Morgunblaðið - 28.09.2002, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. SEPTEMBER 2002 31
n sérfróðir
kveðna
Vandanum
húsum eða
r aðgerð-
íma til að
ins og
di ráð. Úr-
aflokki rík-
m lýsa
igðismál í
s ár hvert
æðna á Al-
ýnisatriði
miðla.
umræður
sköp heim-
ti menn
seti Alþing-
enn geta
um lið.
r úr um-
r til að
laginu, er
stöðuþing-
yrstur
eitthvert
máli. Máls-
þingmenn
num frekar
notuð á
rófkjörum
arin til að
ðherrum til
mræður á
Alþingi snúast um mál, sem hæst ber í fréttum dag frá
degi.
Þótt þessar stuttu umræður um einstök mál dragi
mesta athygli fjölmiðla að Alþingi gefa þær alls ekki
neina mynd af störfum þingmanna. Þau snúast einkum
um athugun á einstökum málum, stórum og smáum,
sem rædd eru í þingsalnum, en einkum í nefndum
þingsins. Störf í þingnefndum eru bæði fræðandi og
gefandi, því að þau veita sýn á úrlausnarefni, þar sem
unnt er að kalla hina hæfustu einstaklinga til að veita
upplýsingar og ráð.
Stundum er rætt, einkum af stjórnarandstöðu, að
æskilegt sé að opna fundi þingnefnda. Hætt er við, yrði
það gert, að hyrfi sá trúnaður, sem almennt ríkir í
nefndastörfum og gefur þeim meira gildi en hitt að fá
tækifæri til að slá um sig með sama hætti og unnt er að
gera í þingsalnum.
x x x
Viðleitni undanfarinna ára hefur miðast að því að
færa málefni frá ríkinu til einkaaðila. Davíð Oddsson
skýrði frá því í vikunni, að þessi viðleitni takmarkaðist
ekki við sölu á bönkum og Símanum, heldur yrði að líta
til fleiri þátta, og nefndi hann þar meðal annars starf-
semi sjóða eins og Íbúðalánasjóðs. Einnig má nefna
Lánasjóð íslenskra námsmanna í þessu samhengi.
Innan menntakerfisins hefur verið unnið að því und-
anfarin ár að efla samstarf við einkaaðila á mörgum
sviðum. Árangur þess sést best af blómlegri starfsemi
þriggja einkarekinna háskóla, Háskólans í Reykjavík,
Listaháskóla Íslands og Viðskiptaháskólans Bifröst.
Þar hleypur ríkisvaldið ekki frá skuldbindingum um
að leggja fé til æðri menntunar heldur gerir samning
við einkaaðila um nýtingu á þessu fé til skólastarfs.
Samstarf um notkun upplýsingatækninnar á sviði
menntamála og við þróun landskerfis fyrir bókasöfn,
svo annað dæmi sé tekið, byggist á samningum milli
hins opinbera og einkaaðila.
Vekur undrun, að ekki sé unnt að vinna með sam-
bærilegum hætti að fjármögnun og þróun heilbrigð-
iskerfisins. Skilgreina mælanlegar einingar og þjón-
ustustig og greiða fé úr ríkissjóði á þeim grundvelli,
hvort sem um ríkisrekna eða einkarekna starfsemi er
að ræða.
x x x
Á sautjánda landsþingi Sambands íslenskra sveitar-
félaga á Akureyri nú í vikunni var Ejgil W. Rasmussen,
formaður Danska sveitarfélagasambandsins, meðal
ræðumanna. Í máli hans kom fram, að í Danmörku
væru velferðarmálin meira en áður viðfangsefni á
landsvísu. Sérhver stjórnmálaflokkur í danska þinginu
reyndi að eigna sér ákveðna stöðu í umræðum um vel-
ferðarmál. Á undanförnum 30 árum hefði sú breyting
orðið, að velferðarmálum væri ekki lengur stjórnað af
framboði heldur eftirspurn – sveitarfélögin ættu að láta
það í té, sem borgararnir krefjast.
Á þetta ekki einnig við hér á landi? Ekki er spurt,
hvort nóg hafi verið gert, heldur hvers vegna ekki sé
gert meira. Umræður á Alþingi munu verða á þessum
forsendum um velferðarmálin í vetur. Þess verður kraf-
ist af flokkum og einstökum stjórnmálamönnum, að
þeir hafi skýra stefnu til að koma til móts við einstaka
hópa innan velferðarkerfisins.
Skattahækkanir verða ekki á dagskrá kosningaþings.
Eigi að auka útgjöld til velferðarmála verður annað-
hvort að gera það með betri nýtingu á skattfé almenn-
ings eða með því að forgangsraða með nýjum hætti og
færa fé á milli málaflokka. R-listinn í Reykjavík hafnaði
forgangsröðun í þágu aldraðra og öryrkja með lækkun
fasteignaskatta á þeirri forsendu, að um óeðlilega mis-
munun í þágu þessara hópa væri að ræða. Hvar eru
mörkin að þessu leyti?
Á Alþingi og í komandi kosningaumræðum verða
stjórnmálamenn og flokkar þeirra að glíma við hin
stóru velferðarmál og svara áleitnum spurningum um
þau með sannfærandi hætti til að fá góðan hljómgrunn
meðal kjósenda.
ningaþingi
bjorn@centrum.is
rinnar og því kerfi sem þar hefur
ggt upp til að leysa deilur.
etur líka gerst að hugmyndir að
egum lausnum stuðli að því að
é gert af því að þær eru and-
bandarískum gildum. Sem dæmi
a hið „Nýja alþjóðlega upplýs-
ulag“ sem UNESCO lagði til á
áratugnum og hefði hjálpað harð-
m að skerða fjölmiðlafrelsi. Ný-
mi er þegar Rússar og Kínverjar
eg fyrir að öryggisráðið heimilaði
að komið yrði í veg fyrir mannréttinda-
brot í Kosovo árið 1999. Þegar upp var
staðið ákváðu Bandaríkin að grípa til að-
gerða án samþykkis Sameinuðu þjóðanna.
Þrátt fyrir það var ekki um einhliða að-
gerð að ræða heldur aðgerð í náinni sam-
vinnu við bandamenn innan NATO.
Þegar upp er staðið eru hins vegar sum
mál er snerta fleiri en eitt ríki í eðli sínu
fjölþjóðleg og verða ekki leyst nema í
samvinnu ríkja. Loftslagsbreytingar eru
fullkomið dæmi um slíkt. Ekkert ríki
framleiðir jafnmikið af gróðurhúsaloftteg-
undum og Bandaríkin en þrír fjórðu
þeirra verða hins vegar til utan landa-
mæra Bandaríkjanna. Án samstarfs geta
Bandaríkin ekki haft áhrif á málið. Það
sama á við um fjölmörg önnur mál: út-
breiðsla smitsjúkdóma, stöðugleiki á al-
þjóðlegum fjármálamörkuðum, hið alþjóð-
lega viðskiptakerfi, útbreiðsla gjöreyð-
ingarvopna, eiturlyfjasmygl, skipulögð
alþjóðleg glæpastarfsemi og alþjóðleg
hryðjuverkasamtök.
Fjölþjóðastefna er gott tæki til að fá
önnur ríki til að deila þeirri byrði að veita
almannagæði. Það að deila byrðinni
styrkir einnig sameiginleg gildi. Jafnvel á
hernaðarsviðinu ættu Bandaríkin sjaldan
að grípa ein til aðgerða. Ekki nóg með að
bandarísku þjóðinni sé illa við það – sam-
kvæmt skoðanakönnunum eru tveir þriðju
Bandaríkjamanna hlynntari fjölþjóðlegum
aðgerðum en einhliða aðgerðum – heldur
hefur það áhrif á öðrum sviðum. Banda-
ríkin greiða minnihluta af kostnaði við
friðargæsluaðgerðir NATO og Sameinuðu
þjóðanna og lögmæti hinnar fjölþjóðlegu
regnhlífar dregur úr þeim skaða sem hinn
svokallaði „mjúki máttur“ (soft power)
Bandaríkjanna, t.d. efnahagslegur stuðn-
ingur og menning, verður fyrir.
Bandarísk utanríkisstefna ætti að hafa
fjölþjóðastefnu að leiðarljósi en ekki allar
tegundir fjölþjóðastefnu. Stundum gætu
Bandaríkin þurft að gera hlutina ein. Ef
Bandaríkin gera það til að ná fram al-
mannagæðum, sem koma öðrum til góða,
gæti eðli þeirra markmiða sem Bandarík-
in eru að ná fram vegið upp andstöðuna
við þá aðferð sem er notuð og gert að-
gerðirnar viðunandi í huga annarra.
Ef Bandaríkin reyna í fyrstu að hafa
samráð við önnur ríki og reyna að ná
fram fjölþjóðlegri lausn er líklegra að
menn fyrirgefi þeim þótt þau grípi síðan
til einhliða aðgerða. En ef Bandaríkin eru
of fljót að falla fyrir freistingu einhliða
aðgerða er hætt við að þau muni fá á sig
sömu gagnrýni og stjórn Bush þarf nú að
takast á við. Í þeim tilvikum eykst hættan
á því að markmiðin náist ekki vegna þess
hversu fjölþjóðleg mál eru í eðli sínu farin
að verða á tímum alþjóðavæðingar og
vegna þess hve draga mun úr hinum
mjúka mætti vegna einhliða aðgerða sem
ekki er sátt um. Jafnvel risaveldi sem á
engan sinn jafnoka ætti að fylgja eftirfar-
andi þumalfingursreglu: Reyndu fyrst að
ná fjölþjóðlegri lausn.
einhliða stefna
Reuters
væmdastjóra SÞ, í hádegisverði í tengslum við allsherjarþing SÞ. Greinarhöf-
gra lausna þótt aldrei sé hægt að útiloka einhliða aðgerðir ef nauðsyn krefur.
Joseph S. Nye er rektor Kennedy School of Gov-
ernment við Harvard-háskóla og höfundur bók-
arinnar Þversögn hins bandaríska máttar.
Hann er fyrrverandi aðstoðarráðherra í varn-
armálaráðuneytinu.
D
ómsmálaráðherra
og starfslið henn-
ar hefur vakið
máls á því að
stofnuð verði
leyniþjónusta á Íslandi og sett
um hana sérstök lög. Nokkur
umfjöllun varð um málið í fjöl-
miðlum í kjölfarið, m.a. um ör-
yggismálastofnanir sem munu
vera til í nágrannalöndum okk-
ar. Þetta er nýtt. Fram til þessa
hefur ekki verið rætt um þörf á
leyniþjónustu í okkar litla sam-
félagi hvað þá að fólk hafi al-
mennt saknað slíks fyrirbæris
hér á landi. Í umræðunni hefur
einnig verið látið að því liggja að
nauðsynlegt sé að setja laga-
ramma utan um þá starfsemi
lögreglunnar sem gæti flokkast
undir leyniþjónustustarfsemi
burtséð frá þörfinni fyrir slíka
stofnun.
Þróun heimsmálanna í kjölfar
hryðjuverkaárásarinnar á New
York og Washington 11. sept-
ember á síðasta ári ræður lík-
lega miklu um vangaveltur á op-
inberum vettvangi um þörfina
fyrir að koma á fót kerfisbundnu
eftirliti með fólki hér á landi.
Menn hafa verið óþreytandi við
að staðhæfa að heimsmyndin
hafi breyst í kjölfar árásanna og
því sé enginn lengur óhultur fyr-
ir hryðjuverkaárásum illmenna
á borð við þá sem skipulögðu
árásirnar á Bandaríkin 11. sept-
ember. En hryðjuverka-
starfsemi er ekki ný bóla í ver-
aldarsögunni. Það vita
Evrópubúar manna best. En
árásirnar á Bandaríkin vöktu
mikinn og skiljanlegan ótta með-
al almennings á Vesturlöndum,
enda um hrikalegan glæp að
ræða.
Þýðir sú staðreynd, að í dóms-
málaráðuneytinu séu menn í al-
vöru að velta fyrir sér að stofna
íslenska leyniþjónustu, að ör-
yggismál á Íslandi séu í lama-
sessi? Ég held ekki. Ég er þess
næsta viss að hvergi á byggðu
bóli er auðveldara að fylgjast
með lífi borgaranna en á Íslandi.
Tökum nokkur dæmi: Kennitöl-
ur landsmanna, sem víða annars
staðar eru einkamál, eru al-
mannaeign og veita okkur óheft-
an aðgang að alls kyns persónu-
legum upplýsingum um fólk og
heimilishagi þess. Það er meira
að segja ekki lengur hægt að
leigja vídeóspólu án þess að skrá
sig í þar til gerðan gagnagrunn á
myndbandaleigunni. Debet- og
kreditkortanotkun fólks er mjög
mikil og vandlega skráð í upp-
lýsingakerfum banka- og lána-
stofnana. Genamengi okkar
flestra er á leið í miðlægan
gagnagrunn á heilbrigðissviði.
Skattaskýrslur eru opinber
gögn, sem og skráð bílaeign
landsmanna. Það er jafnvel
hægt að staðsetja okkur í gegn-
um farsíma og þannig mætti
áfram telja.
Leikmaður getur auðveldlega
grennslast fyrir um persónulega
hagi náungans ef hann bara
nennir því. Hvað þá yfirvöld og
auðvitað lögregla sem hefur
lögákveðnar heimildir til þess að
fara inn á svið sem almennt
njóta friðhelgi, við sérstakar og
óvenjulegar aðstæður, til að
upplýsa afbrot og alvarlega
glæpi. Hér erum við komin að
kjarna málsins. Nákvæmlega
hvaða sérstöku aðstæður kalla
nú á Leyniþjónustu Íslands?
Nákvæmlega hvað á hún að
gera, hvenær og til hvers? Með
hverjum á hún að hafa eftirlit og
hvers vegna?
Það er grundvallarmælikvarði
á stjórnvöld í vestrænum rétt-
arríkjum að geta ávallt og und-
antekningarlaust svarað því til
hvers og með hvaða markmiði
ráðist er í öryggisaðgerðir. Þess-
ar ástæður verða að vera trú-
verðugar og geta staðist fyrir
dómi, hvort sem er dómstóla í
landinu eða almennings. Íslensk
stjórnvöld kolféllu á því prófi í
júní sl. enda kom í ljós á fundi
allsherjarnefndar Alþingis að
þau vissu ekki einu sinni hvað
Falun Gong var.
Þeir sem telja brýna þörf á því
að stofna leyniþjónustu verða
auðvitað að svara því hvað hún
eigi að gera og hvers vegna. Það
er ekki nóg að vitna til að-
stæðna í öðrum löndum og
láta þær duga sem rök-
stuðning fyrir starfsemi
kerfisbundins eftirlits með
hinum almenna borgara.
Mér finnst umhugs-
unarvert í þessu sambandi
að hér heima og víða er-
lendis eru það stjórn-
málamenn á hægri vængn-
um sem virðast ódeigastir
við að grípa til aðgerða sem
skerða persónuvernd og
mannréttindi fólks. Frelsi
einstaklingsins er lítils
metið í þeim herbúðum þegar á
reynir.
Hvað varðar þær hættur sem
að okkur steðja í formi erlendra
hryðjuverkasamtaka er vert að
hafa í huga að hvergi í heiminum
er til fullkomnari tækni á alþjóð-
legum flugvelli til þess að bera
kennsl á fólk en í Flugstöð Leifs
Eiríkssonar. Þar hafa menn
komið sér upp forláta upp-
tökubúnaði sem festir gesti flug-
stöðvarinnar á filmu (svokölluð
facial recognition technology)
sem síðan er hægt að keyra sam-
an við gagnagrunna lögregl-
unnar um eftirlýsta glæpamen
eða aðra óæskilega aðila. Þar að
auki hefur aðild okkar að
Schengen-svæðinu og sú ábyrgð
sem fylgir því að gæta ytri
landamæra þess hert landa-
mæraeftirlit til muna.
Ég hef ekki heyrt þá sem
bryddað hafa upp á umræðunni
um Leyniþjónustu Íslands færa
nein gild rök fyrir því að koma
slíkri stofnun á fót. Þess er þó að
vænta að dómsmálaráðherra og
aðrir sem um málið hafa tjáð sig
muni á haustdögum stíga í stól-
inn og gera Alþingi og almenn-
ingi grein fyrir því hvers vegna
stofnun íslenskrar leyniþjónustu
er brýnt verkefni innan stjórn-
sýslunnar. Annars er hætt við að
upplýst umræða um þetta efni
fari út um þúfur. En ég verð að
segja eins og er: Það er eitthvað
alveg séríslenskt við opinbera
umfjöllun um meinta þörf fyrir
íslenska leyniþjónustu. Fyrst er
fullyrt án raka að þörfin sé fyrir
hendi og svo er hafist handa við
að hanna batteríið að erlendri
fyrirmynd. Það er þessi sér-
íslenska eftir-á-réttlæting
stjórnsýsluákvarðana sem veld-
ur mér áhyggjum.
Er þörf fyrir
leyniþjónustu
á Íslandi?
Eftir Þórunni Sveinbjarnardóttur
tsv@althingi.is
’ Það er grundvallar-mælikvarði á stjórn-
völd í vestrænum rétt-
arríkjum að geta ávallt
og undantekningar-
laust svarað því til
hvers og með hvaða
markmiði ráðist er í ör-
yggisaðgerðir. ‘