurskoðendurnir þessa dularfullu
menn einungis sem „vini fyrirtækis-
ins“, sagði framkvæmdastjórinn, sem
ekki vildi láta nafns síns getið. Þessir
óútskýrðu stjórnendur, sögðu endur-
skoðendurnir, fengu hundruð þús-
unda dollara í laun fyrir sín dularfullu
hlutverk í viðskiptunum.
Endurskoðendafyrirtækið Ander-
sen, sem hefur höfuðstöðvar í
Chicago, sá um ytri endurskoðun fyr-
ir Enron, og bar að tryggja að bók-
hald fyrirtækisins væri í samræmi við
viðmiðunarreglur um fjárreiðuupp-
lýsingar. En Andersen veitti Enron
líka ráðgjafarþjónustu. Þetta tvö-
falda hlutverk, sem kann að hafa leitt
Andersen út í hagsmunaárekstra,
verður væntanlega grandskoðað í
rannsóknum nefnda bandaríska
þingsins á gjaldþroti Enron.
Í mörgum tilfellum var markmiðið
með þessum flóknu viðaukum tví-
þætt, segja starfsmennirnir. Í fyrsta
lagi að halda þeim utan við bókhaldið
hjá Enron og þannig úr augsýn al-
mennings, og í öðru lagi að gera
Enron kleift að skrá tekjur af samn-
ingunum áður en þeir voru í höfn – í
mörgum tilvikum meiri hagnað en
líklegt var að samningarnir myndu
gefa af sér.
Jedi og Chewco
Með því að stofna fyrirtæki sem
voru lítið annað en skelin og höfðu
engar eignir gat Enron gengið til
samstarfs við þessi fyrirtæki. Þau
voru oft á Caymaneyjum, sem er
skattaparadís í Karíbahafi, og hétu
nöfnum á borð við Jedi og Chewco
(eftir karakterum úr Star Wars-kvik-
myndunum), Raptor og Condor.
Síðan veitti Enron t.d. fyrirtækinu
Condor lán, sem var tryggt með
hlutabréfum í Enron, og Condor not-
aði lánið til að kaupa eignir af Enron.
Þetta var fært í bókald Enron sem
hagnaður, en skuld Condor við Enron
kom hvergi fram í bókhaldi Enron,
þótt hún væri í raun tryggð með
hlutabréfum í Enron.
Í öðru tilviki lánaði Enron Raptor
rúmar 550 milljónir dollara, tryggðar
með hlutabréfum í Enron. Raptor
notaði féð til fjárfestinga í öðrum fyr-
irtækjum. Enron skráði lánið sem
útistandandi skuld. Svo lengi sem
hversu gífurlega flókin þau hafi verið.
Það var síðla á síðasta áratug sem
Enron fór að fjarlægjast hefðbundin
viðskipti utan efnahagsreiknings.
Undir stjórn æðstu yfirmanna fyrir-
tækisins, Kenneth L. Lay forstjóra,
Jeffrey Skilling yfirframkvæmda-
stjóra og Andrew S. Fastow yfirfjár-
málastjóra, urðu viðskiptin við sam-
eignarfyrirtækin sífellt margbrotn-
ari. „Ég skil ekki þessi viðskipti,“
viðurkennir Klein, „og ég er með
doktorspróf í hagfræði frá Háskólan-
um í Chicago.“
Hvernig svo sem þetta er skil-
greint eru þetta forsendur hinnar
gríðarlega flóknu kaupsýslu Enron
og útskýrir að hluta hvernig alvar-
legir annmarkar á þessum fjölmörgu
rekstrareiningum fóru árum saman
fyrir ofan garð og neðan hjá endur-
skoðendum, hluthöfum, eftirlits-
mönnum og skattayfirvöldum.
3.800 dótturfyrirtæki
Í ársskýrslu Enron í fyrra er listi
yfir rúmlega 3.800 dótturfyrirtæki,
þar af eru yfir 700 staðsett á Cayman-
eyjum eða öðrum, erlendum skatta-
paradísum. Flest eru skilgreind sem
„sértækar einingar,“ sem Enron setti
á laggirnar til að halda flóknum við-
skiptum sínum gangandi.
Það var meðal annars þetta sem
Sherron Watkins, aðstoðarforstjóri
hjá Enron, gagnrýndi harðlega á
minnisblaði sem hún skrifaði Lay for-
stjóra 15. ágúst sl. Þetta minnisblað
hefur verið birt í fjölmiðlum.
Opinber gögn og viðtöl við fyrrver-
andi starfsmenn Enron benda til þess
að á undanförnum tveim árum hafi
samningarnir, sem fyrirtækið gerði,
orðið sífellt flóknari, og viðskiptaleg-
ar útskýringar á þeim grunsamlegri.
Af þessu leiddi að viðskiptin komu
ekki rekstri Enron til góða, heldur
voru fremur til þess fallin að auðga
háttsetta yfirmenn sem áttu rétt á
sérstökum kaupauka fyrir þátttöku
sína í samningunum. Fastow, sem
sagður er hafa verið maðurinn sem
lagði grunninn að þessum flóknu við-
skiptaaðferðum, var sagður hafa átt
rétt á þrjátíu milljónum dollara í slík-
an kaupauka. (Fastow var látinn fara
í október sl.)
Markmiðið kann einnig að hafa
verið það, að láta líta út fyrir að
tekjur fyrirtækisins ykjust sífellt, en
vöxtur í mörgum grundvallarrekstr-
areiningum þess fór hægt minnkandi.
En jafnvel áður en fór að hægja á
vextinum fór orð af því innan Enron
hversu margslungnir samningar fyr-
irtækisins væru. Í byrjun árs 2000,
sagði Vernon, sá hann fyrst samninga
sem virtust ekki með öllu eðlilegir,
fjórum mánuðum eftir að hann hóf
störf hjá fyrirtækinu.
„En þetta voru svo flókin viðskipti
að ég reiknað með því að það væru í
þeim einhver atriði sem færu fram hjá
mér en gerðu þetta að skynsamlegum
viðskiptum fyrir hluthafa í Enron.
Eftir á að hyggja hefði þetta átt að
vekja fleiri spurningar,“ sagði Vernon.
Hann og fleiri halda því fram, að ým-
islegt hafi bent til þess að háttsettir
framkvæmdastjórar í endurskoðenda-
fyrirtækinu Andersen hefðu lagt
blessun sína yfir þessa kaupmennsku.
Vernon sagðist hafa spurt Lay að
því á „þorpsfundi“ í fyrirtækinu 26.
september hvort hann væri sáttur við
heilindi og eftirlit Andersens. Um það
leyti heyrðist fyrst gagnrýni á Enron
vegna sameignarfyrirtækjanna sem
komu í veg fyrir að skuldir sæjust.
Lay játti því, sagði Vernon, og
sagði Lay ennfremur að ekki einung-
is skrifstofa Andersens í Houston,
heldur einnig höfuðstöðvar Ander-
sens hefðu fyrirfram lagt blessun sína
yfir sameignarfyrirtækin. „Þetta er
allt gert á siðlegan máta,“ sagði Lay.
Talsmaður Enron kvaðst hvorki
geta staðfest eða neitað því að Lay
hefði látið falla þau orð sem Vernon
hafði eftir honum. Rannsóknar-
fulltrúar þingsins hafa farið fram á að
fá upptökur af þessum fundi og öðr-
um fundum í fyrirtækinu þar sem
Lay mun hafa stappað stálinu í menn.
Allt um það, flókinn rekstur gerði
Enron kleift að fela hin raunverulegu
áhrif viðskiptanna við erlend sam-
eignarfyrirtæki á eiginlega fjárhags-
stöðu Enron. Haft er eftir heimild-
armönnum að viðskiptin hafi orðið
enn vafasamari er kom fram á árið
2000. „Einn leikurinn sem þeir léku
var að gera [viðskiptasamningana]
svo flókna að maður kom ekki auga á
hvar hættan lá. Maður þurfti að verja
mörgum klukkustundum með grein-
ingarfólkinu til að komast að því, og
þá var manni sagt: Þeir hjá Andersen
eru þegar búnir að skrifa upp á
þetta,“ sagði ónafngreindur heimild-
armaður.
Kassar og
örvar í
allar áttir
Fjármálaskýrendur segja að það sem hafi á end-
anum orðið Enron að aldurtila hafi verið sameign-
arfélög sem fyrirtækið kom á fót í skattaparadís-
um á borð við Caymaneyjar, og notaði til að fela
raunverulega skuldastöðu sína. Þessi viðskipti
voru svo flókin að fæstir botnuðu nokkuð í þeim.
Reuters
Eitt af þrem háhýsum Enron í Houston í Texas gnæfir yfir baptistakirkjuna.
The Los Angeles Times.
Andrew S.
Fastow
Kenneth L.
Lay
EITT af því sem réð mestu um
hrun Enron hefur verið rauði
þráðurinn í slíkum kafsiglingum á
undanförnum árum – áherslan á að
halda verði hlutabréfa háu, og
helst hækka það.
Sagt er, að stórfelldum skuldum
hafi verið haldið fyrir utan bók-
hald Enron til þess að fyrirtækið
virtist skila þeim hagnaði sem
kaupahéðnar á Wall Street kröfð-
ust, og tryggði að verð hlutabréf-
anna í því hækkaði stöðugt. Eftir
að fréttist af bókhaldsóreglu höfðu
yfirmenn Enron í ofboði samband
við Hvíta húsið og báðu um aðstoð,
og reyndu að sannfæra ráðamenn
um að ef ofmetið verðið á hluta-
bréfum fyrirtækisins myndi hrynja
myndi það taka með sér í fallinu
stóran hluta af bandarísku efna-
hagslífi.
Þegar verð hlutabréfa í fyr-
irtækinu MicroStrategy hrundi
fyrir um tveimur árum, og fyrst
fór að hrikta í stoðum netfyrir-
tækjaspilaborgarinnar, var því
haldið fram, að fyrirtækið hefði
fært peninga frá einum ársfjórð-
ungi yfir á þann næsta þar á und-
an, einmitt í því skyni að standa
undir tekjuáætlunum héðnanna á
Wall Street og halda verði bréf-
anna hækkandi.
Albert Dunlap og aðrir fyrrver-
andi framkvæmdastjórar fyrirtæk-
isins Sunbeam samþykktu í þarsíð-
ustu viku að greiða 15 milljónir
dollara í dómssátt í hópmálshöfðun
hluthafa sem höfðu sakað fram-
kvæmdastjórana um að villa um
fyrir fjárfestum til að tryggja að
hlutabréfin héldu áfram að seljast.
„Það er gífurlegur þrýstingur á
yfirframkvæmdastjórana að halda
hlutabréfaverðinu uppi og láta það
hækka,“ segir Peter Cramton,
hagfræðiprófessor við Háskólann í
Maryland. „Þetta verður einkum
að vandamáli á óraunhæfum upp-
gangstímum þegar hlutabréfaverð
er óeðlilega hátt. Þá lenda yfir-
framkvæmdastjórarnir í þeirri
stöðu að til þess að réttlæta þetta
svimandi háa hlutabréfaverð verða
þeir að sýna fram á ofboðslegan
uppgang, og það er eiginlega óger-
legt að viðhalda slíkum uppgangi.“
Þótt netfyrirtækjaspilaborgin
hafi hrunið gætir áhrifa hennar
enn. Margir líta svo á, að leiðin til
að græða fé í viðskiptum sé ekki að
framleiða vörur sem fólk vill
kaupa, heldur að ná miklum ár-
angri á hlutabréfamarkaðinum.
Það er þannig sem margir fram-
kvæmdastjórar auðgast. Þegar
„hámörkun hagnaðar hluthafa“
varð að viðurkenndu leiðarstefi í
bandarísku viðskiptalífi voru laun
margra framkvæmdastjóra tengd
við gengi hlutabréfa fyrirtækis
þeirra.
Margir eru þeirrar skoðunar, að
laun framkvæmdastjóra eigi að
vera tengd hlutabréfagengi. „Yf-
irframkvæmdastjórar hafa engan
mikilvægari og meira viðeigandi
starfa en að halda uppi verði hluta-
bréfanna,“ segir Joel N. Morse, yf-
irmaður hagfræði- og stjórn-
unardeildar Háskólans í
Baltimore. Morse segir að hátt
hlutabréfaverð þýði að fyrirtæki
hafi aðgang að fjármagni til að
vinna að markmiðum sínum til
skamms og langs tíma. Þegar kerf-
ið virki eins og til sé ætlast taki
fjárfestar með í reikninginn lang-
tímahorfur fyrirtækis þegar þeir
ákvarði verð hlutabréfa í því
hverju sinni.
„Ef maður er framkvæmdastjóri
fyrirtækis og maður veit að maður
missir vinnuna og glatar öllum
auði sínum ef hlutabréfin fara úr
hundrað dollurum í fimmtíu doll-
ara, en veit líka að maður þarf að
fara varlega á nokkrum sviðum í
viðskiptunum og vill að fjárfestar
viti það, þá er þetta erfitt,“ segir
Morse. „Þá er erfiðara að kalla
hlutina sínum réttu nöfnum, og
grundvöllur bandaríska mark-
aðarins er að hlutirnir séu kallaðir
sínum réttu nöfnum.“
Áherslan á hlutabréfaverð grefur
undan skynsamlegri kaupsýslu
The Baltimore Sun.