Morgunblaðið - 31.08.2002, Side 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. ÁGÚST 2002 31
M
ANNKYN að
störfum. Eða
hvað? Það er
ekki laust við að
mannfjöldinn á
leiðtogafundi Sameinuðu þjóð-
anna um sjálfbæra þróun í Jó-
hannesarborg sé yfirþyrmandi.
Sextíu þúsund manns þegar allt
er talið, jafnvel fleiri er sagt,
reyndar kemst bara tíundi hluti
þessa fjölda inn í ráðstefnu-
miðstöðina í einu og þar hafa
fulltrúar í sendinefndum þátt-
tökuríkjanna tæplega 200 for-
gang. En um alla borg er fundað,
skrafað og bornar saman bækur.
Miðstöð frjálsra félagasamtaka
og alls kyns þrýstihópa er á
svæði sem er líkast til hundrað
sinnum stærra en Laugardals-
höllin okkar. Um það bil 600 við-
burðir bara þar.
Úrtölu- og svartsýnismenn
segja ekkert vit í svona sam-
kundum. Hér sé hver höndin upp
á móti annarri og ekki nokkur
leið til þess að ná sameiginlegri
niðurstöðu sem komi öllu mann-
kyni til góða. Sú hætta er vissu-
lega fyrir hendi. Í þessari viku
hafa saminganefndir þjóðanna
setið á ströngum fundum og
reynt að fækka ágreinings-
atriðum í drögum að fram-
kvæmdaáætlun ráðstefnunnar.
Á morgun mæta leiðtogarnir til
leiks og þeim er ætlað að útkljá
erfiðustu deiluefnin. Þeir eiga
ekki létt verk fyrir höndum. En
meðan þessu fer fram halda um-
hverfisverndar- og mannrétt-
indasamtök og alls kyns hags-
munahópar samningamönnum
við efnið.
Stóra spurningin er auðvitað
hvort ráðstefnan í Jóhann-
esarborg árið 2002 verði jafn
söguleg og árangursrík ráð-
stefna og Ríó-fundurinn 1992.
Ýmsir leiðtogar t.d. George W.
Bush Bandaríkjaforseti, sem er
víst í sumarleyfi, og álitsgjafar
etja kappi um að afskrifa þessa
ráðstefnu áður en hún er yf-
irstaðin. Fjarvera Bandaríkja-
forseta ber fyrst og fremst vitni
um skort á pólitískum kjarki og
ótrúlega skammsýni í umhverf-
ismálum. Og það sama má segja
um aðra leiðtoga sem telja sér
ekki fært að mæta til fundarins.
Átakalínurnar eru skýrar.
Evrópusambandið á aðra hönd
og Bandaríkin á hina. Ísland og
Noregur virðast vinna nokkuð
náið með ESB en Ástralía og
Kanada eru oftast í liði með
Bandaríkjastjórn.
Á milli ESB og Bandaríkjanna
er grundvallarágreiningur um
það hvort framkvæmdaskjalið
eigi að innhalda tölusett og tíma-
sett markmið í umhverfismálum.
Samningamenn Bandaríkja-
stjórnar vilja hafa orðalag óljóst
og opið. ESB vill skuldbindingar
til 10–15 ára í senn. Hinn gríð-
arstóri ríkjahópur þróunarland-
anna, G-77, er innbyrðis mjög
ólíkur og oft erfitt að henda
reiður á hvað heldur honum
saman. Hvað eiga olíuríkin í
OPEC t.d. sameiginlegt með fá-
tækustu ríkjunum í Afríku?
Þessi samsetning einfaldar ekki
samningaviðræður.
Verði niðurstaðan óljós og lítt
skuldbindandi fyrir ríki jarðar
mun það valda flestum sem hér
eru miklum vonbrigðum. Hitt er
þó alvarlegra að slík niðurstaða
væri í raun uppgjöf gagnvart
þeim verkefnum sem framundan
eru og svik við þá 2 milljarða
mannkyns sem draga fram lífið á
minna en 150 krónum á dag.
Frjáls verslun er í brennidepli
í Jóhannesarborg. Milliríkja-
viðskipti þurfa ekki einvörðungu
að vera frjáls heldur að styðjast
við sanngjarnar leikreglur. Á
hverju ári verja iðnríkin 50 millj-
örðum Bandaríkjadollara í þró-
unaraðstoð. Á sama tíma eru 350
milljarðar dollara veittir til nið-
urgreiðslu á landbúnaðar-
afurðum í þessum sömu löndum.
Hingað til hafa hagsmunir iðn-
ríkjanna algjörlega ráðið ferð-
inni í mótun leikreglna Heims-
viðskiptastofnunarinnar (WTO)
með þeim afleiðingum að fátæk-
ustu ríki heims eiga litla sem
enga möguleika til þess að koma
framleiðslu sinni á markað á
Vesturlöndum. Framleiðslu-
styrkir og niðurgreiðsla land-
búnaðarafurða í Bandaríkjunum
og innan ESB er mestur Þránd-
ur í Götu ríkjanna í suðri. Hvern-
ig eiga þau að geta unnið sig út
úr fátækt er útflutningsmark-
aðir fyrir framleiðslu þeirra eru
lokaðir og verðinu á vörunni sem
þessi ríki gætu keppt við, t.d.
landbúnaðarafurðum, er haldið
óeðlilega lágu með markaðs-
inngripum á Vesturlöndum?
Fátt skiptir viðskiptahagsmuni
þróunarlandanna meira máli til
framtíðar en aðgangur að mörk-
uðum ríkustu þjóða heims.
Ísland, Noregur og Evr-
ópusambandið vilja senda
sterk skilaboð til umheims-
ins um þróun notkunar
endurnýjanlegra orku-
gjafa. Deilan um orðalag
greinarinnar í fram-
kvæmdaskjalinu sem
fjallar um aukna notkun
endurýjanlegra orkugjafa
stendur við Bandaríkin og
OPEC-ríkin.
Hér er auðvitað á ferðinni
prinsippmál sem olíuveldin mega
ekki standa í vegi fyrir.
Útrýming fátæktar er for-
gangsverkefni á sviði mannrétt-
indabaráttunnar sagði Mary
Robinson, yfirmaður Mannrétt-
indastofnunar Sameinuðu þjóð-
anna, í ávarpi sínu til ráðstefnu-
fulltrúa í Jóhannesarborg. Það
er líka forgangsverkefni eigi
sjálfbær þróun umhverfisins að
verða að veruleika. Verkefnin
blasa við hvert sem litið verður.
Heilsugæsla og bólusetning
barna, grunnmenntun fyrir alla,
bæði stelpur og stráka, sjálfs-
ákvörðunarréttur kvenna yfir
líkama sínum og lífi, efling
mannréttinda um allan heim.
Skynsamleg og réttlát nýting
náttúruauðlinda. Aðgangur allra
að hreinu drykkjarvatni. Ef ekki
verður tekist á við þessi grund-
vallarverkefni er tómt mál að
tala um náttúru- og umhverf-
isvernd í anda sjálfbærrar þró-
unar á 21. öldinni. Þess vegna er
ekki bara æskilegt heldur nauð-
synlegt að stjórnvöldum sé hald-
ið við efnið með fundum sem
þessum á 10 ára fresti eða svo.
Hér gefst ómetanlegt tækifæri
til þess að staldra við, líta um öxl
og horfa fram á við og spyrja sig
vort við séum á réttri leið til
sjálfbærrar þróunar.
Frjáls verslun, fátækt, kven-
frelsi, eignarhald á landi og virð-
ing fyrir mannréttindum. Allt
eru þetta lykilatriði í umræðunni
um framtíð sjálfbærrar þróunar
á jörðinni hér í Jóhannesarborg.
Líklega þykir einhverjum um-
hverfisvernd og frjáls verslun
eiga fátt skylt en þegar málið er
krufið til mergjar kemur annað í
ljós. Sjálfbær þróun í umgengni
við náttúruna og auðlindir jarðar
er forsenda þess að árangur ná-
ist í baráttunni við örbirgð og
vaxandi misskiptingu tekna í
heiminum.
Aftur á bak í Jó-
hannesarborg?
Eftir Þórunni Sveinbjarnardóttur
’ Framleiðslustyrkirog niðurgreiðsla
landbúnaðarafurða
í Bandaríkjunum og
innan ESB er mestur
Þrándur í Götu
ríkjanna í suðri. ‘
rgar.
af því,
akar spildur
ðar. Vissu-
rst ná þeir
r. Má því
rir brjósti,
og nýju
stað breyt-
eða hvern-
ir ákveði
g vísinda
enn eru í
eða New
hinn bóginn
rð við þá,
skapi al-
vísinda-
egum
sínum tíma.
ar á Keld-
kóla- og vís-
íðan auk
arann-
rök virðast
ækifæri,
m séu ekki
n stað. Er í
um að
luta eða
ram með
nn tekur
ákvarðanir af þessu tagi, en þeir, sem vinna hjá einkaað-
ilum. Stundum er engu líkara en þeir telji sig fara með
eignarhald á opinberum mannvirkjum, lóðum og lendum
og ekki megi taka ákvarðanir um þær án þeirra sam-
þykkis.
Þegar litið er til raka þeirra, sem hafa opinberlega
lagst gegn því, að flutt verði frá Keldum, sést, að þeir líta
fremur til fortíðar en framtíðar. Má þar nefna grein eftir
Halldór Þormar, fyrrverandi prófessor við Háskóla Ís-
lands, í Morgunblaðinu 24. ágúst sl. Hún byggist meira á
fortíðarþrá en framtíðarsýn. Þó sér höfundur þann kost,
að reisa megi háhýsi yfir menn og dýr á Keldum, þegar
fram líða stundir. Segir hann það skammsýn gróðasjón-
armið um lóðasölu, að flytja Keldnastarfsemina annað.
Höfuðrök prófessorsins fyrrverandi lúta þó ekki að
aðstöðu eða heimilisfangi heldur að því, hvaða vís-
indamenn störfuðu á Keldum og hverjir leiddu starfið
þar, það er Björn Sigurðsson, Páll Agnar Pálsson, Guð-
mundur Pétursson og Guðmundur Georgsson. Undir
forystu þessara manna hafi Keldur öðlast alþjóðlega
virðingu.
x x x
Þótt starfsemi á Keldum flytjist á nýjan stað, er ekki
vegið að brautryðjandastarfi Björns Sigurðssonar.
Áfram verður kenning hans í kennslubókum í sýklafræði
og læknisfræði. Áfram verður fyrir hendi vitneskja um,
að kenning Björns spratt af rannsóknum hans á smit-
andi sauðfjársjúkdómum. Áfram verður litið á kenningu
Björns sem mesta framlag Íslendings í læknavísindum.
Með starfi sínu og miklum árangri hefur Björn orðið
mörgum íslenskum vísindamanni fyrirmynd.
Spurning er, hvort ekki eigi að tengja hina miklu
rannsóknastarfsemi, sem sprottin er af starfi Björns, við
stofnun með nafni hans sjálfs. Hitt er að sjálfsögðu auð-
velt að flytja Keldna-nafnið með tilraunastöðinni, verði
ákveðið að velja henni nýjan stað.
Reynsla af starfinu á Keldum glatast ekki, þótt flutt
sé á milli húsa eða borgarhverfa. Hún kennir, að mik-
ilvægt er að sameina vísindalegar rannsóknir á sviði líf-
og læknisfræði og svonefndar þjónusturannsóknir á
dýrasjúkdómum. Allt annað er að glíma við viðfangsefni
af þessum toga núna en árið 1948. Þrátt fyrir framsýni
sá enginn þá, að átta háskólar yrðu starfandi í landinu
árið 2002 og þar af einn á Hvanneyri, sem sinnti land-
búnaðarvísindum sérstaklega.
Úttekt á grunnvísindastarfi hér á landi sýnir, að í al-
þjóðlegum samanburði eru Íslendingar í fremstu röð í
heilbrigðisvísindum. Læknisfræðilegar rannsóknir ís-
lenskra sérfræðinga vekja heimsathygli á mörgum svið-
um. Allt bendir því til þess, að vísindagarðar í Vatnsmýr-
inni með sérstaka áherslu á líf- og læknisfræði ávinni sér
með skjótum hætti alþjóðlega viðurkenningu.
Við núverandi aðstæður kann beinlínis að vera skað-
legt fyrir þróun vísindastarfsemi, að láta ákvarðanir um
húsnæðis- og starfsaðstöðu, sem teknar voru fyrir meira
en hálfri öld, ráða ferðinni við val á starfsumhverfi og
daglegum tengslum við aðrar vísindagreinar.
x x x
Það er verðugt viðfangsefni að velta fyrir sér og ræða
framtíðaraðstöðu fyrir hið mikilvæga vísindastarf, sem
unnið er á Keldum. Óskynsamlegt er að gera það á for-
sendum ótta við breytingar eða vegna þarfar á að búa
við öryggi í viðjum vanans.
Góðir vísindamenn náðu góðum árangri við störf sín á
Keldum. Enginn getur fullyrt, að þeir hefðu ekki gert
það, þótt tilraunastöðin hefði verið öðru vísi í sveit sett.
Hafi heimilisfang hennar ráðið úrslitum, er lítið gert úr
hæfileikum þeirra, sem að rannsóknum unnu.
Þeim, sem nú starfa á Keldum, er einnig gert rangt til,
ef látið er í veðri vaka, að þeir nái ekki árangri í vís-
indastörfum sínum nema vegna þess að forverar þeirra,
einmitt á þessum stað, unnu vísindaleg afrek. Umræður
af þessum toga um vísindastarf á Keldum skila í raun
engu, því að þær snúast um annað en þau viðfangsefni,
sem við blasa, þegar litið er til þróunar byggðar og þarf-
ar á Keldum fyrir aukið húsrými undir vísindastarf þar.
ifæri breytinganna
bjorn@centrum.is
l þótt endurnýjanlegir orkugjafar
knir upp telur umhverfisnefnd
ðu þjóðanna að hitastig muni
m 2-3 gráður fram til ársins 2100.
við að sú breyting hafi minni áhrif
n en þróunarríkin.
fyrir að okkur finnist við þurfa að
róttækra aðgerða vegna loftslags-
a þá sýna hagfræðilegir útreikn-
am á að það er miklu dýrara að
róttæks niðurskurðar á útblæstri
ings heldur en greiða þann kostn-
að sem hlýst af aðlögun að hlýrra loftslagi.
Að auki benda öll reiknilíkön til að Kyoto-
samþykktin muni hafa hverfandi áhrif á
loftslag og einungis fresta loftslagsbreyt-
ingum sem spáð er að verði fyrir árið 2100
um sex ár. Þrátt fyrir það er áætlaður
kostnaður við Kyoto-bókunina á bilinu
150–350 milljarðar dollara árlega.
Þá tölu má bera saman við árleg framlög
til þróunaraðstoðar í heiminum, en þau
nema um 50 milljörðum dollara.
Þar sem loftslagsbreytingar hafa hlut-
fallslega meiri áhrif á þriðjaheimsríki
verðum við að velta því fyrir okkur hvort
Kyoto sé rétta leiðin til að hjálpa þeim.
Svarið er nei. Fyrir sömu upphæð og
Kyoto kostar á hverju ári mætti leysa al-
varlegasta vandamál heimsbyggðarinnar.
Við gætum tryggt hverju einasta manns-
barni hreint vatn. Það eitt og sér myndi
bjarga tveimur milljónum mannslífa á ári
og koma í veg fyrir að 500 milljónir manna
sýkist alvarlega. Í raun mætti, samkvæmt
mati Sameinuðu þjóðanna, tryggja öllum
íbúum heimsins aðgang að lágmarksheil-
brigðisþjónustu, menntun, fjölskylduráð-
gjöf, vatni og hreinlætisaðgerðum fyrir þá
upphæð sem Kyoto hefði kostað Bandarík-
in einvörðungu. Myndi það ekki þjóna
heiminum betur að fara þá leið?
Áherslan ætti að vera á þróun en ekki
sjálfbærni. Þróun er ekki einungis verð-
mæt í sjálfu sér. Til lengri tíma litið mun
hún gera þriðja heiminn meðvitaðri um
umhverfið. Það er ekki fyrr en fólk hefur
nóg að borða að það fer að velta fyrir sér
áhrifum gjörða sinna á umheiminn og
framtíðarkynslóðir. Með því að einblína á
sjálfbærni eru iðnríkin að leggja áherslu á
framtíðina í stað nútímans. Þetta er öf-
ugsnúið. Áhersla á þróun hjálpar fólki í
samtíðinni og leggur jafnframt grunninn
að betri framtíð.
Bandaríkin standa frammi fyrir ein-
stöku tækifæri í Jóhannesarborg. Þau geta
nýtt sér mátt sinn til að draga athyglina að
þróun. Stjórn Bush hefur verið úthúðað af
mörgum Evrópubúum fyrir að leggja ekki
nægilega áherslu á sjálfbærni og þá ekki
síst fyrir að hafna Kyoto-bókuninni.
Líklega hafa hinir kaldhæðnu Evrópu-
menn rétt fyrir sér er þeir halda því fram
að ákvörðun Bandaríkjanna hafi verið tek-
in á grundvelli efnahagslegra eiginhags-
muna í stað trúar á framþróun í heiminum.
Í Jóhannesarborg getur Bandaríkjastjórn
hins vegar sett ákvörðun sína í það ljós að
rétt sé að leggja áherslu á mikilvægari
málefni: Hreint drykkjarvatn, betri hrein-
lætisaðgerðir, heilbrigðismál og baráttuna
gegn fátækt í heiminum. Það myndi gefa
Bandaríkjunum siðferðilega yfirburði.
Þegar Bandaríkin höfnuðu Kyoto á síð-
asta ári héldu Evrópumenn því stöðugt
fram að nú væri það í þeirra höndum „að
bjarga heiminum“. Ef Bandaríkin væru
hins vegar fús til að beita sér fyrir því að
framþróun yrði tryggð gætu þau staðið
uppi sem bjargvætturinn.
álfbærni
Reuters
gamall, leitar að einhverju nothæfu á sorphaug í Managva í Níkaragva.
Höfundur er forstöðumaður Dönsku umhverf-
ismatsstofnunarinnar og höfundur bókarinnar
The Skeptical Environmentalist. Greinin er birt
með góðfúslegu leyfi höfundar.