Morgunblaðið - 12.07.2002, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. JÚLÍ 2002 31
ur að taka mið af því sem tæknin
leyfir í dag, svo sem lengd dulkóð-
unarlykils. Annars úreldist dulkóð-
un sem öryggisaðferð fljótt.“
Öryggismál mikilvægur
hluti netsins
Á síðasta ári var skipaður vinnu-
hópur um öryggismál og skilaði
hann skýrslu nýlega. Þar er út-
skýrð öryggisstefna og öryggis-
reglur heilbrigðisnetsins. Skýrslan
hefur verið send Persónuvernd til
kynningar og á eftir að fá endan-
lega staðfestingu. Þorgeir segir að
litið sé svo á að öryggismál séu
jafnsjálfsagður hluti af heilbrigðis-
netinu og aðrir hlutar þess. „Þess
vegna var eytt miklu púðri í verk-
efnaáætluninni í að ræða hvaða
leiðir bæri að fara í þeim efnum og
síðan útfærði vinnuhópurinn þær
hugmyndir,“ segir hann.
Í vinnuhópnum voru ráðgjafar
frá þremur fyrirtækjum sem sér-
hæfa sig í öryggismálum á upplýs-
ingasviði hér á landi; Stika, Verk-
og kerfisfræðistofunnar og KPMG.
Einnig voru fulltrúar heilbrigðis-
ráðuneytisins, LSH, Trygginga-
stofnunar, Háskóla Íslands, Ís-
lenskrar erfðagreiningar og Urðar
Verðandi Skuldar, auk fleiri sér-
fræðinga, í vinnuhópnum.
Miðlægur gagnagrunnur á heil-
brigðissviði mun í framtíðinni, þeg-
ar hann er tilbúinn, væntanlega
nota sömu flutningsleiðir og heil-
brigðisnetið, að því slepptu að sam-
kvæmt lögum þurfa allar upplýs-
ingar sem sendar eru í hann að fara
í gegnum dulkóðunarstofu Pers-
ónuverndar. Á dulkóðunarstofunni
verða síaðar úr upplýsingar um þá
sem ekki vilja vera í gagnagrunn-
inum. Hægt verður að nota heil-
brigðisnetið sem flutningsleið frá
stofnunum og inn í gagnagrunninn.
Vinna hófst í kjölfar stefnu-
mótunar ríkisstjórnarinnar
Íslenska heilbrigðisnetið á sér
nokkra sögu, þótt það sé enn á þró-
unarstigi og hafi ekki verið tekið í
notkun. Árin 1995–96 mótaði ríkis-
stjórnin stefnu um íslenska upplýs-
ingasamfélagið. Ísland skyldi skipa
sér í fremstu röð í upplýsingamál-
um. Í kjölfarið var ráðuneytunum,
hverju fyrir sig, falið að móta
stefnu sína.
Innan heilbrigðis- og trygginga-
ráðuneytisins var sett fram stefna í
upplýsingamálum heilbrigðiskerf-
isins. Hún var kynnt í bæklingi í
janúar 1998.
Markmið sem kynnt voru í bækl-
ingnum sem grunnur stefnumörk-
unar voru í fyrsta lagi að gæði og
hagkvæmni heilbrigðisþjónustunn-
ar yrðu aukin með markvissri upp-
byggingu og nýtingu upplýsinga-
tækni. Í öðru lagi að varðveisla og
öryggi gagna yrðu tryggð með við-
eigandi tækni og öryggisstuðlum. Í
þriðja lagi að friðhelgi einkalífs yrði
tryggð þegar ný tækni yrði inn-
leidd og í fjórða lagi að almenning-
ur ætti kost á greiðum samskiptum
við heilbrigðiskerfið og aðgangi að
þjónustu og upplýsingum um heil-
brigðismál með aðstoð upplýsinga-
tækni.
Ákveðið var að áhersla yrði lögð
á nokkra þætti upplýsingamála:
heilbrigðisnet, upplýsingakerfi,
rafræna sjúkraskrá, fjarlækningar
og heilsuvef. Umsjón verkefnanna
skyldi vera í höndum skrifstofu
áætlunar- og þróunarmála í heil-
brigðisráðuneytinu.
Í apríl árið 2000 var gerð ítarleg
verkáætlun um byggingu íslenska
heilbrigðisnetsins. Þar var umfangi
og notkunarsviði netsins lýst í smá-
atriðum, þróunarverkefnum fyrir
árin 2000–2003, fjallað um öryggis-
mál, stjórnun kerfisins og rekstur.
króna, nær til þriggja eða fjögurra
heilsugæslustöðva. „Það er oft erf-
itt að breyta því sem komið er í
vana. Við þurfum að eiga samstarf
við Lyfjastofnun, Tryggingastofn-
un ríkisins, landlækni og fleiri. Allir
hlutaðeigandi hafa að sjálfsögðu
skoðun á málinu. Það er einkenn-
andi á þessum verkefnum öllum að
þau kalla á samræmingu og mikinn
undirbúning þarf til að koma þeim í
framkvæmd,“ segir Ingimar.
Allt að 10% sparnaður
í lyfjakostnaði
Hann segir að færa megi fyrir
því rök að rafrænir lyfseðlar séu
öruggari en skriflegir, auk þess
sem ýmsir telji að lækka megi
lyfjakostnað um allt að 10% með
rafvæðingu. „En það verður
reynslan að leiða í ljós.“ Hann segir
að stefnt sé að því að í byrjun næsta
árs liggi fyrir ákvörðun um hvort
taka skuli rafræna lyfseðla í al-
menna notkun.
Í uppbyggingu netsins er lögð
áhersla á öryggismál og mörg þró-
unarverkefnin lúta að þeim. Þor-
geir segir að í þeim efnum hafi ver-
ið tekinn sá póll í hæðina að negla
ekki niður tæknileg atriði. „Dul-
kóðun er nauðsynleg, en hún verð-
fnum.
verkefna
nefna til-
r, nánar
endingar
með raf-
upplýs-
úkrunar-
dingar á
nustu til
ns.
raunir í
að bráða-
tilraunir
nabeiðnir
og svör.
ræna
i
með raf-
erfið gaf
DOC ehf.
rkefninu
lbrigðis-
ðisstofn-
úningi er
mun
gera víð-
kerfið á
gir Ingi-
að er að
milljónir
heilbrigð-
æsta leiti
Morgunblaðið/Arnaldur
araldsdóttir geislafræðingur.
ivarpall@mbl.is
Morgunblaðið/Arnaldur
son yfirlæknir skoðar tölvusneiðmyndir.
ÁHUGAMENN um þjóð-félagsmál hafa löngumlitið til íslenska þjóðveld-isins og velt því fyrir sér
hvernig á því stendur að það sam-
félag gat gengið upp án hefðbundins
ríkisvalds, sér í lagi framkvæmda-
valds. Eða gat þetta samfélag ef til
vill ekki gengið upp? Um þetta eru
skiptar skoðanir, en þó er bent á að
þjóðveldið var við lýði í um þrjár
aldir, sem er til að mynda talsvert
lengri tími en liðinn er frá stofnun
Bandaríkjanna. Og þau hafa reynd-
ar gengið í gegnum eina borgara-
styrjöld frá því þau voru stofnuð.
En hverjum sýnist einnig sitt um
hvernig ástandið var hér á landi á
þessum árum og hverjar ástæð-
urnar eru fyrir því að þjóðveldið leið
undir lok.
Frjálshyggju- eða markaðs-
hyggjumenn hafa ýmsir talið þjóð-
veldið til marks um að ríkisvaldið sé
óþarft og að þjóðveldið geti verið
fyrirmynd að betra samfélagi en við
búum við nú. Margir aðrir eru þvert
á móti þeirrar skoðunar að á þjóð-
veldisöld hafi sannast að ríkisvald sé
nauðsynlegt til að halda samfélög-
um saman, tryggja varanleika
þeirra og koma í veg fyrir hvers
kyns róstur og ofbeldisverk.
Tveir menn, Jared Diamond, pró-
fessor við UCLA, og Roderick T.
Long, aðstoðarprófessor við Aub-
urn-háskóla, hafa í nýlegum grein-
um sínum reifað ólík sjónarmið um
þetta efni. Diamond er sannfærður
um að þjóðveldisöldin hafi verið hin
versta vargöld hér á landi og sér fátt
jákvætt við þetta tímabil. Long lítur
þjóðveldið þvert á móti afar jákvæð-
um augum og bendir til að mynda á
að víg hafi ekki verið hlutfallslega
tíðari undir lok þjóðveldisaldar,
þegar þau voru algengust, en morð í
Bandaríkjunum á okkar dögum.
Það er því óhætt að segja að hann
hafi margt við röksemdir Diamonds
að athuga. Reyndar eru þessir
menn varla sammála um nokkurt
atriði er varðar þjóðveldið íslenska.
Diamond segir að þegar fyrstu
íbúarnir hafi komið hingað til lands
hafi þeir haft mikla andúð á um-
svifamiklu yfirvaldi og þess vegna,
en einnig vegna fátæktar, hafi þeir
einkavætt ríkisvaldið, sem hafi haft
í för með sér borgarastyrjöld, sem
endað hafi með því að þeir hafi misst
sjálfstæðið.
Áhrif náttúrunnar á þróun
þjóðveldisins
Hann leggur mikið upp úr áhrif-
um náttúrunnar á rás atburða og
bendir á að hér sé kaldara en í suð-
vesturhluta Noregs, sumarið
styttra og landbúnaður erfiðari. Of-
notkun Íslendinga á landgæðum
hafi, ásamt reglulegum eldgosum,
leitt til uppblásturs og eyðingar
skóga. Skortur á skógi hafi gert Ís-
lendingum ókleift að byggja sér ný
skip og um 1100 hafi nánast engin
sjóskip verið til hér á landi og Ís-
lendingar hafi verið algerlega háðir
flutningum erlendra manna, sem
hafi um aldir hlunnfarið landsmenn
í viðskiptum.
Long fellst ekki á þá kenningu
Diamonds að Íslendingar hafi verið
örsnauðir, svo snauðir að þeir hafi
hvorki haft efni á ríkisvaldi né sjó-
skipum. Í því sambandi nefnir hann
að bókmenntir Íslendinga á þessum
tíma, þróuð lög og ferðir vestur um
haf til Norður-Ameríku bendi ekki
verið einkavætt, svo sem slökkvi-
starf, málshöfðun gegn meintum
glæpamönnum, framkvæmd dóma
og fátækrahjálp. „Jafnvel kirkjur
voru reistar og reknar í hagnaðar-
skyni fyrir landeigendur, sem héldu
eftir um helmingi tíundarinnar,“
segir Diamond.
Long er talsvert annarrar skoð-
unar um þessi atriði og nefnir til að
mynda að Tyrkjaránið geti varla
verið til staðfestingar því að ríkis-
vald hafi skort, því á þeim tíma hafi
landið verið undir „vernd“ dönsku
krúnunnar, eins og hann orðar það.
Og hann álítur ekki að það hafi verið
of mikil einkavæðing allra þeirra
þátta sem Diamond nefnir sem leitt
hafi til hnignunar þjóðveldisins.
Þvert á móti telur hann að tíundin
og sú minnkandi samkeppni í fram-
kvæmd dóma og samþjöppun valds
sem henni fylgdi hafi gert út af við
þjóðveldið.
En hvers vegna varð sú sam-
þjöppun valds sem hér er nefnd,
spyr Long, stafaði hún af innbyggð-
um göllum í kerfinu? Eins og fyrr
segir er skýring Diamonds sú að
efnaminni bændur hafi smám sam-
an orðið fjárhagslega háðir hinum
efnameiri vegna erfiðs árferðis. Lík-
legri skýring að mati Longs er upp-
taka tíundarinnar árið 1096, en hún
hafi orðið möguleg þegar þjóðin var
orðin kristin. Þetta hafi verið fyrsti
raunverulegi skatturinn hér á landi,
áður hafi verið um að ræða gjöld eða
þóknanir sem menn hafi kosið að
greiða fyrir tiltekna þjónustu.
Minnkandi samkeppni
Þá hafi tíundin ekki haft þann
samkeppniseiginleika sem einkennt
hafi réttarfar og fullnustu dóma hér,
en samkvæmt lögum gátu menn val-
ið sér goða án tillits til búsetu. Þess
vegna hafi valdsmennirnir þurft að
keppa um bændurna, en með tíund-
inni hafi höfðingjarnir orðið mun
ríkari en áður. Smám saman hafi
ríkustu höfðingjarnir náð að sölsa
jarðir minni höfðingjanna undir sig,
sem hafi orðið til að auka áhrif
þeirra sterkustu á þingi, dregið enn
úr samkeppninni og gert þeim kleift
að krefjast hærri gjalda vegna ein-
okunarstöðu. Bændurnir hafi þar
með verið orðnir nokkurs konar
þegnar þeirra.
Long segir einnig að sá ókostur
hafi verið á kerfinu að takmarkaður
fjöldi goðorða hafi verið til. Ef
stofna hefði mátt ný goðorð hefði að
hans sögn ekki komið að sök þó
höfðingjar hefðu keypt aðra og
minni höfðingja upp, því samkeppni
hefði áfram verið til staðar.
Þetta telur Long sýna að kerfið
sem hér var á þjóðveldisöld hafi
ekki hrunið vegna innbyggðra galla
og ekki vegna of mikils einkafram-
taks. Kerfið hafi brugðist á því sviði
þar sem minnstur kostur var á sam-
keppni og þar sem einkaframtakið
naut sín síst. Þeir þættir sem hafi
gert það að verkum að þjóðveldið
gekk upp í þrjár aldir hafi verið þeir
þættir þess þar sem einkaframtakið
fékk mest að njóta sín.
til fátæktar nema síður sé. Long
vitnar meðal annars til skrifa dr.
Birgis Þórs Runólfssonar um þetta
atriði, en rannsóknir hans hafi bent
til stöðugra efnahagslegra fram-
fara, meðal annars aukinnar fram-
leiðslu útflutningsvara, á þjóðveld-
istímanum. Long vitnar einnig til
Birgis Þórs varðandi það hvort hér
hafi vantað timbur, en Birgir Þór
hafi bent á að hingað hafi verið flutt-
ur viður til annarra nota en skipa-
smíða. Niðurstaða hans sé sú að Ís-
lendingar hafi kosið sjálfir að nýta
sér hlutfallslega yfirburði sína í
landbúnaði, þ.e. að þeir hafi verið
hlutfallslega betri bændur en skipa-
smiðir og því eftirlátið öðrum sigl-
ingarnar, væntanlega þar sem það
hafi verið arðsamara.
Fækkun sjálfstæðra bænda
Önnur meinsemd sem Diamond
telur að hafi ýtt undir fall þjóðveld-
isins er að fátækari bændur hafi
smám saman orðið háðir hinum efn-
aðri, því þegar illa hafi árað hafi þeir
orðið að fá lánað hey. Þetta hafi leitt
til þess að í stað þess að skömmu
eftir landnám hafi verið 4.500 sjálf-
stæðir bændur hér, þá hafi 80% alls
jarðnæðis á 13. öld verið komið í
eigu fimm fjölskyldna og sjálfstæðu
bændurnir hafi verið orðnir að
leiguliðum. Afleiðing þessarar þró-
unar hafi verið borgarastyrjöld.
Long er ósáttur við þessa skýr-
ingu og telur að þótt sumir bændur
hafi átt stærri jarðir en aðrir þá hafi
þeir líka haft fleiri skepnur að fóðra
og þess vegna sé ekki líklegt að þeir
hafi haft meira hey á haus en bænd-
ur á minni býlum. Þeir hafi þess
vegna ekki farið betur út úr harð-
indum en aðrir.
Þriðja afleiðing veðurfarsins hér
á landi segir Diamond hafa verið
viðvarandi fátækt og hann segir að
Ísland hafi á miðöldum verið verst
stadda land Evrópu efnahagslega
séð. Það hafi jafnvel verið fátækara
en Albanía. Hér hafi hvorki verið
bæir né þorp, ekki vegir eða vagnar,
og hér hafi enginn maður haft versl-
un og viðskipti að aðalstarfi.
Ísland var því, að sögn Diamonds,
jafnvel of fátækt til að geta haldið
uppi ríkisstjórn. Og þar sem Íslend-
ingum var hvort eð er illa við yf-
irvald eftir að hafa kynnst vaxandi
valdi Noregskonungs, þá hafi þeir
farið að líta á það sem kost að hafa
enga ríkisstjórn, þótt raunin hafi
verið sú að þeir hafi ekki haft efni á
henni. Diamond segir að Ísland hafi
á miðöldum ekki haft neina embætt-
ismenn, enga skatta, enga lögreglu
og engan her. Landið hafi því verið
varnarlaust gagnvart árásum sjó-
ræningja, og er Tyrkjaránið árið
1627 nefnt þessu til staðfestingar,
en þá hafi ræningjar drepið eða haft
á brott með sér nær hundraðasta
hvern íbúa landsins.
Áhrif tíundarinnar
Diamond segir að sumt af því sem
talið hafi verið eðlilegt annars stað-
ar að ríkið sinnti hafi alls ekki verið
fyrir hendi hér á landi. Annað hafi
Íslenska
þjóðveldið
Var þjóðveldisöld
tími fátæktar og
ófriðar eða friðar
og efnahagslegra
framfara?
Morgunblaðið/Ómar
Deilt er um hvort eyðingu skógar eftir landnám hafi fylgt skortur á
viði til skipasmíða og það hafi átt þátt í falli íslenska þjóðveldisins.