Morgunblaðið - 06.06.2002, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FIMMTUDAGUR 6. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
S
umarið er góður tími.
Ég ætla að nota sum-
arið til að blanda afr-
ískum áhrifum inn í
tímahugtakið mitt. Ef
til vill undarlegt ætlunarverk, en
vestræna tímahugtakið er lína
en það afríska hringur, og á
þessu er óneitanlega nokkur
munur. Tímann er líka hægt að
ímynda sér á annan hátt, t.d.
sem spíral; hringir sem lokast
aldrei, þetta felur í sér þróun og
er eins konar jafnvægisstig milli
(boginnar) línu og hrings.
Vesturlandabúinn gerir punkt
og svo annan punkt í fjarska,
dregur beina línu á milli og
stekkur af stað á eftir henni;
línuhlaup-
arinn er fljót-
ur á áfanga-
stað. Segja
má að þetta
viðhorf Vest-
urlandabúa til
tímans sé meginforsenda
framþróunar, því það gerir
mögulegt að skipuleggja fram-
tíðina og gera sem mest á sem
stystum tíma.
Vesturlandabúinn hefur tamið
sér að lifa eftir klukkunni eða
stundaskrá. Tíminn er mæli-
kvarðinn og stjórnar því klukkan
hvað einstaklingurinn fram-
kvæmir ákveðnar athafnir,
dæmi: Vakna klukkan: 07:25.
Hefja vinnu kl. 8:15. Kaffihlé
10:10. Hádegishlé 12:20. Ljúka
vinnu 17:00. Snæða 19:00. Sinna
börnum 20:00. Sofna 23: 30.
Hvert tímaskeið er einnig
skipulagt innbyrðis, og ávallt
þarf að gera ákveðna hluti í
stundatöflunni klukkan eitthvað,
og heyrir það til algjörra und-
antekninga að brjóta þetta
skipulag upp, það skapar usla og
tefur fyrir árangrinum.
Hjá mörgum er of mikið á
dagskrá í stundatöflunni og þeir
þurfa því að spretta úr spori. Ég
þekki fólk sem hleypur allan
daginn vegna þess að það hefur
ákveðið eða látið aðra ákveða
fyrir sig að allt þurfi að renna
upp á ákveðnum tíma. Það veit
sennilega ekki að tíminn stjórn-
ar þeim.
Á Vesturlöndum og víðar er
flestallt látið hefjast á ákveðnum
tíma og enda á öðrum tíma.
Börnum er kennt að lifa eftir
stundaskrá og viðhorfið til tím-
ans verður hluti af sálarlífinu án
þess að þau komi vörnum við.
Hins vegar mætti velta því fyrir
sér hvort ekki væri rétt að segja
þeim að þetta viðhorf sé ekki
náttúrulögmál heldur ákvörðun,
og til séu önnur viðhorf sem
yrðu þeim ef til vill heilladrjúg.
Það var mér hugsvölun þegar
ég uppgötvaði að viðhorf Vest-
urlandabúa til tímans er lært, og
að borgarbúarnir hafa bara van-
ið sig á að lifa eftir klukkunni.
Einnig fannst mér stórmerkilegt
að tíminn skuli vera afstæður
eða háður hverri persónu. Sér-
hver manneskja upplifir tímann
undir áhrifum menningarinnar,
eigin taugakerfis og hugar-
ástandi: Það sem einum finnst
hratt finnst öðrum vera hægt.
Sama á við um langt eða stutt.
Eftir heimildum að dæma
virðast Vesturlandabúar áður
fyrr hafa fundið fyrir hringrás
tímans, jafnvel fram á 19. öld.
Lífinu var ekki raðað stíft upp í
stundatöflu heldur atburðum og
árstíðum; vorverk, haustverk.
Heyskapur, réttir, sauðburður,
sláturtíð, tíminn var háður at-
burðum. Á vetrum leið tíminn á
annan veg en á sumrin, hann var
oft ekki eins ríkur af atburðum.
Framtíðin var ekki eins sterkur
þáttur í vitund fólks því tíminn
var atburðarás eða safn viðburða
í nútíð og fortíð. Einnig voru það
atburðirnir sem gáfu lífinu
merkingu, ekki tíminn sjálfur
eða aldurinn, svipað og í Afríku,
og eflaust í fleiri samfélögum.
Á Vesturlöndum er tíminn
peningar, hann þarf að hagnýta,
selja eða kaupa. Tíminn líður og
annað hvort nota menn hann eða
tapa. Andstætt viðhorf er þekkt í
hefðbundnum samfélögum í Afr-
íku, en þar skapa menn tímann,
hann er búinn til í því magni sem
til þarf. Þar er ekki hægt að
eyða tímanum til einskis eða
misnota hann. Það er róandi
hugmynd.
Í Afríkulöndum, ósnertum af
vestræna tímahugtakinu, ræður
tíminn ekki því hvenær hlutirnir
eru gerðir, heldur ráða unnin
verk yfir því hvenær tíminn líð-
ur. Tíminn er líka háður nátt-
úrunni, en þegar hún byrjar að
endurtaka sig hefur lífið farið
einn hring. Mannlífið þar hefur
sterkan náttúrurytma. Vest-
urlandabúar kenndu Afríkönum
um tímann sem línu og um mik-
ilvægi framtíðarinnar, aftur á
móti höfðu þeir því miður lítinn
áhuga á að læra um hringinn.
Nútíma borgarbúinn finnur
stundum, þrátt fyrir allt, fyrir
hringrás tímans, hann skynjar
óm endurtekningarinnar, jafnvel
þótt hann búi í algjörlega tilbúnu
umhverfi. Endurtekningin er
hringur, dagurinn er eins konar
hringur, þótt hann sé óljós.
Ákveðin tímabil lifa lengur í
minningunni en önnur, hvar á
jörðinni sem menn búa, og
ástæðan er sú að þau geyma
marga atburði. Einu sinni tók ég
viðtal við fullorðna konu sem
sagði: „Fyrstu tuttugu ár ævinn-
ar eru svo viðburðarík að þau
jafnast á við næstu 60 ár, en það
eru einmitt atburðirnir sem ráða
huglægri lengd tímans.“
Tíminn er því ungu fólki oft
kröfuharður húsbóndi, það
skynjar lífið líkt og hraðklippt
músíkmyndband, og það hefur
sífellt á tilfinningunni að það sé
að missa af einhverju. Eldra fólk
er oft ekki eins bundið af tím-
anum, það nær stundum að
hemja hann eða að hefja sig yfir
hann. Það keppir ekki við tím-
ann, en það sér oft eftir því sem
það gerði ekki á ákveðnum tíma-
skeiðum í lífi sínu; tækifærum
sem það lét líða hjá, hugsanleg-
um atburðum. Ef til vill er vert
að læra af þeirri reynslu.
Þannig ætla ég að æfa mig í
tvennu í sumar; að stjórna tím-
anum, og að þora að gera það
sem mig langar til að gera í stað
þess að hika.
Ég stjórna
tímanum!
. . . en þar skapa menn tímann, hann
er búinn til í því magni sem til þarf.
Þar er ekki hægt að eyða tímanum
til einskis eða misnota hann.
Það er róandi hugmynd.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
STEINN Jónsson,
læknir, ritar grein í
Morgunblaðið hinn 18.
maí sl. sem hann nefnir
„Vistvæn orkunýting á
Íslandi“. Þar víkur hann
fyrst að hættunni af
gróðurhúsaáhrifunum
og í framhaldi af því að
hugmyndum um aukn-
ingu áliðnaðar á Íslandi
og segir: „Þó svo að ál-
iðnaður á Íslandi sé
vistvænni en víðast
hvar annars staðar er
álframleiðsla að sjálf-
sögðu ekki eina leiðin til
að nýta þessa mikil-
vægu auðlind og auk þess hleypur
hún ekki frá okkur þótt eitthvað sé
beðið með framkvæmdir.“
Þetta er út af fyrir sig satt og rétt.
En hér vil ég vekja athygli á því að ál-
iðnaður á Íslandi hefur ekki aðeins í
för með sér minni losun gróðurhúsa-
lofttegunda en samskonar iðnaður
víða í heiminum, heldur leiðir hann
beinlínis af sér minni losun þessara
lofttegunda á heimsvísu en ef ál væri
alls ekki framleitt og notað. Ástæðan
er sú, að sá hluti álsins sem notaður er
í samgöngutæki dregur, vegna létt-
leika síns, meira úr losun gróðurhúsa-
lofttegunda frá þeim, borið saman við
að önnur og þyngri efni væru notuð í
þess stað, en sem nemur þeirri losun
sem fylgir framleiðslu alls álsins, ef
rafmagn til framleiðslunnar er unnið
úr vatnsorku eða jarðhita við íslensk-
ar aðstæður og besta aðgengilega
vinnslutækni notuð eins og áformað
er að gera hér á landi. Heildarútkom-
an fyrir andrúmsloftið er þannig
minni losun en án álsins. Þessu er öf-
ugt farið ef rafmagnið
er unnið úr eldsneyti.
Þetta er afar mikilvægt
atriði. Það er losunin á
heimsvísu sem ein
skiptir máli fyrir gróð-
urhúsaáhrifin en ekki
hvernig hún skiptist á
lönd og álfur.
Steinn ræðir í grein
sinni um vonir manna
um vetni sem orkubera
í framtíðinni. Orkubera,
en ekki orkugjafa, því
orku þarf til að fram-
leiða vetnið. Það er rétt
hjá honum að miklar
vonir eru við það
bundnar og hafa verið um nokkurn
tíma. Hinsvegar er vetni enn ekki
markaðshæfur orkuberi. Flestir sem
til þekkja munu vera sammála um að
allnokkur tími, jafnvel áratugir, muni
líða áður en vetni hefur náð verulegri
hlutdeild í orkumarkaði heimsins,
enda þótt skiptar skoðanir séu um
hve langur sá tími sé.
Í lok greinar sinnar segir Steinn:
„Stjórnvöld ættu því að bíða með
áform um álver í Reyðarfirði og ein-
beita sér að stækkun Norðuráls á
Grundartanga og Ísals, ef áhugi er
fyrir hendi, en þetta eru áreiðanlega
hagkvæmari kostir vegna tengsla við
þá starfsemi sem fyrir er og aðgangs
að öðrum mannvirkjum.“
Hér er að mínu mati misskilningur
á ferð. Engin ástæða er til að bíða
með álver á Reyðarfirði vegna vetn-
isframleiðslu. Notkun vetnis á Ís-
landi, eins og í öðrum löndum heims,
mun fara hægt og sígandi af stað en
aukast hraðar síðar. Við eigum nógar
orkulindir til vetnisvinnslu þótt Kára-
hnjúkavirkjun sé nýtt til álvinnslu,
enda hentar henni ekki hægt vaxandi
nýting. Um eða yfir 80% af stofn-
kostnaði Kárahnjúka-virkjunar ligg-
ur í stíflum og neðanjarðarmann-
virkjum sem endast öldum saman
með eðlilegu viðhaldi. Með því að end-
urnýja vélar og rafbúnað hennar á
nokkurra áratuga fresti má reka
virkjunina í margar aldir. Endingar-
tími álvers er miklu styttri og venju-
legur afskriftartími þess enn styttri.
Ekkert er því til fyrirstöðu að Kára-
hnjúkavirkjun, og aðrar svipaðar
virkjanir, séu nýttar til álvinnslu í ein-
hverja áratugi, en til vetnisvinnslu
eftir það. Þá væri álvinnslan búin að
greiða niður verulegan hluta stofn-
kostnaðarins og raforkukostnaður til
vetnisvinnslunnar gæti af þeim sök-
um orðið lægri. Í samkeppnisum-
hverfi ræðst það þó af því hvor býður
betra verð, álvinnsla eða vetnis-
vinnsla, í hvora rafmagnið er notað.
Bæði álvinnsla og vetnisvinnsla fela
þannig í sér vistvæna nýtingu ís-
lensku orkulindanna. En vert er að
hafa í huga að þegar vetni hefur náð
verulegri hlutdeild í orkumarkaði
heimsins verður það sjálft, eða vetn-
isríkar afurðir eins og metanól, orðið
verslunarvara á heimsmarkaði, svip-
að og olían er í dag. Rafgreining er
alls ekki ódýrasta aðferðin til að fram-
leiða vetni. Það er því engan veginn
sjálfgefið að vetni framleitt með raf-
greiningu úr íslenskum orkulindum
muni standast samkeppni við heims-
markaðsverð þegar svo er komið, þótt
það sé á hinn bóginn ekki útilokað.
Um vistvæna
orkunýtingu á
Íslandi
Jakob Björnsson
Orkulindir
Bæði álvinnsla og vetn-
isvinnsla, segir Jakob
Björnsson, fela í sér
vistvæna nýtingu ís-
lensku orkulindanna.
Höfundur er fyrrverandi orku-
málastjóri.
,,Ólögleg verslun“ er
hugtak sem flestir
tengja við eiturlyf og
áfengi, en ekki málm-
hylki með lofttegundum
til notkunar á kæli- og
slökkvikerfi. Ólöglegur
innflutningur ósoneyð-
andi efna svo sem
klórflúorkolefna,
vetnisklórflúorkolefna,
halóna og fleiri er far-
inn að ógna alþjóða-
samningnum um um-
hverfi og verslun.
Afleiðingin er aukin
eyðing ósonlagsins sem
verndar jörðina fyrir
skaðlegum geislum sól-
arinnar. Minna óson í háloftunum
hefur í för með sér meiri útfjólubláa
geislun á jörðunni með alvarlegum
afleiðingum fyrir menn, plöntur og
dýralíf. Montrealbókunin við Vínar-
samninginn um efni sem rýra óson-
lagið var gerð til að sporna við eyð-
ingu ósonlagsins.
Svartur markaður
með ósoneyðandi efni
Um leið og einhver efni eru bönnuð
myndast sjálfkrafa svartur markaður
fyrir þau og ósoneyðandi efni eru
engin undantekning frá þeirri reglu.
Um miðjan tíunda áratuginn þegar
útskipting klórflúorkolefna átti sér
stað á Vesturlöndum hófst ólögleg
verslun með ósoneyðandi efni. Talið
er að á árinu 1995 hafi ólögleg verslun
með klórflúorkolefni í Evrópu numið
allt að 70.000 tonnum. Þessi efni
koma aðallega frá fyrrverandi Sov-
étríkjunum og löndum Austur-Evr-
ópu. Þetta var mögulegt vegna þess
að Montrealbókunin gerir ráð fyrir
15 ára seinkun á útskiptingu óson-
eyðandi efna í þróunarlöndunum og í
löndum Austur-Evrópu
og því er enn leyfilegt
að framleiða og nota
þar ósoneyðandi efni.
Nú er búið að gera
samninga um að tak-
marka framleiðslu
ósoneyðandi efna í
Rússlandi og Kína, og
eru vonir bundnar við
að þeir hjálpi til við að
minnka flæði ólöglegra
ósoneyðandi efna frá
þessum löndum til Evr-
ópu og Bandaríkjanna.
Virkt eftirlit með
innflutningi er
nauðsynlegt
Talið er að hægt hefði verið að
koma í veg fyrir ólöglega verslun með
ósoneyðandi efni ef hugsað hefði ver-
ið út í þessi vandamál á fyrstu árum
Montrealbókunarinnar. Í fyrsta lagi
hefði verið best ef tekið hefði verið á
vandanum strax í upphafi og öll ríki
heims fylgt sömu áætlun um útskipt-
ingu ósoneyðandi efna. Það var þó
talið óraunhæft vegna efnahagslegra
ástæðna. Í öðru lagi hefði verið mögu-
legt að setja strax kvóta á notkun og/
eða sölu efnanna, eins og Íslendingar
hafa gert frá því 1994. Í þriðja og síð-
asta lagi hefði verið hægt að leysa
vandamálið á landsvísu ef stjórnvöld
hefðu haft pólitískan vilja til að taka
beint á ólöglegu versluninni með
virkara eftirliti og fræðslu til lögreglu
og tollstarfsmanna. Það er þekkt
staðreynd að lögregla og tollstarfs-
menn hafa ekki mikla reynslu af um-
hverfisglæpum.
Aðferðir við ólöglega verslun með
ósoneyðandi efni eru margskonar. Í
fyrsta lagi er leyft að flytja sum efnin
endurunnin milli landa og er nýfram-
leidd vara seld og merkt sem endur-
unnin, einkum í Bandaríkjunum. Í
öðru lagi er fölsun á tollapappírum al-
geng og notuð röng tollnúmer ásamt
rangri merkingu umbúða. Í þessu til-
felli treysta smyglararnir á vankunn-
áttu tollstarfsmanna vegna flókinna
efnafræðiheita efnanna og mismun-
andi verslunarheita. Í þriðja lagi eru
ólöglegu efnin sett inn í falskar um-
búðir, sem eru merktar sem löglegt
efni. Í fjórða lagi eru notaðar ýmsar
aðferðir við umskipun og ýmsir felu-
leikir við að raða ólöglegu efni aftast í
flutningagáma en löglegt efni haft
fremst. Í þessum tilfellum treysta
smyglararnir á að tollstarfsmenn
skoði aðeins fremst í gáminn, en ekki
aftar í hann.
Ný tækni kallar á nýjar aðferðir
Rafræn tollafgreiðsla er víða farin
að ryðja sér til rúms, þar á meðal hér
á Íslandi. Notkun rafrænna sam-
skipta við tollafgreiðslu getur boðið
upp á misnotkun og smygl. Innflytj-
endur geta merkt við að þeir séu með
leyfi fyrir innflutningi ákveðinna
efna, en tollayfirvöld ganga ekki eftir
því að leyfið sé sýnt, enda byggir
kerfið á trausti milli innflytjenda og
tollayfirvalda.
Umhverfisstofnun Sameinuðu
Ólögleg verslun með
ósoneyðandi efni
Heiðrún
Guðmundsdóttir
Andrúmsloft
Notkun rafrænna sam-
skipta við tollafgreiðslu,
segir Heiðrún
Guðmundsdóttir, býður
upp á misnotkun
og smygl.