Morgunblaðið - 27.01.2002, Side 20

SVOKALLAÐ uppgjör viðHalldór Laxness helduráfram, nú síðast meðgrein eftir Hannes H.Gissurarson í sunnudags-
blaði Morgunblaðsins. Þar víkur
hann að grein sem ég skrifaði fyrir
nokkru á Silfur Egils á Strik.is til
þess að benda á að ýmsar skammir
sem komið höfðu fram um Halldór
áttu í raun við um Einar Jóhann
Grímsson, aðalpersónuna í bók
Hallgríms
Helgasonar,
Höfundur Ís-
lands. Síðan
hefur það gerst
í umræðunni að
menn eru hættir
að rugla Hall-
dóri saman við
Einar Jóhann,
hættir að gefa
til kynna að
skáldsaga Hall-
gríms geymi afhjúpanir á fram-
göngu og einhvers konar „sekt“
Halldórs í Moskvu í málefnum
Veru Hertsch og – til allrar guðs-
lukku – hættir að setja á langar
tölur um lyndiseinkunn Halldórs
en það tal sannaði hið fornkveðna
að þeir segja mest af Ólafi konungi
sem hvorki hafa heyrt hann né séð.
Umræðan um Halldór Laxness
er sem sé farin að snúast um Hall-
dór Laxness og Hannes Hólm-
steinn hefur svo gott sem dregið til
baka fyrri tilmæli sín um að okkur
beri að lesa Höfund Íslands sem
ævisögu Halldórs.
En Halldór Laxness er samt enn
þá „sekur“. Í sjónvarpsþætti sem
við Hannes tókum þátt í á dög-
unum hjá Agli Helgasyni var á
Hannesi að skilja að Halldóri
nægði engan veginn til yfirbótar
fyrir villu sína í málefnum Sov-
étríkjanna að skrifa Skáldatíma,
Upphaf mannúðarstefnu, Gjörn-
ingabók, Paradísarheimt og ekki
einu sinni Gerplu, sem geymdi
sársaukafullt uppgjör við Stalín
eins og fræðast má um af sam-
tölum Matthíasar Johannessen við
Halldór – nei. Hannes þyrsti í
meiri iðrun: Halldór hefði átt að
ganga til liðs við borgaraleg öfl –
sem sagt ganga í Sjálfstæðisflokk-
inn – og gerast einarður stuðnings-
maður Nató á Íslandi, gott ef ekki
beinlínis talsmaður og nokkurs
konar erindreki þess bandalags hér
á landi. Hann hefði átt að játa sig
sigraðan fyrir Kristjáni Alberts-
syni. Viðurkenna að Ólafur Thors
væri mikilmenni. Játa að Atóm-
stöðin væri í öllum greinum röng
bók, helst draga hana til baka…
Það er auðvelt að spá – sér-
staklega um fortíðina. Og Halldór
Laxness skjátlaðist svo sannarlega
um margt í afstöðu sinni til heims-
málanna, vanmat til dæmis mögu-
leika jafnaðarstefnunnar í norður-
álfu til að koma á kapítalisma með
mannlegri ásjónu – eða sósíalisma
með einstaklingsframtaki, blönd-
uðu hagkerfi, svo að tala má jafn-
vel um sigur sósíalismans í Vestur-
Evrópu og ósigur hans í Austur-
Evrópu. Það er auðvelt að spá um
fortíðina og auðvelt að dæma þá
sem mátu aðstæður öðruvísi en
þær urðu á endanum; auðvelt að
dæma þá vinstri menn sem studdu
Sovétríkin árið 1938 þegar nasistar
bjuggust til að brenna Evrópu og
Bandaríkjamenn höfðu lýst því yfir
að þetta kæmi þeim ekki við: þótt
Halldór hljóti að hafa gert sér
grein fyrir því að ekki var allt með
felldu í Sovétríkjunum, þessu síð-
asta virki gegn nasismanum þá
vissi hann ekki um gúlagið, frekar
en aðrir vesturlandamenn.
Hannes telur að sú reynsla Hall-
dórs að horfa á kommúnistann
Veru Hertsch leidda á brott af
leynilögreglunni hljóti að hafa opn-
að augu hans fyrir ógnareðli sov-
étskipulagsins. Ég tel mig ekki í
aðstöðu til að segja til um þanka
Halldórs Laxness á þeirri stundu
umfram það sem hann segir sjálfur
frá í Skáldatíma, nema manni virð-
ist augljóst að maðurinn hljóti að
hafa verið skelfingu lostinn, enda
leikurinn væntanlega til þess gerð-
Það er auðvelt að vera spámaður
Einar Olgeirsson, Halldór Laxness og Steingrímur Aðalsteinsson ræðast við á Akureyri.
ur. Almennt talað held ég að á 4.
áratugnum hafi Halldór talið sig
vera að bregðast við augljósum af-
leiðingum kapítalismans: fátækt,
fáfræði, barnadauða, atvinnuleysi,
kúgun, réttleysi, rangsleitni, nið-
urlægingu og geðþóttamannúð. Við
megum ekki gleyma því að á þess-
um tíma gátu menn enn ímyndað
sér annað líf – annað skipulag á
mannlegu félagi en markaðssam-
félagið sem var siðlaust að mati
þessara kristnu manna. Ég held að
Halldór hafi talið að tvö öfl berðust
um völd í heiminum og í húfi kynni
að vera framtíð mannkyns – að
minnsta kosti mannleg reisn: fár-
sjúkur og gerspilltur kapítalisminn
í þann mund að falla á sínum ill-
verkum og svo hins vegar nýtt afl á
heimsvísu, kommúnisminn, þar
sem reynt væri að framkvæma
drauminn um að koma á réttlátu
og skynsamlegu skipulagi. Nú er
mjög tíðkað að draga saman í dilk
áhangendur nasisma og kommún-
isma, en við skulum ekki gleyma
því að á meðan annar hópurinn að-
hylltist þá hugmynd að verið væri
– með miklum fórnum – að koma á
jafnrétti allra manna, þá ræktaði
hinn hópurinn kerfisbundið hatur á
tilteknu mengi manna, gyðingum,
sígaunum, samkynhneigðum,
kommúnistum…
Hannesi verður tíðrætt um sam-
úð sína með fórnarlömbum komm-
únismans og vill að við höldum
nafni Veru Hertsch á lofti. Það er
full ástæða til að taka undir það
með honum. Í þessu sambandi má
benda á að ef ekki hefði verið fyrir
Halldór Laxness hefðum við að lík-
indum aldrei frétt af afdrifum
þeirrar konu og ég er ósammála
því þegar Hannes vill setja á svið
nokkurs konar réttarhöld yfir Hall-
dóri vegna Veru Hertsch. Ég lít
ekki á Halldór sem einn af böðlum
Stalíns – ég lít á hann sem eitt af
fórnarlömbum Stalíns. Ég lít á her-
leiðingu hans í þjónustu Stalíns
sem harmleik, en ekki dómsmál.
Ég lít á Halldór Laxness sem fórn-
arlamb kænlegustu áróðursher-
ferðar tuttugustu aldarinnar þar
sem fjöldinn allur af vel meinandi
mönnum flæktist í ótrúlegan vef af
rökbrellum, lygum og nauðhyggju.
Ég held að hið síðbúna uppgjör
hans sjálfs hafi kostað mikið átak
og mun meira hugrekki en að
spretta fingri að honum í dag og
útmála hann sem lygara.
En Veru Hertsch vænti ég að
Hannes minnist með því að styðja
með ráðum og dáð núlifandi póli-
Ég lít ekki á Halldór sem
einn af böðlum Stalíns – ég
lít á hann sem eitt af fórn-
arlömbum Stalíns, skrifar
Guðmundur Andri Thors-
son. Ég lít á herleiðingu
hans í þjónustu Stalíns sem
harmleik, en ekki dómsmál.
Guðmundur
Andri Thorsson
Ljósmynd/Ingibjörg Einarsdóttir
20 SUNNUDAGUR 27. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
MENNIRNIR erumisjafnir. Þeir fáekki aðeins mis-jafna eiginleika ívöggugjöf, hitt er
líka misjafnt hvernig þeir ávaxta
sitt pund. Sumir eru séní að upplagi
en verður lítið úr því, sakir erfiðra
ytri aðstæðna, hremminga í æsku,
andlegrar vanheilsu, skorts á út-
haldi, eða bara af
hreinni leti.
Aðrir eru fork-
ar til vinnu og
tekst með atorku
sinni og afköstum
að vinna upp það
sem á vantar í
meðfæddum hæfileikum og koma
miklu og góðu verki frá sér.
Mikilmenni köllum við þær mann-
eskjur sem eru hvort tveggja. Fólk
sem virðist fætt með sérstaka hæfi-
leika, en ber einnig gæfu til að nýta
þá til mikilla verka. Mikilmenni eru
reyndar afar sjaldgæf, þótt annað
mætti ætla af fjölmiðlum.
Flest erum við þarna einhvers
staðar á milli. Höfum mismikla
hæfileika og verður mismikið úr
þeim. En þar með er ekki öll sagan
sögð. Menn eru líka missáttir við
hlutskipti sitt og það er ólíkt frá ein-
um til annars hve mikla þörf þeir
hafa fyrir einhvers konar opinbera
viðurkenningu á mikilvægi sínu.
Leið margra að þessu marki snýst
um að ná athygli.
Ein árangursríkasta leiðin til
þess að ná athygli án þess að þurfa
að eiga allt undir eigin verðleikum
er sú að reyna að tengja sig á ein-
hvern hátt við raunveruleg mik-
ilmenni. Heilladrýgst er þá að leit-
ast við að gera þá tengingu á
einhvern hátt ólíka því sem algeng-
ast er. Til dæmis ekki með því að
mæra viðkomandi, heldur með því
að reyna að ata hann einhverjum
auri og kalla það kannski nýjar upp-
lýsingar eða nauðsyn á uppgjöri.
Eitt hlálegasta dæmið um þetta á
síðustu árum er regndans Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar prófess-
ors kringum nýjustu bók Hallgríms
Helgasonar, eða nánar tiltekið um
Halldór Kiljan Laxness.
Hannes Hólmsteinn er sem sé bú-
inn að upppgötva það, nokkrum ára-
tugum seinna en flestir aðrir, að
Halldór heitinn hafi verið trúaður
kommi um langa hríð líkt og margir
aðrir og trúin blindað hann um
skeið. Fylgir Hannes þessu eftir
með allt að því hjartnæmu ákalli um
uppgjör við hið látna skáld í nafni
fórnarlamba Stalíns.
Ég óska Hannesi til hamingju
með uppgötvun sína og þar með
þann áfanga að vera aðeins áratug-
um á eftir tímanum. Jafnframt sam-
gleðst ég honum yfir allri þeirri at-
hygli sem hann hefur náð út á þessa
uppgötvun.
Að sama skapi samhryggist ég
Hallgrími Helgasyni vegna þess,
hve umfjöllun um nýjasta verk hans
hefur tekið sérstæða stefnu. Það
getur varla verið gaman fyrir höf-
und að skáldverk hans sé einkum til
umræðu vegna tiltekinnar persónu
sem þar er vísað til, líkt og í því fel-
ist helsta gildi þess.
Það er vitaskuld full ástæða til
þess að mannkynið minni sjálft sig
stöðugt á það, hvernig trúgirni,
draumórar og réttlætiskennd fólks
hafa verið misnotuð í áranna rás til
að skapa valdasjúkum mönnum
skjól til voðaverka.
Hitt tel ég lítilmannlegt að reyna
að blása til einhvers konar ófriðar
gegn látnu skáldi og heimilisföður,
sem hvorki var heilagur maður né
óskeikull, en horfðist sjálfur opin-
berlega í augu við eigin verk og
gjörðir meðan honum entist heilsa
og aldur, en getur ekki varist nú,
ekki einu sinni gjammi í æstum
rökkum.
Teikning/AndrésMiklir menn og
aðrir minni
HUGSAÐ
UPPHÁTT
Eftir
Sveinbjörn I.
Baldvinsson